Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1853

Het leven van Olympia Morata. Een tafereel uit den tijd van de herleving der wetenschappen en van de Hervorming in Italië. Door Julius Bonnet. Naar de tweede vermeerderde uitgave. Uit het Fransch. Door G.W. Stemler, Predikant te Amsterdam. Te Amsterdam, bij G. Portielje. 1852. In gr. 8vo. X en 212 bl. f 2-30.

Dit werk wekt aangename herinneringen op uit een tijd die nog meer dan de onze à la renaissance mogt heeten.

In de vijftiende eeuw ging aan den schoonen Hesperischen hemel de zon op, die in Griekenland in een zee van bloed en oorlogsvuur was ondergegaan. De val der Sofia-kerk in Konstantinopel dreef de mannen der Grieksche wetenschap naar het Westen, en Italië opende zijne armen om de vlugtelingen, met de schatten die zij aan den vuurgloed en het Turksche zwaard ontwrongen hadden, gastvrij te ontvangen.

De eeuw der wedergeboorte had een aanvang genomen; de jongelingstijd van het maatschappelijk Europa was geschikt geworden zich met de vruchten uit de gouden eeuw van perikles te voeden en te sterken, met mannelijke kracht kindsche fabelen en knellende leibanden te verwerpen, en andere vormen aan te nemen waarin de waarheid zich los en vrij bewoog.

Italië werd, sedert de aankomst van johannes chrysolaras

[p. 136]

met zijne lotgenooten, het brandpunt van de beoefening en hoogschatting der oude letteren. Vorsten en prelaten, regtsgeleerden en geneeskundigen, rijke handelaars en beschaafde vrouwen lazen, bewonderden en verklaarden plato en homerus, en het Latijn werd gesproken, als waren cicero en virgilius in 't leven wedergekeerd. De liefde tot de klassieke literatuur gaf bovenal Florence eenen onverwelkelijken roem. Het Huis der medici was magtig geworden door overvloedigen omzet van geld, maar groot en beroemd door den luister waartoe het Florence opvoerde. Lorenzo il Magnifico was het bovenal die deze stad in een Athene herschiep, en zelf haar perikles. Grondig bekend met de oude meesterstukken uit Griekenland en de gouden eeuw van augustus, verzamelde hij rondom zich mannen van uitgebreide taalkennis, wijsgeerigen zin en vrienden der beeldende kunsten, die met hem Elysesche feesten en banketten vierden. Hij ontving ze in zijne lusthoven. Daar zag men chalcondulas, montepulciano, landini, pico van Mirandola, allen mannen in wie de geest van socrates' leerling gevaren was, en wanneer het jaar den zevenden November aanbragt, werd, èn in de stad onder leiding van francesco bandini, èn op het lusthuis te Careggi onder voorzitting van lorenzo-zelven, de geboorteen sterfdag van plato gevierd, en de phaedon gelezen, besproken, en bewonderd.

Doch niet alleen in den gezelschapskring der geletterden, maar ook in 't huiselijk leven werden de oude letteren beoefend. Gelijk men tegenwoordig op de werktafels van voorname jonge dochteren een Engelschen roman van dickens, of een Franschen van dumas ontmoet, zag men er toenmaals de Oden van horatius en de Odyssea van den Griekschen bard liggen, en zij werden begrepen en in 't gemoed opgenomen; dat bij den eersten niet altijd noodig is. Men verwondere zich daarover niet te zeer: Europa had nog geene eigen boekentaal. Wat belangrijk was werd in 't Latijn geschreven en gelezen. Men verstond elkanders landtaal niet. De Latijnsche was internationaal.

Doch het was niet enkel te Florence dat de outers voor de klassieke letteren brandden; allerwege werd die offervlam ontstoken. De Universiteit van Bologna deelde in dien roem. Met geestdrift werd de oude letterkunde begroet te Venetië,

[p. 137]

in weerwil van een somber Staatsbestuur, en te Rome, waar het bijgeloof zijne huisgoden had. Hoe lichtschuw op Christelijken grond, beijverden zich toch Pausen en Kardinalen de fakkel uit Athene en Tusculum helder te doen branden, en bij de stichting van de Hoogeschool te Bazel, in 1460, verklaarde Paus pius II in zijne stichtingsbul: ‘Onder alle gelukzaligheden, die de sterveling in dit vergankelijke leven uit de hand van God ontvangt, is deze niet de geringste, dat hij door vlijt de paarlen der wetenschappen verkrijgen kan. Zij is het, die hem den weg toont om goed en gelukkig te leven, en door hare hooge waarde den kundige verre boven den onkundige verheft. Zij is het, die den mensch aan de Godheid gelijkvormig maakt, en hem door haar heilig licht in de geheimen van het heelal inwijdt. Zij ondersteunt den ongeleerde, en verheft hem die in nederigen stand geboren is tot een roemvolle hoogte - en terwijl de verdeeling van andere wereldsche goederen ze verminderen doet, zoo neemt daarentegen de wetenschap juist in dezelfde mate, als waarin zij aan anderen wordt medegedeeld, in wasdom en volheid toe.’

De Vorsten uit het Huis van este, die te Ferrara regeerden, hebben sedert Hertog lionel hunnen roem aan de beoefening en begunstiging der oude letteren te danken. Daar bloeiden guarino en aurispa, de kweekelingen van emmanuël chrysolaras. Bovendien bezat dit vorstelijk geslacht de verdienste, dat het bijzonder de eer der Italiaansche literatuur verhoogde, en hare kenners en vrienden met uitstekende gunsten overlaadde.

Deze verschijning kon niet zonder gevolgen blijven voor Europa, dat allengs rijper werd voor hoogere volksontwikkeling. Welke rigting zullen de herleefde letteren geven aan de ontplooijing van verstand en hart? Eenzijdig opgevat zal hare studie de ontwikkeling der volkstalen in den weg staan; de Christelijk begrippen, die nu òf in schoolsche vormen geprangd waren, òf door Kerk-gezag onderdrukt werden, tot niets terugleiden, door ze op ééne lijn te plaatsen met de godenbeelden uit de Grieksche fabelleer. Worden zij echter wèl begrepen en juist opgevat, dan zullen zij de volkstaal in vormen veredelen en met nieuwe gedachten verrijken; dan zullen zij medewerken, om het stof der scholen op Christelijk gebied af te schudden, het mystiek gevoel te verhelderen, en

[p. 138]

het dwaze der inmengselen van 't prachtig maar levendempend bijgeloof te doen verwerpen.

Deze dubbele uitkomst heeft zich niet laten wachten: aan de eene zijde de Griekschwording der Germaansche en Romanische volkstammen, met wegzinking onder het ijs des ongeloofs; aan den anderen kant veredeling in denken en spreken, en in de Kerk: - hervorming. De navolging van cicero verleidde den Italiaan voor een tijd lang zijn eigen taal te vergeten. De Dichters in Duitschland zongen in 't Latijn als virgilius. Reuchlin deed te Heidelberg de studenten Latijnsche tooneelspelen opvoeren, die door het Duitsche volk uitbundig werden toegejuicht. Maar ariosto en tasso, gevoed door eene grondige studie der Ouden, bragten in de landtaal hunne verhevene en diepe gedachten over; terwijl luther - dien men geene klassieke vorming ontzeggen zal, en die, toen hij de wereld ontvlood, alleen zijnen plautus en virgilius naar de kloostercel te Erfurt medenam - beide als schepper der Duitsche taal en als hervormer optrad.

Hagenbach had wel gelijk, toen hij zeide, dat evenmin het woedende vuur der omwenteling als de koude vlam der verlichting den naam van hervorming verdient. De Italiaan zag bij 't licht der Grieksche wijsbegeerte den onzin der kerkelijke legenden, en hij lachte, vermits zijn hart vreemd was aan kerkelijke vrees, om het vagevuur, het wanstaltige beeld van Loretto, de tooneelvertooning der reliquiën, en de broodvergoding op het prachtig mis-altaar. Zelfs de hooge geestelijke las liever den vloeijenden cicero dan den min zuiveren Griekschen tekst van 't Nieuwe Testament, of het onbehagelijke Latijn der stijve Vulgata. ‘Zoogenaamde priesters van de Kerk van christus’ - zegt merle d'aubigné - ‘bragten de schriften der heilige, door Gods geest gedrevene mannen in den stijl van virgilius en horatius over, ten einde hunne woorden aangenaam te maken voor de ooren der goede zamenleving. De Kardinaal bembus schreef, in plaats van den Heiligen Geest: ‘den adem van den hemelschen zefir’; in plaats van het vergeven der zonden: ‘de schimmen van de oppermagtige Goden bevredigen’, en in plaats van christus, Gods Zoon: ‘minerva, uit het voorhoofd van jupiter voortgekomen.’ Toen hij eens den eerbiedwaardigen sadolet met eene vertaling van den brief aan de Romeinen bezig vond,

[p. 139]

zeide hij tot dezen: ‘Laat af van die kinderstreken; zulke beuzelingen passen niet aan een deftig man.’ Ja waarlijk, indien uit de herleefde letteren alleen de Hervorming had kunnen voortkomen, dan had leo X, doorvoed met Griekschen smaak, wetenschap en kunstzin, de eerste hervormer moeten zijn, en wat heeft hij gedaan? Den banbliksem van het Vatikaan op het hoofd des Hervormers afgeslingerd, en tot zijnen geestverwant den Kardinaal bembo gezegd: ‘Zie, welk een schat heeft ons het fabeltje van christus opgebragt.’

Anders was de uitkomst, waar de klassieke literatuur tot fakkel diende, niet om de waarheid te geven, die ze niet bezat, maar, om, waartoe ze ook oorspronkelijk had gediend, de waarheid te zoeken. Daar ging oog en hart open voor haar bezit, zoo als zij was van boven gekomen, en de Hervorming werd van zelf behoefte, omdat de Kerk de waarheid wel niet had weggenomen, maar ze in den nevel des bijgeloofs schier onkenbaar had gemaakt.

Zoo werd de klassieke literatuur voor de Kerk wat zij was geweest voor twee groote oude volken, en wat zij nog is voor ieder jongeling, die zich aangordt tot wetenschappelijke kennis der Evangelieleer: milde voorbereiding. De geschiedenis van olympia morata is er een sprekend toonbeeld van. Het is de geschiedenis eener rijkbegaafde vrouw, in welke de geestdrift voor de letterkunde van Hellas en Latium zich oploste in de liefde voor de poëzij des hemels, verheerlijkt door de verschijning van het levend Woord.

Het is eene gelukkige gedachte geweest dit werk in onze taal over te brengen. Weinigen onder onze lezers zullen de vrouw kennen die er de heldin van is; maar wie ze nu leert kennen, zal hare geleerdheid bewonderen, de keuze van haar hart prijzen, haar werk zegenen.

De Inleiding schetst zeer vlugtig den herbloei der wetenschappen in Italië, vooral in Ferrara, bepaaldelijk in den zonneglans van 't Hof. Het leven van olympia, de dochter van den beroemden Hoogleeraar morata, wordt in de fijnste bijzonderheden in vollen dag gesteld. Zij treedt niet op een bepaalden leeftijd te voorschijn, maar wij leeren haar kennen van kindsbeen af, in eene jeugd, welke zich boven die van duizenden gunstig en roemvol onderscheidde. Wij ontmoeten haar reeds vroeg aan 't Hof, als gezellin in studie van anna van este, de dochter van den Hertog, later de gemalin des Hertogs van guise. Wij leeren te gelijk rené, de brave zuster van den ridderlijken Eersten frans, de gade van Ferrara's Hertog, kennen.

Wij zien met welgevallen hoe onder de geletterden aan dit Hof, waar menigen vlugteling uit Frankrijk een gastvrij onthaal verraste, de letteren bevrucht werden door den geest der Christelijke waarheid; waarvan de gevolgen zich openbaarden in de verspreiding der beginselen, die, uit Wittenberg, door Frankrijk heen, de Alpen overschreden.

[p. 140]

Ook het gezin van morata werd voor de waarheid gewonnen. Na- twijfel en strijd overwint Golgotha den Olympus in olympia: christus begint te leven in haar gemoed, terwijl het fantastische Heidendom voor het oog harer ziel tot beeldwerk terugkeert.

Met klimmende belangstelling ontdekken wij den voortgang der waarheid in 't gemoed der rijk begaafde vrouw, die de schriften der Ouden als een Hoogleeraar verklaarde, redenaarstalenten ten toon spreidde, en de lier als Grieksche, Romeinsche en Italiaansche besnaarde. Door de waarheid met nog hooger kracht toegernst zien wij haar, aan de hand van een Duitsch geneeskundige, in kouder lucht verplaatst, aan treffende rampen met gelatenheid het hoofd bieden; totdat zij, moede en afgemat, nog geene negen-en-twintig jaren oud, in het geloof ontslaapt; met haar geloof den dood bedwingende, zoo als zij er de wereld mede overwonnen had.

De bijlagen tot deze levensbeschrijving, en vooral de eerste, bevattende een bundel brieven van hare hand, zijn voldoende om het inwendige dezer edele vrouw te leeren kennen en te waardeeren. Het verwondert ons niet, dat zij aller opmerkzaamheid, en de bewondering van de diepzinnigste geleerden trok, en dat hare tombe met hunne tranen werd besproeid.

De Schrijver heeft zijne taak loffelijk volbragt. Hij is in bijzonderheden getreden, die ons zijne heldin van nabij doen kennen. Hij heeft hare geschiedenis met die van hare geschriften verbonden, zoodat persoon en werk elkander wederkeerig ophelderen en voltooijen.

Wij danken den Vertaler voor zijnen wèlgelukten arbeid. De Uitgever oogste voordeel in naar de verdienste van het werk, dat zijn prijs dubbel waardig is.

h.

j.h.s.