Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 106

[p. 1]

A.M. Duinhoven en G.A. van Thienen
Een onbekende druk van de ‘Karel ende Elegast’ in Leningrad

Bij een werkbezoek aan de Deutsche Staatsbibliothek te Berlijn heeft de tweede auteur van dit artikel het bestaan ontdekt van een binnen de Neerlandistiek nog onbekende druk van de Karel ende Elegast. In een van de volgende delen der Gesamtkatalog der Wiegendrucke, die in genoemde bibliotheek wordt samengesteld, zal een korte bibliografische beschrijving worden gepubliceerd. Met toestemming van dr. H. Nickel der Deutsche Staatsbibliothek en van dr. I.F. Grigorieva, bibliothecaris der Openbare Staatsbibliotheek te Leningrad, waar de (post)incunabel zich bevindt, zij hier reeds verslag gedaan van een verkennend onderzoek van boek en redactie.

Beschrijving van de druk

[KORTE TITEL] Karel ende Elegast. Redactie L. Leningrad, Openbare Staatsbibliotheek.

[TITELPAGINA] a1^r [regel 1 is houtsnede] Coninck karel// Ende elegast. een schoone hystorie om lesen ∴// [houtsnede, voorstellende de ontmoeting van Karel en Elegast, beiden in harnas en te paard, Karel met kroon op het hoofd en zwaard in de rechterhand; Elegast maakt haltteken (?); hij heeft de linkerhand omhooggestoken; op achtergrond een kasteel]. De titelpagina is hierbij gereproduceerd. De afbeelding is dezelfde als op de titelpagina van postincunabel D.¹ Uit kleine afwijkingen blijkt echter dat we met verschillende houtsneden te doen hebben.

[INCIPIT] a1^v D [geschilderd, 6 regels hoog] Its een schone hystorie ende waer// Die ick vertellen sal hoorter naer [Tekst in verzen tot en met d5^v, r. 11:] Nv segghet Amen alle gader// [dan volgt in proza] § Van coninck karels leuen ende duecht.

[EXPLICIT] d5^v, r. 30-31: [...]. Hij was seer grof van armen

1 Vgl. Bijdragen deel 1, p. 73. De houtsnede van D is afgedrukt in NAT (Nijhoff 1926-1935) 2, Inconnues IV 13, en op de omslag van Duinhoven 1969.

[p. 2]

Titelpagina (a1^r) van (post)incunabel L
Karel ende Elegast. Leningrad, Openbare Staatsbibliotheek.

[p. 3]

ende van bee-//nen. Ende hi was die alder sterckste ende cloecste [d6 ontbreekt].

[MATERIËLE GEGEVENS] Uitgave in 4^o; papier; 24 folia, geen foliëring. a1^r is titelpagina; waarschijnlijk (d6 ontbreekt) was d6^v blanco of de pagina bevatte alleen het colofon, al dan niet met een drukkersmerk.

[KATERNENOPBOUW] a-d⁶ (b1 en b6, d1 en d6 ontbreken). Katernsignaturen op eerste en derde dubbelblad der katernen: [a1 is titelblad], a iij, [b1 ontbreekt], b iij, c i, c iij, [d1 ontbreekt], d iij.

[LAY-OUT] 1 kolom verzen per pagina; 31 regels per pagina, op c1^r en, naar we moeten aannemen, ook op b1^r en d1^r 30 regels.² Op d4^r zijn abusievelijk eveneens 30 verzen gezet. De tekst telt in totaal 1371 verzen en (op d5^v 20 prozaregels in 1 kolom. Afmetingen bladspiegel 148 × 87 (bij 31 regels per bladzijde).

[LETTERTYPE] Lettersnider type A² 98 G; HPT 1, p. 98-101, 2, p. 460, platen 253-265.³ Vele drukkers in de Nederlanden op het eind van de 15de en in de 16de eeuw hebben van dit lettertype gebruik gemaakt. Doordat in de Nederlandstalige rijmtekst van L weinig abbreviaturen voorkomen, ontbreekt dit middel om de drukker te herkennen (vgl. HPT 1, fig. 58). De tekst is gestructureerd door middel van paragraaftekens. Lombarden worden niet gebruikt.

[HOUTSNEDEN] Van de houtsneden op het titelblad, Conĩck karel resp. de ontmoeting van Karel en Elegast, is geen ander gebruik in de 15de en 16de eeuw bekend. Beide houtsneden zijn gekopieerd voor de uitgave van D (NK 3166), die volgens Kronenberg te Antwerpen (?) circa 1530 is verschenen.

[DATERING] Op zuiver bibliografische gronden kan slechts worden gezegd, dat L in de Nederlanden is gedrukt in 1493 of later. De vergelijking der redacties hieronder zal echter duidelijk maken, dat L jonger is dan b en c, waarop B (1493-na 1500) en C (3 juli 1496-1499) teruggaan. Hoewel L niet rechtstreeks van C afstamt, is het waarschijnlijk, dat L na C is verschenen. De navolgende beschrijving is daardoor verantwoord: ‘de Nederlanden, Lettersnider type A², vanaf 3 juli 1496’.

[BIBLIOGRAFISCHE REFERENTIE] CA (XIII) 973a.⁴

2 Dit lijkt zeker op grond van de lengte van het ontbrekende tekstfragment. In B en C tellen de met de lacunes in L (nl. b1 en d1) corresponderende passages telkens 61 verzen.

3 HPT is de afkorting voor Hellinga Printing Types; zie Hellinga 1966. Verder treft men hieronder aan: CA voor Campbell 1874-1890, en NK voor Nijhoff-Kronenberg 1923-1966.

4 CA (XIII) wordt door de tweede auteur van dit artikel gebruikt voor nog niet eerder geregistreerde Nederlandse incunabelen.

[p. 4]

Het exemplaar

Van de hierboven beschreven druk is voorzover bekend alleen het exemplaar in Leningrad overgeleverd. Het wordt bewaard in de Openbare Staatsbibliotheek aldaar. Adres: M.E. Saltykov-Shchedrin State Public Library, Sadovaya 18, Leningrad, 191069, USSR. Het boek mist het buitenste dubbelblad van zowel de tweede als de vierde katern (resp. b1-6 en d1-6). De tekst is in handschrift in een nagebootste gotische boekletter aangevuld. We zullen hieronder bezien, welk voorbeeld daarbij is gebruikt.

[AANTEKENINGEN] De folia zijn op de rectozijde rechts boven met inkt genummerd. In margine is voor elk vijfde vers eveneens met de pen een nummering aangebracht. Daarbij zijn een paar fouten gemaakt, waardoor het totaal op 1374 in plaats van op 1371 uitkomt. Tegenover de titelpagina is geschreven: ‘Historie van Konink Karel ende Elegast. [Antwerpen, Hendrik Lettersnider, ca 1496]. 4^o.’ Op de titelpagina een Russisch bibliotheekstempel. Na regel 547 staat in margine: ‘Hic legendi sunt versus 563-588’. Het rijmwoord van regel 857 weder is met de pen aangevuld, zo ook het ontbrekende wilt in 1024 (vgl. B).

Op de toegevoegde folia 25 en 26 (of zijn het pagina's van één blad?) is de biografie nogmaals in zijn geheel gekopieerd naar het Berlijnse exemplaar van B (CA 972; zie Bijdragen deel 1, § 3.2.3.). Boven het afschrift in modern schrift staat in andere hand vermeld: ‘Abschrift des Schlusses der in der Berliner K. Bibliothek befindlichen Ausgabe. 1869 besorgt.’ De tekst is nauwkeurig afgeschreven, met reproductie der afkortingstekens.

Deze acribie missen we in de aanvullingen op f. 7, 12, 19 (alle recto en verso) en 24 recto. Verscheidene verschrijvingen maken duidelijk dat een Duitser de pen heeft gevoerd: snell (r. 388), von (704), Eggerich (1158, 1164, 1178). Het afschrift is slordig (zo ontbreekt in 1171 scarpe, in 1184 Men). Maar zelfs wanneer we daarmee rekening houden en geen waarde hechten aan de vele spellingvarianten, is het lastig te bepalen welke bron als voorbeeld heeft gediend. Op de meeste plaatsen stemt de tekst met B overeen, zodat we ook hier met een afschrift van het exemplaar uit Berlijn te doen lijken te hebben.

[p. 5]

Verscheidene varianten en verschrijvingen maken echter duidelijk, dat daarnaast een andere bron is gebruikt. In 386 en 387 bijvoorbeeld is eerst de tekst van A gekopieerd en vervolgens door die van B vervangen. Regel 405 luidt als in A Oft ware een lindenloof en niet hadde gheweest; in 733 Doen si quamen, waar B leest Als sij quamen. Meestal echter wordt er voor B gekozen: zo lezen we in 718 bocte en niet als in A beette; in 731 Want hi was een lettel voren tegenover A Die een luttel was voren; ook in 736, 737, 749, 754 onder meer volgt het afschrift redactie B.

Het is verleidelijk aan te nemen, dat een onbekende druk, een tussenfase tussen A en B, als voorbeeld heeft gediend. Naar alle waarschijnlijkheid echter heeft de uitgave van Hoffmann (1836) naast het Berlijnse exemplaar van B op tafel gelegen. Op alle van B afwijkende plaatsen volgt de afschrijver deze editie. Opmerkelijk is evenwel dat hij de variant van A op sommige plaatsen uit de ‘Varietas lectionum’ (p. 41 vlgg.) moet hebben gehaald, hetgeen betekent dat er weloverwogen gekozen is. Zo lezen we in regel 399 naar A consten, waar Hoffmann heeft geëmendeerd tot joesten en B ionsten heeft (zie Bijdragen deel 1, p. 17). Ook regel 1214 Die boden en lieten niet moet uit de aantekeningen komen, daar Hoffmann naar B letten leest. Hoe interessant ook, het afschrift heeft voor de tekstgeschiedenis geen belang.

[HERKOMST] Het is duidelijk, dat het exemplaar uit (Oost)-Duits bezit moet stammen. Onzeker is, wanneer het in Leningrad terecht is gekomen. Een tiental jaren geleden is de druk herontdekt. De vondst is bekendgemaakt door Varbanec (1979), inz. p. 180-181.

[MICROFILM] De Gesamtkatalog der Wiegendrucke in de Deutsche Staatsbibliothek te Berlijn is in het bezit van een microfilm van de druk. Een kopie kan worden geraadpleegd in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage, afdeling Oude Drukken, tezamen met een door de eerste auteur van dit artikel vervaardigd afschrift van de tekst. Dit afschrift correspondeert wat lay-out en regelnummering betreft met de synoptische editie der overige bronnen (Duinhoven 1969), wat de vergelijking der redacties vergemakkelijkt.

[p. 6]

De redactie

Een vluchtige tekstvergelijking maakt al duidelijk, dat L moet worden geplaatst tussen C en D in. We treffen in L dezelfde impositiefout aan, die B, C, D en E als groep kenmerkt: tussen 547 en 577 vertoont de tekst een leemte; het ontbrekende tekstgedeelte staat na 606 (vgl. Bijdragen deel 1, p. 275-278). L loopt geheel parallel aan B en C en mist geen vers ten opzichte van deze nauw verwante bronnen. De verzen die in d ontbreken (396, 468-469, 762, 1146, 1351-1352, 1448), behoren wel tot L. Weliswaar zijn 396 en 762 niet overgeleverd: de ontbrekende folia 7 en 12 moeten evenwel 61 resp. 62 verzen hebben bevat, precies de aantallen die in B en C zijn bewaard. L moet kortom net als B en C 1371 verzen hebben geteld, terwijl D er 1363 bevat.

L sluit aan bij de drukken B en C. Wat echter is de precieze verhouding? B en C zijn onder meer door een identieke lay-out nauw met elkaar verbonden. L neemt wat het aantal verzen betreft een tussenpositie in tussen B/C met 30 verzen per pagina en D met 32: L telt er 31. Gelet op de ontwikkeling der paginalengte, die in de jongere drukken steeds groter wordt, zou men L na B en C moeten plaatsen en voor D:

[p. 7]

L ligt buiten de twee cirkels, maar waar precies moeten we de nieuwe bron situeren: gaat L terug op B of C, rechtstreeks op b, c¹ of c, of hebben we met een aftakking te doen van b-B, b-c, c-C of c-d?

Een nauwe relatie met B is uit te sluiten op grond van de in Bijdragen deel 1, p. 120 genoemde varianten: L mist alle fouten die B typeren. Bovendien heeft L met C, D en E vele jongere lezingen gemeenschappelijk. Beperken we ons tot tien voorbeelden:

	CLDE	B
28	Ende uwes leuens selue deruen.	mede
119	Nv soe moet hy hem verstercken	mi
130	Moet nv varen in een ander lant	in een lant
231	Des was ick - ombecant	harde onbekant
234	Kynderen ende knapen een groot ghetal	een ghetal
243	In wildernissen ende oeck in wouden	ende in wouden
256	Ofte die comen in sijnre vaerden	Ofte comen
294	Ick en sal niet vlien te nacht doer desen	En sal vlien
343	Hy en lede te nacht niet sonder scade	te nacht sonder scade
466	In dien ghi my maket vroe	vroet

L gaat dus niet terug op B of op een punt tussen b en B. Ook een plaats op de lijn c-C is uit te sluiten, niet alleen vanwege de hieronder te noemen overeenkomsten met d, maar ook vanwege de layout: een opeenvolging van drukken met 30, 31 en dan weer 30 verzen per pagina is zeer onwaarschijnlijk.

Hoewel vele van de in Bijdragen deel 1, p. 72-73 opgesomde eigenaardigheden van C ook in L voorkomen, stamt L ook niet van C af. In 226 bijvoorbeeld mist L de uitzonderlijke lezing van C (ghi cont in plaats van hi can), in 320 leest L met alle andere bronnen schijnt en in 782 ontbreekt het toegevoegde nu. Ook in 131, 163, 788, 805, 1273 onder meer heeft L in afwijking van C de gemeenschappelijke lezing van B, D en E. Afhankelijkheid van C is ook uitgesloten op grond van de sterke overeenkomsten met d, die nu ter sprake zullen komen.

Het grote aantal jongere lezingen die L met d tegenover (onder meer) B en C gemeenschappelijk heeft, sluit een plaats uit op de lij-

[p. 8]

nen b-c en c-C alsmede op aftakkingen daarvan. We volstaan met een opsomming van tien varianten:

	LDE	BC
891	Doen wilde kaerl henen reyden	van danen
1036	Oft soude verstoeren al	Thof soude verstormen
1094	Vaert met onser beyder beiach	Voert
1138	Dat den menighen sal costen dat leuen	Het sal den menighen
1310	Ick dede hem sleypen van een knecht	slepen eenen knecht
1359	Ende nemmermeer voert -	voert an
	Ende eggherick quam [ ]
1379	Ten crijghe waert ghewapent wel	crijte
1393	Elegast v ende v schoone paert	v paert
1408	Nv sidt neder op v ors	weder
23^v	na dat hi dertich iaer die croone	xxxiij. iaer
	van vranckerijcke gheregeert hadde

Daar C en B (en daardoor ook c en b) op alle genoemde plaatsen de oudere lezing hebben bewaard, moeten de varianten zijn ontstaan na c. Daar L, als gezegd, de 8 verzen die in D en E en dus in d ontbreken, wel bevat, moet L of de aftakking naar L boven d worden gesitueerd, dus op de lijn c-d.

Blijft de vraag of d direct op L teruggaat, of dus met andere woorden L zelf op de lijn c-d kan worden geplaatst. Verscheidene alleen in L voorkomende varianten bewijzen, dat de bron geen tussenfase vormt. L ligt op een zijlijn. De aftakking naar L zal gezien de aard en het aantal der varianten niet lang zijn geweest. Slechts de navolgende plaatsen waar de lezing van L afwijkt van alle overige bronnen, zijn vermeldenswaard. Kleinere drukfouten die in d gemakkelijk hersteld zouden kunnen zijn, blijven buiten beschouwing.

Titel een schoone - hystorie om lesen		ontbreekt: ghenuechlijcke
17	Soe dat die coninck waert in wake	t.o. wert en wort
195	Waer si best henen varen mochten	hi mochte
214	Oft te steruen een argher doot	hoorfout < ofte
431	Eenen slach en sloech soe seere	ende
490	Het soude - dyncken veel te lanck	v duncken
530	Ick neem haer goet al met liste	met liste

[p. 9]

617	Dit is die man die ick begheere	begheerde
645	Eer ic vare wil ic - wesen vroet	wil ic des
665	Want hi es - gherechtich heere	een gherechtich heere
786	kaerl (ook 1026 en 1054)	karel
857	Elegast eyschten sijn cruyt -	eyschte sijn cruyt weder
981	Als om tgoet dat elegast brochte	Al om
1092	Daer hij liet v ghefellen	ghi
1122	Doen seyde karel die coninck	seynde
1222	Hy liet legghen sijn ghereyden	als in A; KBCDE
		ligghen
1223	Sonder eenich langhe beyden	langher
1236	Hy seide god hoede dit ghesinne	als in BC; KADE
		gesinde
1237	Die coninck ende die ick hier vinne	KABCDE vinde
1278	Ontfinck ick tbloot vander vrouwen	tbloet
1280	Ende hem allen diet willen sien	wilden
1338	Hy bucte neder int gras	beette
1454	Dus sach die coninck ende seide	Dit
1469	Dus moet - alle onse saken	Dus moet god
23^v	Hij was seer grof van armen	was grof
	hi was die alder sterckste ende cloecste	die alder cloecste

D en E, en daarmee d, gaan dus niet rechtstreeks terug op L. Dat bewijst het bestaan van een tweede tot nu toe onbekende bron, die we l zullen noemen. Deze redactie kan niet identiek zijn met c, daar l de vele jongere lezingen moet hebben bevat die d en L gemeenschappelijk hebben, terwijl C de oudere redactie heeft bewaard.

Er is zelfs een plaats die op een redactie tussen c en l lijkt te wijzen. De regels 51-52 luiden in L:

Als die veruaert ende vereemt
Wat es dat dit wonder neemt

Vereent (nog in C) is vervangen door vereemt, en het rijmwoord (meent) is aangepast, hoewel de betekenis van 52 daardoor onduidelijk werd. Daar ook E neemt leest, zullen ook d en l deze correctie hebben bevat. De verstoring van het rijm door de wijziging van vereent in vereemt zal in een eerdere bron (namelijk l') hebben plaatsgevonden; anders zou de corrigerende zetter dit woord wel aan de

[p. 10]

hand van zijn kopij hebben verbeterd. Een onomstotelijk bewijs leveren 51-52 echter niet, daar de varianten ook op andere wijze kunnen worden verklaard. Op grond evenwel van de talrijke vernieuwingen die l ten opzichte van c vertoont, zijn een aantal tussenstadia meer dan waarschijnlijk.

Groter nog dan de afstand tussen c en l is die tussen l en d. Aan de krasse verschillen is echter ook de omwerking debet die in d of daarvoor heeft plaats gehad (zie Bijdragen deel 1, p. 77). Een vergelijkbare opzettelijke vernieuwing heeft tussen c en L niet plaats gevonden. De varianten kunnen alle als fouten, correcties en kleine aanpassingen worden beschouwd.

Om van de plaats van L in het stemma redactionum zeker te kunnen zijn, moeten we nog aan één categorie varianten aandacht schenken. C en L vertonen tegenover alle overige bronnen enkele opvallende overeenkomsten. Een nauwere samenhang tussen C en L zou in tegenspraak zijn met het geconstitueerde stemma. Wil de stamboom onaangetast blijven, dan moeten de overeenkomsten toevallig zijn ofwel de voortzetting vormen van gelijkluidende lezingen in c. In het laatste geval moet aanvaardbaar zijn, dat in d de oudere lezing van b is hersteld. Laten we de overeenkomsten tussen C en L daarom kritisch bezien:

	C en L	B, D en E
42	Die enghel die van god quam	gode
183	Ende soe swaerlijcke alst was waer	waerlijc
279	Met wapen swart als kolen	colen
486	By ongheualle soe menich doet	als
638	Sullen wi bergen tot sal gaen daghen	sal daghen
851	Doet v dinghen - laet ons gaen	en(de) laet ons
995	Daer ick v huden af seyde	heden
1330	Hy soude hem sijnre suster gheuen	sijn

Talrijk zijn de plaatsen niet. In alle gevallen is het aannemelijk, dat de lezing van C en L ook in c en l voorkwam. In D, waarin vrijmoedig is verbeterd en verlengd, kan de oudere lezing zijn hersteld. Dat geldt ook voor 183, waar uit de vergelijking blijkt, dat waerlijcke bedoeld moet zijn. De weglating van het overbodige gaen in 638 zal

[p. 11]

mede zijn bewerkt door de invoeging van het pronomen en het voegwoord dat, waardoor het vers veel te lang werd:

<Dat> sullen wij berghen tot <dat> sal [gaen] daghen

Er is geen reden contaminatie aan te nemen. Niets staat dus het aangenomen stemma in de weg; de van l afhankelijke positie van L tussen c en d is solide. De stamboom ziet er nu als volgt uit:



Doordat we over verscheidene volledige redacties beschikken die dichter bij de archetypus liggen dan L, is deze bron voor de tekstreconstructie slechts van secundair belang. De nieuwe druk kan echter wel ons inzicht in de tekstontwikkeling vergroten. Vergelijking met de overige redacties maakt eens te meer duidelijk hoe drukkers te werk gingen. Terwijl de kopij toch goed leesbaar en begrijpelijk was, zijn de afwijkingen in de nadruk talrijk en ingrijpend. Wanneer zetters zo nonchalant en vrijmoedig met de tekst omgingen, mogen we ons ook tegenover het werk van kopiisten wel gereserveerd opstellen.

L overbrugt de grote afstand tussen c en d en is daardoor voor het begrip van de jongere redacties van belang. In vele gevallen

[p. 12]

biedt L een tussenvorm die de lezing van D doorzichtig maakt. Hier volgen vijf voorbeelden:

790	c	Hadden al doer grauen duere
	L	Hadden al doe ghegrauen duere
	d	Hadden - ghegrauen duer
836	b	Nu hoort dan ghi sprac elegast
	c	Nu hoort dat ghi sprac elegast
	L	Nv hoort wat hi sprack elegast
	d	Hoort wat - sprack elegast
898	c	Hoe costelic dat was dat ghereyde
	L	Hoe costelijck dat was v ghereyde	(optische contaminatie)
	d	Hoe costelijck dat was sijn ghereyde
1265	c	Mi en staets niet tontberne
	L	Des en staet mi niet tonbeerne
	d	Dat en staet mi niet te ontbeerne
1306	c	Dies v wille staden an
	L	Dies - wille staden an.
	d	Dies wilt staden an

Een tussenpositie nemen ook de paragraaftekens in waarmee L is gestructureerd. Op verscheidene plaatsen corresponderen die met de lombarden in b (35, 98, 274, 324, 867, 945, 1032, 1136), maar de parallellie met d is groter (98, 324, 492, 769, 827, 867, 891, 945, 970, 1062, 1136, 1307, 1434). De vervanging der lombarden door paragraaftekens is geen eigenaardigheid van de overgeleverde druk L alleen. Ook in D treffen we er enkele aan (in 98 en 324, in beide gevallen corresponderend met lombarden in b) zodat we ze ook in l moeten aannemen. Het ziet ernaar uit, dat de tweeregelige lombarden op de lijn c-l zijn vervangen door paragraaftekens. Deze zijn in L bewaard, doch tussen l en d weer bijna alle vervangen door lombarden, nu van 1 regel hoog. In E is van elke vorm van structurering afgezien. Bij de verschillende overgangen zijn er zowel markeringen weggevallen als toegevoegd.⁵

De ontdekking van L en de determinering van l is van belang voor de studie der tekstgeschiedenis en in het algemeen voor onze kennis van tekstontwikkeling in de begintijd der boekdrukkunst.

5 De keus tussen lombarden, paragraaftekens of geen structurering van de tekst werd mede bepaald door het materiaal van de drukker en vormt dus een middel tot identificering. Het gebruik van lombarden in combinatie met het lettersnider-type bij de verschillende drukkers aan het eind van de 15de en het begin van de 16de eeuw is echter nog niet voldoende onderzocht om conclusies mogelijk te maken.

[p. 13]

Bovendien maakt de uitbreiding van de reeds omvangrijke overlevering van de Karel ende Elegast met twee nieuwe redacties eens te meer duidelijk, hoe populair dit indertijd reeds honderden jaren oude verhaal rond 1500 moet zijn geweest. De niet langer vraye maar wel schone en ghenuechlijcke historie is terecht te beschouwen als een ‘classic’ in de Nederlandse literatuur.

Adressen van de auteurs:

Wladimirlaan 11

1404 BA Bussum

Koninklijke Bibliotheek

Postbus 90407

2509 LK 's-Gravenhage

Bibliografie

Bijdragen A.M. Duinhoven, Bijdragen tot reconstructie van de ‘Karel ende Elegast’. Assen 1975-Groningen 1981. 2 dln.

Campbell 1874-1890 M.-F.-A.-G. Campbell, Annales de la typographie néerlandaise au 15e siècle. La Haye 1874. 4 suppléments. La Haye 1878-1890. [Afkorting: CA]

[p. 14]

Duinhoven 1969 Karel ende Elegast. Diplomatische uitgave van de Middelnederlandse teksten en de tekst uit de Karlmeinet-compilatie. Ed. A.M. Duinhoven. Zwolle 1969. 2 dln.

Hellinga 1966 Hellinga, W. en L., The fifteenth-century printing types of the Low Countries. Amsterdam 1966. 2 dln. [Afkorting: HPT]

Hoffmann 1836 Caerl ende Elegast. Ed. H. Hoffmann von Fallersleben. Vratislaviae 1836. Horae Belgicae 4.

Nijhoff 1926-1935 W. Nijhoff, L'art typographique dans les Pays-Bas pendant les années 1500 à 1540. La Haye 1926-1935. 2 dln. en suppl. [Afkorting: NAT]

Nijhoff-Kronenberg 1923-1966 W. Nijhoff en M.E. Kronenberg, Nederlandsche bibliographie van 1500 tot 1540. 's-Gravenhage 1923-1966. 3 dln. in 7 bdn. [Afkorting: NK]

Varbanec 1979 N.V. Varbanec, ‘Neskol'ko nachodok sobranii inkunabulov’, in: Problemy...staropećatnych fondov. Leningrad 1979, p. 173-182.