Tiecelijn. Jaargang 5

[p. 45]

Herman Heyse (1937-1992), gelouterde Reynaertfreak en toponymist

maar vroeg of laat
vind ik het land
dat elk verstand
te boven gaat,

waar ik volmaakt
opnieuw ontmoet
wie ik voorgoed
was kwijtgeraakt

H.H.

Herman Heyse was verliefd op zijn geboortedorp Stekene in het noorden van het Waasland. dorp van de messevechters, de vlassers en de smokkelaars. Hij werd er op 1 juli 1937 geboren als vierde van acht kinderen. Na zijn studie Latijn-Grieks volgde hij een opleiding tot regent moderne talen. In 1960 begon hij les te geven in Sint-Thomas op de Linkeroever. In 1983 werd hij directeur van de Middenschool Sint-Lodewijk Beveren-Melsele.

Herman was een gedreven man. Zijn passies waren zijn gezin (gehuwd met Jo en vader van Bie, Klaas en Jan), zijn ouders, broer en zussen (waaronder de Stekense oud-burgemeesters Abdon Heyse en Arnoud Heyse), de opgroeiende mens en zijn lerarenkorps, de literatuur (hij las de halve wereldliteratuur en de volledige Boon en bezat een bibliotheek waarop elke academicus jaloers is), de toponymie van zijn geboortedorp en later van Kemzeke (zijn monografie over het toponiem ‘Klapdorp’ in de Annalen van de Oudheidkundige Kring van het Land van Waas is zowat een toponymisch levenswerk) en Klein-Sinaai en vooral de Reynaert. Hoewel hijzelf nooit politiek actief werd, lag de Vlaamse zaak hem heel nauw aan het hart.

Zijn hobby's-jeugdliefdes lagen oorspronkelijk op een heel ander domein: motoren, knutselen en elektriciteit. Hij werd uiteindelijk aangezogen door de literatuur, de toponymie en de geschiedenis en heemkunde van zijn geboortedorp. Hij bracht van in 1963 jarenlang minstens één dag per week door in een of ander archief. Zo maakte hij zich stilaan meester van de geheimen van Boudelo. Deze abdij, die de geschiedenis van het Wase landschap en de Wase cultuur eeuwenlang op een blijvende manier heeft beinvloed, kende hij als geen ander.

In 1981 verrichtte hij onderzoek naar de figuur van Jan van Steene, een Stekense heks, die de hoofdfiguur zou worden in het gelijknamige massaspel. Na en via het massaspel

[p. 46]

ontstond te Stekene onder zijn impuls de heemkundige kring D'Euzie, die een decennium later een van de bloeiendste is van het Waasland. Hij was hoofdredacteur van het driemaandelijkse tijdschrift van de kring, dat tot het beste behoort wat Vlaanderen op dit gebied te bieden heeft. Herman zou dit jaar zijn tienjarig voorzitterschap van D'Euzie gevierd hebben. Onder zijn inspiratie groeiden vele Stekenaars tot gepassioneerde onderzoekers.

Boudelo en de geschiedenis van Stekene kruisten elkaar bij de toponymie van Stekene en van het Waasland. Hij werd een expert op dit gebied. Via de toponymie van Stekene kwam hij in contact met Maurice Nonneman. Nonneman legde in hem het heilig vuur van de Reynaert. Al spoedig hielp hij de tentoonstellingen van Nonneman (o.a. te Stekene, Kemzeke en Moerbeke) stofferen door het leveren van teksten en het corrigerend op de achtergrond optreden. Uit die tijd dateren van hem een aantal Reynaertartikels in Het Vrije Waasland en in tentoonstellingscatalogi. Ondertussen begon hij Reynaertjes te verzamelen en zich uitbundig te verdiepen in de Reynaertmaterie. Zijn collectie groeide zienderogen en hij las en bestudeerde de teksten: de Ysengrimus, de Roman de Renart, de Reinhart Fuchs. Zijn verzameling overstijgt ondertussen die van zijn ‘leermeester’, mede doordat de collectie Nonneman versnipperd raakte. De collectie van Nonneman, die nu in de P.O.B. van Stekene berust, mist enkele belangrijke exemplaren.

In 1983 ontmoette ik Herman toen ik bezig was aan mijn licentieverhandeling over de plaatsnamenstudie in Van den vos reynaerde. De contacten werden veelvuldiger, de discussies langer en de vriendschap hechter. Toen ik in 1986 naar hem toe ging met het idee van een soort Reynaerttijdschrift, wees hij op D'Euzie en het paardewerk dat zo een initiatief met zich meebracht. ‘Laat het een jaar liggen’, zei hij. Toen ik ruim een jaar later terug met dat idee op de Hamer nr. 143 aanbelde, twinkelden zijn ogen en zei hij enthousiast ‘ja’. Herman kon geen neen zeggen tegen de dingen die hem boeiden. In 1988 werd besloten om samen met Marcel Ryssen, nog een andere vossefanaat en oudleraar Nederlands van de Broederschool te Sint-Niklaas, het Reynaerttijdschrift Tiecelijn op te richten. Tiecelijn is ondertussen groot geworden en één van de oorspronkelijke doelstellingen, nl. de Reynaertstudie in het Waasland en daarbuiten te promoten, werd verder gestalte gegeven in de nieuwe Reynaertgids Het land van Reynaert. In tientallen bijdragen in Tiecelijn schetste Herman Reynaerts streken, steeds met eigen accenten. Vooral zijn lokalisering van Kriekeputte en het recente Boonartikel behoren tot het beste wat de laatste jaren op het Reynaertfront is verschenen. Het Boonartikel zwelde aan, de stof liet hem niet los, de krachten werden gebundeld, Boons bronnen werden blootgelegd, de verbazing steeds groter. Een week voor zijn overlijden verstuurden we een artikel van vijftig pagina's, vrucht van vele weekends en vele telefoons In mei of juni wordt het gepubliceerd in De kantieke schoolmeester van het Boongenootschap.

Binnen de Tiecelijnredactie kreeg Herman veelal de taaie brokken. Op de dissertatie van André Bouwman zat hij maandenlang te studeren, 's nachts te piekeren. in welke vorm hij de recensie kon gieten, hoe hij iets kon formuleren. Op zijn Boonartikel werkte hij

[p. 47]

gepassioneerd. Elke vijf minuten vrijaf, werden de korte Reynaertstukjes uit Front nog maar eens gelezen en van aantekeningen voorzien. ledere nieuwe ontdekking was een overwinning. Beetje bij beetje ontraadselde hij Boons Reynaertbronnen.

Hij dacht mee aan de toekomst van Tiecelijn. Hij zwoer bij vulgarisatie van hoog niveau, bij de nadruk op het ludieke, het relativerende, hij was verheugd om het wetenschappelijke. Voor Herman Heyse was niet alleen literatuurwetenschap wetenschap, maar daarnaast ook lokale geschiedenis, toponymie, geocultuur, toerisme en folklore Al deze aspecten zijn volgens hem op een wetenschappelijke en methodologisch verantwoorde manier te benaderen. Dat was zijn boodschap. Hij had gelijk. Wij zullen die boodschap verder blijven dragen. Hij verwierp hoogdraverij, geslotenheid en jargon. Hij achtte veel belang aan de heldere formulering en aan enthousiasme.

Groot was zijn kennis en zijn geestdrift met betrekking tot Boudelo. Hij was ervan overtuigd dat de Reynaert te Boudelo ontstond Toen ik Herman ontmoette was hij er zeker van dat de Reynaert zich op een zeer beperkte en zeer duidelijk lokaliseerbare plaats afspeelde rond 1240-1250. In het voetspoor van zijn leermeester Maurice Nonneman stelde hij de abdij van Boudelo centraal. Ikzelf dacht in het spoor van Arendt aan een ‘moralische Landschaft’. De discussies waren oeverloos, een tweestrijd op het scherp van

[p. 48]

de snee en met veel humor. Langzaamaan rijpte bij hem het inzicht dat niet het hele landschap realistisch te interpreteren was en bij mij dat Willem zijn literaire werk entte op een deels herkenbare realiteit. Herman verdiepte zich in de literaire analyse van het werk, ik verdiepte me in de landschapsgeschiedenis. Maar zijn aandacht bleef vooral uitgaan naar de band tussen de plaatselijke geschiedenis en Van den vos reynaerde. De figuur van Willem van Boudelo en de literaire traditie die duidelijk in Boudelo aanwezig (maar dan nà de dertiende eeuw) is, intrigeerden hem. Hij begon Willem van Boudelo tot in de laatste snipper perkament te volgen. Hij ontdekte dat Willem op een of andere manier met zijn geestelijke overheid in conflict was gekomen en zag in hem een misantroop man. Herman heeft dit interessante materiaal nooit gepubliceerd. Hij wachtte op nog meer vondsten, op dieper inzicht. Maar hij had plannen om zijn ideeen in een publikatie te gieten. Eerst in een voorzichtige wetenschappelijke bijdrage in Tiecelijn, later misschien in een historische roman in de trend van Eco's De naam van de roos. Steeds weer benaderde hij dit met een knipoog en veel zelfrelativering. Hij bekeek zichzelf een beetje zoals hij tegen zijn leermeester M. Nonneman aankeek. Hij besloot Nonnemans portret met de mededeling dat alles relatief is. ‘Hij was Reynaerdist, een bespeler van de Reynaert en dat zal hij altijd blijven.’ Herman Heyse beschouwde zichzelf als ‘een gelouterde Reynaerdist’, zoals hij zichzelf typeerde voor een ontwerp flap-tekst van Het land van Reynaert. Zijn ideeen over Van den vos reynaerde waren genuanceerd Hij was streng voor zichzelf en maakte ook voorzichtige bezwaren bij hypothesen van andere vossejagers.

De rol van Herman Heyse in de zoveelste heropleving van de Reynaertstudie in de jaren tachtig, eerst in het Waasland en later daarbuiten kan alleen maar onderschat worden. Hij zette mensen aan tot vernieuwde studie, tot lezen, tot verzamelen. Wat Nonneman reeds vermoedde maar niet of slecht uitwerkte, daar ging Herman Heyse naar op zoek. Hij bracht bewijzen aan, spitte diep, zeer diep, waardoor hij weinig publiceerde. Maar wat hij publiceerde wordt door leken gewaardeerd en begrepen en vooral door wetenschappers als grondig en wetenschappelijk verantwoord ervaren. Vooral zijn toponymische studies en zijn Reynaertartikels getuigden van nuance, zin voor het detail, van een kritische geest, wetenschappelijke argwaan en zin voor relativering. Hij moest zijn universitaire opleiding wegens gezondheidsredenen stopzetten. Maar hij werkte zich zelf in de materie in. Hij las probleemloos Middelnederlands, Oudfrans en middeleeuws Latijn en was een prima paleoloog. Deze autodidact geldt als een der grootste autoriteiten op het gebied van de Stekense geschiedenis en heemkunde, als een bekwaam toponymist. Hij was een allrounder, zoals alleen de oude generatie van academici dit is, omdat hij gespaard bleef van de druk om te publiceren, zodat hij zich steeds verder kon verdiepen, en omdat hij de tijd kreeg van zijn gezin. Bovenal was hij een groot Reynaerdist. Misschien niet in de eerste plaats op basis van zijn gepubliceerde materiaal, maar wel door zijn onuitputtelijke kennis Toch is zijn publikatielijst van de laatste jaren in Tiecelijn indrukwekkend Maar hij

[p. 49]

was thuis in alle materies, hij beheerste alle Reynaertverhalen en kon over alle Reynaertaspecten met academici meepraten. Hij wilde ook alle grote Reynaertmanifestaties meemaken. Zijn enthousiamse was onblusbaar. Zo reden we in 1989 samen naar de Reynaerttentoonstelling in Dusseldorf en in december 1991 bezochten we de presentatie van het Dyckse handschrift in Munster. Thuis gekomen vroegen we ons af wat we gedaan hadden. Een dag vakantie nemen, files en winterse nachten op de baan trotseren om er toch maar bij te zijn. Herman was gepassioneerd. Hij was een Reynaerdist van het zuiverste goud. In juli 1991 kon hij wegens familiale omstandigheden niet het hele Reynaertcolloquium in Groningen meemaken. Toch wilde hij mijn lezing aanhoren en de tableronde over de datering van de Roman de Renart bijwonen. Op de heenreis passeerde hij langs Amsterdam om daar een aantal antiquariaten te bezoeken op zoek naar Reynaertschatten. Het vertellen van verhalen over dergelijke vondsten was een van zijn geliefde bezigheden. Hij stond in Groningen voor mijn hotelkamer om elf uur 's avonds. Hij kende dag noch uur.

Herman Heyse was in Stekene de drijvende motor achter een reeks culturele organisaties. Hij was initiatiefnemer, organisator, stimulator, maar hij stond telkens ook als eerste onder zijn medewerkers. Zo stond hij met heel zijn gezin tijdens de Stekense feestmarkt in de oude Stekense brouwerij voor de heemkundige kring in de bres. Hij kwam als eerste toe en ging als laatste weg. Rusten stond niet in zijn toponymisch woordenboek. Hij voorzag tijdschriften en brochures van inleidingen en vakkundige artikels. Hij was corrector van vele historische werken en monografieen over de Wase geschiedenis. Hij gaf lezingen over Stekene, Kemzeke, Boudelo, Koewacht en Reynaert en tientallen andere onderwerpen. Steeds bleef hij bescheiden op de achtergond, hij verlangde zelf geen erkenning, stimuleerde anderen, wakkerde hun krachten aan, zorgde ervoor dat zij op het podium stonden. Herman werd weinig gelauwerd. De Oostvlaamse heemkundigen, de Stekense culturele raad, de Wase persclub, ze vonden het zo vanzelfsprekend dat hij later zou gehuldigd worden. Hij was een jongeman, amper vijftig. Zijn autoriteit was onbesproken. Naar aanleiding van de publikatie van Het land van Reynaert werd hij onderscheiden in de Orde van de Vossestaart. Deze ludieke appreciatie deed hem veel genoegen. Zijn dankwoord was een warme en humoristische spraakwaterval. Herman was een woordkunstenaar, een geboren verteller. Hij hàd veel te vertellen. Hij schreef vele gedichten, intimistische, diepzinnige, soms optimistische stukjes, over geluk en verdriet, over leven en dood. In zijn schoolagenda schreef hij elke dag een gedicht. De dag van zijn dood had hijzelf als directeur pas afscheid genomen van een zesendertigjarige lerares. Het werd zijn eigen afscheid. Hij schreef over zijn eigen streek, die hij zo goed kende. Hij kende elke verandering in het landschap. Hij berichtte daarover in zijn eigen heemkundig blad D'Euzie. Daarin verdedigde hij zijn visie op monumenten en landschappen, op cultuur en politiek. Steeds met kennis van zaken, nooit ten onrechte.

[p. 50]

Herman was vooral een integer, hartelijk en betrouwbaar man. Hij wist te relativeren, moed te geven, vertrouwen te scheppen. Hij was een rots in de branding. Sterk, optimistisch, vol humor. Een bourgondier in hart en nieren. Hij genoot van het leven in zijn paradijselijke woning in de Hamer 143 te Stekene. Zijn huis was deze zomer nog even de gastvrije thuis voor enkele Engelse en Amerikaanse professoren. Hij maakte van de ‘posttour-conference’ samen met professor Kenneth Varty en de twee andere Tiecelijnredacteuren een reuze-evenement. De droom bestond om dit ‘Reynaert-weekend’ nog te herhalen.

Herman was een man voor wie collega's, vakgenoten en vrienden een immense bewondering hadden. Zij krijgen nu de opdracht om het werk in de school, in D'Euzie, in de Bibliotheca Wasiana, in de Stekense cultuurraad, in het Jan van Steene-comité, in de talloze culturele verenigingen en in de Tiecelijnredactie verder te zetten.

Hij was een goede vriend, een beste broer, een Reynaertvader, mijn wapenbroeder. Samen met Marcel Ryssen is hij een deel van een drie-eenheid. Hij lag mee aan de basis van Tiecelijn. Het blad ontstond door zijn ja-woord. Herman nam de volledige boekhouding en de volledige administatie op zich. Hij was er elke dag mee bezig Omdat hij het niet kon laten. Begin februari werd hij nog geinterviewd in het Radio-1-programma ‘Voor de dag’. Hij was zinnens nog verder te speuren naar het geslacht van Diksmuide om zo Reynaerts raadsels verder te ontsluieren. We hadden zondagvoormiddag net plannen gemaakt voor een reeks nieuwe Tiecelijnen en een verjaardagsfeest met lezingen, een bustocht en een nieuw boek. Het heeft niet mogen zijn. Tiecelijn zal nooit meer hetzelfde worden Maar wel zoals Herman het zich voorstelde.

Herman, je was een vriend uit de duizenden. Een gevoelsmens van het zuiverste karaat. Dat te grote hart is je fataal geworden. Als een wilde bloem werd je plots geplukt Nu, reeds een tijd na je vertrek, blijven de vele vragen. Waarom iemand wiens leven nog niet voltooid is, wiens werk in volle bloei staat. En toch is er dankbaarheid. Wie zo een vriend heeft, kan intens gelukkig en dankbaar zijn.

Het verdriet om je vroege tocht naar het Andere Land is groot. We hadden in het land van Reynaert nog zoveel plezier te delen, boeiende ontdekkingen, nog zoveel vossen bij hun staart te pakken. Ik zal je telefoontjes missen, jij de mijne -die nog groter waren in aantal. Je aantekeningen in mijn notities zijn lieve littekens. Mijn werk was een bekroning voor jou. Want in alles wat ik schreef zat een stukje van jouw enthousiasme, van jouw toejuichingen, van jouw morele steun, van jouw inspiratie. We zijn nog lang niet uitgeschreven. We zullen jouw naam blijven eren en niet stoppen om over je te spreken. Je blijft leven in Het land van Reynaert, in jouw artikels, in je Tiecelijn.

Moge God je behoeden en bewaren en je voor altijd bij zich koesteren.

We houden van je Dag wapenbroeder, dag Herman.

Rik VAN DAELE