Tiecelijn. Jaargang 2

[p. 76]

Uit boek en tijdschrift

Van den vos reynaerde. Het epos vanuit handschrift A (Comburgse handschrift), geschreven door Willem, die Madock of vele bouke maecte, (rond 1260), verteld en vertolkt door Jo Van Eetvelde. Brussel-Zellik-Hilversum /BRT-Poketino-Siesta Productions, 1989.

Gedurende de vakantiedagen kreeg ik de kans en nam ik de tijd om Jo van Eetveldes Van den vos reynaerde een paar keer te beluisteren. Drie plakjes CD goed voor 3h36′44″. Ik ben bij het neerschrijven van deze bedenkingen nog niet helemaal bekomen van de ervaring. Alhoewel Van Eetvelde me zijn talent niet meer hoefde te bewijzen, toch had ik met spanning en enige argwaan uitgekeken naar de resultaten van dit deel van het Reynaertproject (i.s.m. Sylvain Peeters - BRT).

In 1985 was Van Eetvelde erin geslaagd me met zijn Beatrijssproke, een uur aan mijn geluidsinstallatie te kluisteren. Hoe zou hij mij nu gedurende drie en een half uur kunnen boeien? Ik weet het niet, maar hij deed het. Het ligt ongetwijfeld aan het vakmanschap van de man, maar evenzeer aan de Reynaert.

Laat Beatrijs het liefste, het meest poëtische, het meest vrouwelijke, het meest echt menselijke werk en het hypermodern gegeven zijn uit onze vroegste literatuur, Van den vos reynaerde laat over het ganse terrein, stilistisch en inhoudelijk, zijn tijd ver achter zich. Schelmenroman avant la lettre, speelt hij in het territorium waar Beatrijs in al haar menselijkheid, schroomvol omheen loopt: geweld, sadisme, sex; roof, bedreiging, misleiding; majesteitsschennis, intentionele woordbreuk tegenover de pair, usurpatie; moord, kindermishandeling, bloedschande; heiligschennis, simonie, sodomie; het belachelijk maken van de edeling, pape en dorper, in contrapunt met vroomheid, boete, vaderliefde, overlevingsdrang, vindingrijkheid en rechtvaardige-wreker missie. Dit alles onder het mom van vermaning, lering en zedeles, zo gepresenteerd dat de schurk de held wordt en dat wat heilig is naar pek en hel gaat ruiken. De omgekeerde wereld. J.R. in vossepels. Wie kan hieraan weerstaan, het prikkelt de nieuwsgierigheid en de verbeelding. Ik heb dit nog nooit zo duidelijk ervaren als in de Reynaert van Van Eetvelde.

Wat vroeger werd geschreven en bewezen, nl. de tweeledigheid van het epos (het onderscheid tussen RIa en RIb) wordt in deze Reynaert volledig onzichtbaar, sorry, onhoorbaar; de homogeniteit wordt door het gesproken woord onderstreept. Het woord zet in de

[p. 77]

verf hoe modern van structuur het epos is, hoe vooruitstrevend van verstechniek en rijmstijl, hoe helder van taal. Dit bezorgt me een raar gevoel in de maag. Zou Reynaert dan toch geschreven zijn om te worden voorgelezen-voorgedragen. Raken we niet verzeild in een Homerische traditie? En ware het zo, wat was het geïntendeerde publiek dan wel? Mijn smaakpapillen hebben wellicht de gevoeligheid verloren voor de middeleeuwse mentaliteit, maar ik kan me niet ontveinzen dat dorper, pape en pair van binnenpretjes hebben getrild bij de kritiek op eigen stand en hebben gebulderd als de tegenpartij het haasje werd. O kracht en pracht van het gesproken woord!

Bij een eerste auditie had Van Eetvelde me gecharmeerd, verrast, verbouwereerd en geërgerd. Bij een tweede sessie heeft hij mij verbaasd, overtuigd en gewonnen. Zijn stemtechniek en stemdifferentiatie tarten de verbeelding, al doen de tremelo's van een aantal beesten mijn middenrif de stuipen aan. Bij monde van Tiecelijn doe ik het kond: een gesproken meesterwerk is het, een meesterwerk van de gesproken taal.

Is dit nu DE Reynaert? Ik betwijfel het zeer. Van Eetvelde ergert me met de gruwelijke diftongering van lange klanken. Ik hoop dat dit een persoonlijke interpretatie is en geen verplichting gebaseerd op de wetenschappelijke assistentie en logistiek. Hoe wetenschappelijk is deze archaïserende reconstructie?

Alhoewel hij beweert hs. A te volgen, toch emendeert en adapteert Van Eetvelde er lu(ch)(s)tig op los. Zijn proloog voert Arnout uit hs. F ten tonele, schippert met vers 7 (vijte van reynaerde) en toch zweert hij bij het totaal voorbijgestreefde vele bouke uit vers 1. Een aantal veronderstelde contracties worden vrijelijk, zij het consequent, geëxpliciteerd, rijmen worden aangepast etc. Met welke wetenschap en met welk recht? Ik meen met de wetenschap en het recht van de kunstenaar. Van Eetveldes Reynaert is een kunstwerk, het werk van een meester. Ik neem het in zijn totaliteit als kunstwerk omdat het beantwoordt aan de normen die ik aan dergelijk werk opleg, ook al ben ik het niet eens met een aantal vrijheden en interpretaties van de maker.

Mijn schoolse jeugd -o harde tijd- was Reynaerdesk in al haar aspecten, zeer ten detrimente van mijn leerkrachten en bezorgde ouders. Veel is mij ontgaan, maar onvergetelijk verbonden met mijn lessen Nederlands, blijft het optreden, in het begin van de

[p. 78]

jaren vijftig, van Joost Noydens. Sinds Noydens' Reynaertmonoloog was ik adept van Hellinga's joculator. Door het moderne wetenschappelijke werk werd ik van het foutieve van de stelling overtuigd om te komen tot een adres van de Reynaert aan een eerder bescheiden, erudiet en elitair publiek. Nu laat vandaag Jo van Eetvelde weer de vos los in mijn hoenderhok. Wat was het geïntendeerde publiek?

Deze Reynaert is wellicht niet DE Reynaert, de wetenschappelijkonaanvechtbare. Het is EEN Reynaert waar niemand meer omheen kan. Een gids voor secundair en voortgezet onderwijs, als dat nog aandacht wil schenken aan het toppunt van onze Middelnederlandse literatuur.

Op CD (en cassette) hoor ik enkel Van Eetvelde. Zonder kunstgrepen, zonder secundaire steun. Achter hem staat echter een team waarvoor ik mij eerbiedig ontbloot. Chapeau, Johan Dehandschutter, juist voldoende digitaline om het hart op te peppen. Dit is een levende verpakking, met adem en slikken en speeksel op de lippen: een ode aan het woord. Ik mis enkel het ritselen van het papier.

Deze realisatie is deel van een totaal Reynaertproject van Van Eetvelde (Poketino) i.s.m. de BRT, diverse sponsors en een wetenschappelijk team o.l.v.J. Janssens (R. van Daele, J. de Vos en V. Uytersprot). De opname dient als kader voor acht Schoolradio-uitzendingen voor de hoogste jaren van het secundair onderwijs (Do. 10 u, 21, 28 sept., 5, 12, 19, 26 okt., 9, 16 nov. 1989). Voor BRT3-Woord plaatste J.-P. Rondas onze Reynaert in een universeel kader (september 1989). De afleveringen getuigden van een uitzonderlijke kwaliteit. Het project zal bekroond worden met de publikatie van een Reynaertboek met o.a. een fotografischdiplomatische uitgave van het Comburgse handschrift, die zal verschijnen bij de Standaard Uitgeverij. Eind november '89 fotografeert de firma Agfa Gevaert het handschrift in Stuttgart. De CD's (2250 BF) en cassettes (1485 BF) zijn verkrijgbaar bij Poketino, Hallenstraat 3, 1000 Brussel, BR 425-2085821-29 of bij de BRT op PR 000-0074040-29 met vermelding: Van den Vos. Een handzaam begeleidend boekje met inleiding en (erg beknopte) woordenlijst wordt inclusief geleverd.

Wij vinden dit project zo belangrijk dat we er in de volgende Tiecelijn met de volledige redactie op terug komen. Ondertussen

[p. 79]

wordt U gewaar dat wij deze Reynaert ten zeerste aanbevelen. Hij is een stapsteen, om eens niet te zeggen, een mijlpaal, in de Nederlandstalige Reynaertexploratie.

[H.H.]

J. Mann, Ysengrimus. Text with Translation, Commentary and Introduction. (Mittellateinische Studien und Texte, Band XII). Brill, Leiden, 1987. XIX, 568 p.

De lang aangekondigde vertaling van de Ysengrimus van Jill Mann verschenen. Het boek bevat naast de Latijnse tekst een Engelse vertaling. De lijvige inleiding bestaat uit twee delen: een studie van de literaire structuur en een historische benadering van een aantal tekstgegevens.

Met dit laatste knoopt Mann aan bij de studiemethode van Van Geertsom. Nochtans is volgens Mann de Ysengrimus geen roman à clef, wel een werk waarin het literaire en het historische onzichtbaar in elkaar versmelten. Eén van de sleutels voor een juiste interpretatie van het werk is de oproep tot abt Walter van Egmond. Mann acht het niet uitgesloten dat deze passage een soort sollicitatie is van een Gentse klerk voor een betrekking in ‘the literary industry which had sprung up at Egmond under his abbacy’ (p. 180). Uit de verbinding tussen tekstuele en buitentekstuele gegevens meent Mann te kunnen opmaken dat de Ysengrimus te Gent werd geschreven tussen de lente van 1148 en april 1149. De auteur was een klerk die banden had met de Sint-Pieters- of de Sint-Baafsabdij. Het verhaal maakt deel uit van een aantal geschriften die behoren tot de apocalyptische traditie.

In het deel ‘Literary structure’ worden acht thema's bestudeerd: abt en bisschop, de bedrieger bedrogen, vrede, het lichaam, feest, spel, wijsheid en zotheid en tot slot woorden en daden. De nadruk wordt gelegd op het sterk satirische karakter van het werk en op de raakpunten van vele thema's met het karnavaleske.

Dit prachtig gebonden en schitterend uitgegeven boek wordt wellicht hét standaardwerk over de Ysengrimus. De inleiding is uitstekend gedocumenteerd (hoewel m.i. de historische dimensie van het werk iets te sterk benadrukt wordt). Enkel jammer is de hoge prijs die men ervoor moet betalen: 204 gulden. Dat maakt dat het werk slechts door wetenschappelijke (en hopelijk enkele openbare) bibliotheken kan worden aangekocht.

[R.V.D.]