Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2010-2011

[p. 168]

Willem Frans Victor Vanthoor
Simpelveld 29 april 1944 - Amsterdam 28 augustus 2011

Dansen in het licht, zo schijnt iemand de jeugdige econoom Wim Vanthoor in het begin van zijn ruim dertigjarige loopbaan bij de Nederlandsche Bank te Amsterdam te hebben voorgehouden, is noodzakelijk om hier carrière te maken. Carrière maken was wel het laatste wat hem interesseerde. De inhoud van zijn werk als beleidsmedewerker en daarmee een bijdrage leveren aan de monetaire beleidsvoorbereiding op de Bank, dat waren de zaken waar zijn belangstelling naar uitging. Dat daarvoor naar zijn oordeel meerdere wegen open stonden laat zijn werkzaam leven ondubbelzinnig zien. Hij overleed in de vroege morgen van de laatste zondag van augustus 2011 geheel onverwacht. Dat was toen de eurocrisis in volle hevigheid woedde. Het zag er naar uit dat in deze augustusmaand zijn voorspellende woorden uit 1999 en dezer dagen aangehaald in het dagblad Trouw, tot een dramatische werkelijkheid waren geworden. Vanthoor liet in het desbetreffende artikeltje noteren dat: ‘Zonder politieke eenwording zal er weinig draagvlak zijn om lidstaten in nood van de ondergang te redden’. Hij sprak toen over de euro als een munt zonder land, daarmee aangevend dat voor de eurozone een centraal gezag ontbrak.

[p. 169]

Willem Frans Victor Vanthoor werd geboren in Simpelveld, een dorp in Zuid-Limburg, als middelste kind in een gezin met drie kinderen. Zijn vader, die in Utrecht medicijnen had gestudeerd, werkte er als arts bij de Staatsmijnen. Zijn beide ouders waren geboren en getogen Limburgers die daar ook hun hele leven bleven wonen evenals zijn twee zussen. Zoon Wim groeide op in Simpelveld en voor de Bourgondische levensstijl die hem later zo kenmerkte, werden daar ongetwijfeld de kiemen gelegd. In zijn geboortedorp bezocht hij de lagere school. Hij bezocht in Heerlen het Sint Bernardinus College waar hij in 1963 het diploma hbs-a behaalde. In 1964 begon hij aan de toenmalige Katholieke Economische Hogeschool van Tilburg - thans Universiteit van Tilburg - economie te studeren waar hij in 1970 het doctoraal examen aflegde.

Eind 1970 trad hij als hoofdbeambte in dienst van de Nederlandsche Bank te Amsterdam. Hij maakte kennis met het leven in de grote stad. De overgang van het gemoedelijke zuiden naar de bruisende Randstad moet groot zijn geweest maar hij burgerde gemakkelijk in. Een prachtige illustratie van deze succesvolle inburgering is de overgeleverde anekdote dat hij in zijn jonge jaren in Amsterdam Koninginnedag vierde gestoken in een oranje fluwelen pak. Deze uitdossing staat in scherp contrast met zijn dagelijks leven bij de keurige Nederlandsche Bank. Zijn werk vond hij zowel economisch spannend als intellectueel uitdagend. In de destijds wat bedaagde maar tegelijkertijd inspirerende werkomgeving van de Bank voelde hij zich thuis. Deze werkkring deed ten volle beroep op zijn analytische aanleg die hij er kon combineren met een beleidsgerichte belangstelling en dorst naar economische kennis. Bij de Bank zou hij niet meer weggaan; hij bleef tot zijn pensionering in 2004, al werd hij enige keren door headhunters benaderd voor een positie bij een commerciële bank.

Wim Vanthoor doorliep een gevarieerde loopbaan die hem langzaamaan ook zwaardere verantwoordelijkheden gaf. Behalve van zijn werk genoot hij van de talrijke sociale contacten die dat meebracht. Ambitieus was hij vooral als het ging om de kwaliteit van zijn werk dat grotendeels bestond uit beleidsondersteunende arbeid, deels neerkomend op het vervaardigen van nota' s voor zijn leidinggevenden en de Bankdirectie met samenvattende informatie over de economische toestand en het monetaire beleid in de voornaamste landen in Europa en de Verenigde Staten. Ook moest hij toezicht houden op de statistische informatieverwerving voor de landen die hij in zijn portefeuille kreeg.

[p. 170]

Op de afdeling internationale zaken waar hij zijn loopbaan begon ontwikkelde hij zich tot een Duitsland-deskundige bij uitnemendheid. Dat kwam niet alleen door het feit dat hij de taal van dat land perfect beheerste maar bovenal omdat dat land en zijn geschiedenis hem bijzonder boeiden en Duitsland op weg was uit te groeien tot het economisch en politiek belangrijkste land van Europa. Bovendien was dit land als de voornaamste handelspartner voor Nederland economisch van heel groot belang. Dat bood hem ongezocht de kans om ‘te dansen in het licht’ zoals hem in het begin van zijn loopbaan enigszins ironisch was voorgehouden. Naast zijn werk op de landendesk van de Bank vertegenwoordigde hij haar zo nu en dan ook op bijeenkomsten van de Europese Commissie te Brussel, bij de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) in Parijs en op de periodieke economenbijeenkomsten op de Bank voor Internationale Betalingen in Bazel. Aldus deed hij zich kennen als een pragmatisch ingestelde economische beleidsmedewerker met grote taalvaardigheid en analytisch vermogen.

Als een blijk van waardering voor zijn talenten werd hij in deze tijd ook belast met de voorbereiding van de uitgave van een keuze uit de monetaire geschriften en gepubliceerde wetenschappelijke bijdragen op het terrein van de internationale economische betrekkingen van de vroegere Bankdirecteur S. Posthuma. De desbetreffende bundel verscheen in 1981 en werd Posthuma aangeboden door de Bankdirectie ter gelegenheid van zijn tachtigste verjaardag.^1. Voor Vanthoor was dit een uitdagende opdracht die hem dwong zich te verdiepen in de oudere monetaire en economische literatuur en die op wetenschappelijk belang te beoordelen. Een aangename bijkomstigheid was dat Vanthoor en de wat flamboyante en speelse Posthuma naar aard en intellectuele belangstelling goed bij elkaar aansloten, ondanks het grote leeftijdsverschil van bijna een halve eeuw. Dat is voor Vanthoor heel stimulerend geweest. In zijn woord vooraf tot de bundel zegt Posthuma uitdrukkelijk Vanthoor dankbaar te zijn voor de nauwgezetheid waarmee deze zich van zijn taak heeft gekweten alsook voor zijn kritische kanttekeningen en opmerkingen bij het maken van de uiteindelijke keuze. Voor Vanthoor was belangrijk dat hij aldus wat afstand kon nemen van de dagelijkse beleidsroutine en opnieuw oog kreeg voor het ruimere analytische kader van het economische en monetaire beleid in verleden en heden. Dat inzicht zou hem later in zijn loopbaan bij de Bank zeer van pas komen.

Begin jaren tachtig van de vorige eeuw werd Vanthoor voor langere

1. Analyses en beschouwingen in retrospect: een selectie uit de gepubliceerde werken van prof. S. Posthuma. Leiden/Antwerpen 1982.

[p. 171]

tijd gedetacheerd bij de centrale bank van Suriname in Paramaribo. Zijn voornaamste taak was het wegwerken van de achterstand in de wettelijk vereiste jaarlijkse verslaglegging die tengevolge van het vertrek van bekwame stafleden was ontstaan. Ook moest hij de enigszins in het slop geraakte monetaire analyse nieuw leven inblazen. Hij vervulde deze opdracht met groot plezier en gunstig resultaat, dat laatste tot grote tevredenheid van de Surinaamse centrale bank. In 1981 werd hij echter door de Bank teruggeroepen naar Nederland wegens de onzekere politieke situatie in Suriname, die ook voor hem niet zonder persoonlijk gevaar was. Dat speet hem zeer en hij kon smakelijk vertellen over zijn belevenissen in Suriname en zijn centrale bank. Met de naar Nederland uitgeweken president van de Surinaamse centrale bank dr. J. Sedney - in 1969-1973 was hij premier van Suriname geweest - en enkele andere functionarissen van de Surinaamse centrale bank hield hij nog vele jaren persoonlijk conact.

Terug op de Bank wachtte Vanthoor een nieuwe taak. Hij nam afscheid van zijn oude afdeling en werd adjunct-chef van de Studiedienst. In die functie werd hij in het bijzonder verantwoordelijk voor de economische taken van de agenten van de Bank. Agenten waren de regionale kantoorhouders belast met de uitgifte en inname van bankbiljetten. Naast deze chartale taak vervulden zij de rol van contactpersoon tussen het hoofdkantoor in Amsterdam en de regionale vestigingen en moesten zij rapporteren over het economisch wel en wee van hun ambtsgebied. Bovendien werden zij geacht het beleid van de Bank uit te leggen. Van dat beleid had een deel van de agenten weinig notie. Wims taak was hierin verbetering te brengen en dat pakte hij voortvarend aan. In nauwe samenwerking met de verantwoordelijke onderdirecteur zag hij kans dit project, waarvan verschillende agenten aanvankelijk de betekenis niet wilden inzien, tot een zekere bloei te brengen. De agenten kregen van Vanthoor economische bijscholing en leerden schriftelijk te rapporteren aan de hoofdbank, ook over hun contacten met het bedrijfsleven in hun ressort. Door zijn sociale vaardigheid en kennis van zaken ontwikkelde hij zich tot een centrale figuur in dit project en tot de vertrouwensman van de agenten. Ook daarvan genoot hij ten volle, zeker wanneer het de agentschappen in het zuiden betrof. Maar het was vooral dankzij zijn bijzondere karaktereigenschappen dat deze schier onmogelijke taak met succes kon worden volbracht.

[p. 172]

In zijn Tilburgse studietijd had Vanthoor kennisgemaakt met het monetaire gedachtegoed van dr. M.W. Holtrop, de eerste naoorlogse president van de Bank. Hij vond de gelegenheid deze belangstelling te benutten voor een proefschrift over Holtrops betekenis als monetaire loods en over de theoretische denkbeelden die daaraan ten grondslag lagen. Hij verdedigde zijn grotendeels in eigen tijd geschreven dissertatie, die zowel een monetaire studie als een wetenschappelijk biografie is, in 1991 aan de Universiteit van Amsterdam. De econoom uit Tilburg werd aldus ook in academische zin Amsterdammer.

Met dit proefschrift kreeg Vanthoor de smaak van wetenschappelijk onderzoek en het publiceren daarover voorgoed te pakken. Op de Bank werd hij belast met de leiding van de nieuw gevormde sectie historisch onderzoek en comparatief-economische analyse binnen de Afdeling Wetenschappelijk Onderzoek en Econometrie. Hij werd een van de adjunctchefs van deze afdeling. Zijn eerste taak was de verschillende aan de Bank verbonden historici tot samenwerking te brengen en hun doelmatigheid met oog op de taakvervulling van de Bank te versterken. Mede hierdoor kon Vanthoor een al jarenlang gaande, omvangrijk wetenschapshistorisch project, de uitgave van de correspondentie van N.G. Pierson (1839-1909), in de laatste decennia van de negentiende eeuw Bankpresident, eerste minister en internationaal gezaghebbend econoom, naar een goed einde begeleiden.^2. Voor de geschiedenis van het economisch denken in Nederland was de voltooiing van dit project een ware mijlpaal en een belangrijke aanvulling op Piersons verzameld werk, reeds uitgegeven in de jaren 1910 en 1911.

Vanthoor genoot van het monetaire historische werk dat hem ruime mogelijkheden bood zijn vleugels uit te slaan en te participeren in een internationaal netwerk van bankhistorici en economen. Daarbij kon hij bovendien zijn brede economische beleidsachtergrond doeltreffend inzetten voor de begeleiding van vele jongere medewerkers, onderzoekers en stagiaires. Verschillende publicaties waaronder zeker twee proefschriften resulteerden uit deze begeleidende arbeid. Hierbij was Vanthoor met zijn genereuze belangstelling en raad altijd op de achtergrond aanwezig. Hij was daarin vooral een kritische toeschouwer die soms maar ongeforceerd kon dansen in het licht. Zo maakte hij als externe deskundige deel uit van twee Leidse promotiecommissies bij proefschriften die in zijn historische sectie tot stand kwamen.^3.

2. J.G.S.J. van Maarseveen (red.), Briefwisseling van N.G. Pierson 1839-1909, 4 dln. Amsterdam 1993.

3. Deze proefschriften zijn: J.R. van Zwet, President in Indië en Nederland. Mr. N.P. van den Berg als centraal bankier. Leiden 2004 en C. van Renselaar, Partij in de marge. Oorlog, goud en de Nederlandsche Bank. Leiden 2005.

[p. 173]

Vanthoors eigen onderzoek bewoog zich op een drietal aandachtsgebieden. In de eerste plaats was dat het proces van de Europese economische en monetaire eenwording. Verschillende belangrijke publicaties van zijn hand over dit onderwerp zagen het licht. Voorbeelden zijn de monografie over de Europese monetaire eenwording sinds 1848 en zijn boek met de chronologie van de economische samenwerking in Europa in de periode 1946-2002. Voor deze laatste studie kon hij zich baseren op een calendarium dat hij sinds zijn werk op de afdeling internationale zaken, toen hij ook de monetaire en begrotingsontwikkeling in de eeg in zijn takenpak ket had, bij wijze van logboek voor zichzelf had bijgehouden. Dit calendarium verscheen als monografie in het jaar dat een gemeenschappelijk monetair beleid binnen Europa daadwerkelijk gestalte kreeg. Ook publiceerde hij verschillende artikelen over dit onderwerp. Kernpunt in zijn uiterst scherpzinnige om niet te zeggen profetische analyses is telkens de zienswijze dat het ontbreken van een politieke unie binnen Europa een voortdurende bron van monetaire instabiliteit zal zijn en dat een gemeenschappelijk monetair beleid uiteindelijk politiek bepaald is. Dat ondanks alle streven naar een onafhankelijke Europese centrale bank naar het voorbeeld van de Duitse Bundesbank.

Een tweede aandachtsgebied van Vanthoor was de bancaire geschiedenis en de rol van het geld en goud daarbij. Een vrucht van deze werkzaamheid was zijn op verzoek van de Koninklijke Vereniging van Staathuishoudkunde geschreven kleine monografie over de geschiedenis van de Nederlandsche Vereeniging voor Waardevast Geld. Dit was een pressiegroep uit de jaren 1934-1943 die het opgeven van de gouden standaard bepleitte. Ook zijn werk over de naoorlogse geldsanering, het muntstelsel uit de beginjaren van ons Koninkrijk tot 1830 of de moeizame afwikkeling van de goudkwesties in de nasleep van de Tweede Wereldoorlog met zijn tekort aan deviezen vormen voorbeelden uit dit aandachtsgebied. Maar zijn belangrijkste publicatie was toch de samenvattende geschiedenis van De Nederlandsche Bank van 1814 tot 1998. In dat laatste jaar werd de Bank onderdeel van het Europese stelsel van centrale banken en ging ons land participeren in een gemeenschappelijke monetaire politiek van de Europese Monetaire Unie. De ondertitel van de Nederlandstalige uitgave (er verscheen ook een Engelstalige versie) die luidt ‘Van Amsterdamse kredietinstelling naar Europese stelselbank’, is een rake typering van deze Bankhistorie. Vanthoor wist de reeks omvangrijke delen die door achtereenvolgens A.M. de Jong, Joh. de Vries en M.M.G.

[p. 174]

Fase over de geschiedenis van de Bank tot 1973 waren geschreven in één deel samen te vatten. Bovendien voegde hij er nog een laatste hoofdstuk over de periode 1973-1998 aan toe. Het was een tour de force om bijna twee eeuwen geschiedenis van de Bank in haar economische en politieke context in hoofdlijnen te vatten. Het is Vanthoor voortreffelijk gelukt om, dankzij zijn heldere vorm van argumenteren, een zeer lezenswaardig boek te maken. Hij publiceerde in de loop der jaren nog een aantal kleinere geschriften over verwante onderwerpen.

Vanthoors derde aandachtsgebied betrof onderwerpen uit de algemene economische en financiële geschiedenis alsmede de ontwikkeling van monetaire politiek en financiële hervormingen. In dat verband schreef hij een interessante historische bijdrage over de economische faculteit van de Universiteit van Amsterdam toen die zeventig jaar bestond. In zekere zin is deze ook een soort eerbetoon aan Holtrop die in 1928 de eerste promovendus van de faculteit was en overigens tot het eerste groepje van drie afgestudeerden van de toen jonge faculteit behoord had, zoals Vanthoors publicatie liet zien. Ook Vanthoors artikel over financiële hervormingen in China uit 1993, dat hij schreef in samenwerking met een stagiair uit dat land, is een voorbeeld van zijn interesse evenals zijn publicatie uit 1978 over monetaire normen, geschreven toen hij nog beleidsmedewerker op de afdeling internationale zaken was. Over China concludeerden de auteurs destijds dat de financiële instellingen daar danig op de proef gesteld zouden worden naarmate het land zijn grenzen verder zou openstellen. Maar, zo besluiten de schrijvers, ‘... de visible hand van de overheid lijkt langzaam maar zeker door de invisible hand van de markt opzij te worden gedrukt.’ Veel genoegen beleefde Vanthoor ook aan de vergelijkende analyse die hij maakte op basis van een lange en intensieve studiereis, samen met zijn onderdirecteur, langs alle twaalf federale banken van de Verenigde Staten - van Boston tot San Francisco en van Minneapolis tot Dallas. De reis werd afgesloten met een bezoek aan de Federal Reserve Board in Washington, D.C. Deze bezoeken, met een door de Nederlandsche Bank zorgvuldig gestructureerd vragenprogramma, waren niet alleen uniek maar bovenal nuttig en informatief voor de Bank. Hij bewaarde er plezierige herinneringen aan waarover hij zijn collega's kleurrijk kon verhalen. Opmerkenswaard, omdat het Vanthoors ruime economische belangstelling illustreert, is verder het in samenwerking met de econometrist C. Winder gepubliceerde opstel over de samenhang van de vraag naar geld en vermogen in de Europese Unie. Een van de conclusies van dit artikel

[p. 175]

was, dat de sterke groei van het financiële vermogen binnen de Europese Unie een verklaring biedt voor de destijds opvallende groei van de geldhoeveelheid in de eurozone zonder dat die gepaard ging met een hoger inflatietempo. Dat was een voor het monetaire beleid in Nederland en in de Europese Monetaire Unie verrassende slotsom.

Namens de Nederlandsche Bank maakte Vanthoor deel uit van de ‘academic council’ van de European Association for Banking History die haar zetel had in Frankfurt. Deze club belegde jaarlijks een wetenschappelijke bijeenkomst waarbij een commerciële of centrale bank als gastvrouw optrad en het programma regelde. Voor Nederland organiseerde hij in 1992 dit congres te Amsterdam. Hij concipieerde ook de openingstoespraak door de toenmalige Bankpresident W.F. Duisenberg ‘From Latin monetary Union to European monetary Union.’^4.

Heel trots was hij ook toen hij in 2006 werd verkozen tot lid van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde waarvan hij geen jaarvergadering en lunch wilde missen. Hij genoot van deze bijeenkomsten met deelnemers uit een voor hem geheel andere wereld.

Wim Vanthoor was een man met een uitgesproken karakter en duidelijke meningen. Hij was loyaal aan zijn werkgever de Nederlandsche Bank maar kritisch over monetaire aangelegenheden als hier bij sommigen van zijn collega's een in zijn ogen te dogmatisch gezichtspunt overheerste. Met zijn somtijds uitgesproken opvattingen was hij dominant en tegelijkertijd trouw in de kring van vrienden en collega's, ongeacht hun plaats in de hiërarchie. Bovenal echter was hij een gezelschapsmens met Bourgondische trekken en een causeur die in hart en nieren econoom bleef. Zonder zichzelf op de voorgrond te plaatsen was hij hulpvaardig en ruimhartig in zijn commentaar op werk van anderen. Actief participeerde hij in nationale en internationale wetenschappelijke bijeenkomsten waar hij graag zijn zware basstem liet horen. Ook in die wereld genoot hij aanzien als een sympathieke deskundige en welkome deelnemer aan discussies.

Wim droeg zijn moeder een warm hart toe en belde haar dagelijks. Hij was heel zorgzaam voor haar en bezocht haar elke maand in Limburg tot zij in 2009 op zeer hoge leeftijd stierf. In Amsterdam genoot hij met volle teugen van het mooie moderne appartement aan de Prinsengracht waar hij sinds begin jaren negentig woonde. Met zijn levensgezel gedurende

4. Opgenomen in: M.M.G. Fase, G.D. Feldman en M. Pohl (red.), How to write the history of a bank. Aldershot 1995, p. 1-10.

[p. 176]

37 jaren, Sigi Meyer die woonde en werkte in Duitsland, maakte hij verre reizen. En hij was een graag geziene illustere gast op allerlei bijeenkomsten en partijen in Amsterdam, Zuid-Limburg en vele andere oorden die hem lief waren.

Wim overleed volkomen onverwacht zonder een ziekbed. De rouwbrief verbeeldde op de voorkant een gezicht op een in droeve mist gehulde Amstel met Magere Brug zoals die vanuit het venster van zijn woning te zien was. De gezongen uitvaartmis voor hem werd gehouden op zaterdagmiddag 3 september 2011 in de neo-gothische jezuïetenkerk van de H. Franciscus Xaverius aan het Singel in Amsterdam, ook bekend als De Krijtberg, precies tegenover de aula van de Universiteit van Amsterdam waar hij twintig jaar eerder zijn doctoraat verwierf. De kerk, waar hij een vaste kerkganger was, zat bomvol. Velen afkomstig uit zijn zeer verscheidene sociale netwerken namen daar afscheid van hem. Zijn as werd bijgezet in het graf van zijn ouders in Simpelveld.

martin fase

nicolette mout

Met dank aan H.M.M. Peeters, H.H. van Wijk en J.R. van Zwet

Voornaamste geschriften

(met P.W.N.M. Dehing) In de ban van de gulden en het waardevaste geld. Een terugblik op de Nederlandsche Vereeniging voor Waardevast Geld 1934-1943. Amsterdam 1990.

Een oog op Holtrop. Grondlegger van de Nederlandse monetaire analyse (proefschrift). Amsterdam 1991.

De Europese monetaire eenwording in historisch perspectief. Amsterdam 1994.

European Monetary Union since 1848: a Political and Historical Analysis. Cheltenham/ Northampton 1996.

‘The age of (Western) European Integration: a history of trial and error’, De Economist 144 (1996), p. 136-167.

(met C. van Renselaar) ‘Le développement économique et financier au Royaume-Uni des Pays-Bas 1814-1830’, in: Museum voor geld en geschiedenis van de Nationale Bank van België, Le règne de Guillaume Ier, monnaies et billets de 1815 à 1830 (1997), p. 10-28.

[p. 177]

‘The Netherlands postwar monetary reform, 1945-1952’, Financial History Review 5 (1999), p. 65-85.

(met M.M.G. Fase) ‘Het Federal Reserve Stelsel belicht: proeve van een vergelijkende analyse’, Financiële & Monetaire Studies 18 (1999-2000) nr. 4, p. 1-92.

A Chronological History of the European Union 1946-2001. Cheltenham/Northampton 2002.

De Nederlandsche Bank 1814-1998: van Amsterdamse kredietinstelling naar Europese stelselbank. Amsterdam 2004.

The King's eldest daughter: a history of the Nederlandsche Bank 1814-1998. Amsterdam 2005.