Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2010-2011

[p. 41]

Paulus Johannes Biegel
Bussum 25 maart 1925 - Amsterdam 21 oktober 2006

Op 21 oktober 2006 overleed de auteur Paul Biegel, een van de meest succesvolle schrijvers van kinderboeken van de twintigste eeuw.

Paulus Johannes Biegel werd op 25 maart 1925 in Bussum geboren als jongste in een katholiek gezin van negen kinderen. Zijn vader, Hermann Biegel (1874-1947) dreef een handelskantoor, zijn moeder, Madeleine Biegel-Povel (1879-1957), leidde het omvangrijke huishouden. In de grote tuin van het huis aan de Groot Hertoginnelaan ontwikkelde Paul een sterke band met de natuur. Hij bezocht de rooms-katholieke lagere school Sint Aloysius, waar hij niet gelukkig was. Hij las graag de sprookjes van Grimm en avonturenverhalen als De scheepsjongens van Bontekoe en De Artapappa's. Omdat hij zakte voor het toelatingsexamen voor de middelbare school, bezocht hij een jaar extra de lagere school in Amsterdam, en werd in 1938 toegelaten tot de afdeling gymnasium van het Sint-Ignatiuscollege van de paters Jezuïeten aan de Hobbemakade in Amsterdam. In november van dat jaar kreeg vader Biegel een hersenbloeding, waarvan hij niet meer herstelde. Het gezin Biegel verhuisde in 1939 naar een kleiner huis aan de Juliana van Stolberglaan (nu Prinses Irenelaan) in Bussum.

In 1940 verscheen Biegels eerste verhaal De ontevreden kabouter, op za-

[p. 42]

terdag 8 juni op de achterpagina van het dagblad De Tijd, waar zijn zuster Anne in de kunstredactie zat en de vrouwenpagina verzorgde. Hij kreeg er een honorarium van fl. 2, - voor.

Tussen 1940 en 1944 bleef Paul twee maal zitten op het gymnasium, maar ontkwam op 19-jarige leeftijd aan de Arbeitseinsatz, omdat hij op het Nieuwe Lyceum in Hilversum werd toegelaten tot de eindexamenklas, mits hij in de zomervakantie taken zou maken voor Latijn en Grieks. Zijn diploma kreeg hij na de oorlog zonder examen af te leggen, en hij begon aan de piano- en compositiestudie. Zijn talent bleek onvoldoende voor het conservatorium, en via zijn zuster Anne kreeg hij een baantje als volontair bij de opmaakredactie van het dagblad De Tijd. In 1946 gebruikte hij een erfenisje van zijn peettante om een aantal maanden naar Amerika te gaan, waar hij twee stukjes schreef over de oorlogstijd in Nederland voor The Knickerbocker Weekly, een blad voor Nederlandse immigranten in de Verenigde Staten. Na terugkeer in Nederland werkte hij als redacteur van de Radiobode (de latere Avrobode). Zijn vader overleed op 20 april 1947, en de drie nog thuiswonende kinderen Biegel verhuisden met hun moeder naar de Koedijklaan te Bussum, waar ze gingen inwonen bij de weduwe Wattez. In dat huis schreef Biegel zijn eerste tien sprookjes. Geen uitgever zag er wat in.

In 1953 ging Biegel parttime werken bij de Radiobode, om als extraneus rechten te kunnen studeren aan de Gemeentelijke Universiteit in Amsterdam. Hij ging wonen aan de Keizersgracht 227-II, in het voormalige huis van Eddy Povel, een verre neef. In dat huis heeft hij zijn hele verdere leven gewoond. Omdat het huis te duur en te groot was voor hem alleen, deelde hij de etage met verschillende huisgenoten. Hij schreef er een volgend tiental sprookjes, opnieuw zonder resultaat. Wel werden in de Haagsche Post zes verhalen gepubliceerd, waaronder De heks en de levenspomp, opgenomen in Het sleutelkruid.

Nadat hij in 1954 slaagde voor het kandidaatsexamen rechten, verliet hij de Radiobode, om zich volledig te kunnen voorbereiden op zijn doctoraalexamen. In 1959 zakte hij voor de tweede maal voor het doctoraalexamen en stopte met de studie. In de tussenliggende jaren hield hij zich bezig met het schrijven van light verse in wekelijkse bijdragen aan de Haagsche Post, een stripverhaal Eddie de televisie-aap voor de Radiobode en twee verhalen: De Chinese prinsesjes en De gouden haarspeld voor de verhalenbundel Een heel bont boek, samengesteld door Harriët Laurey. Met zijn strip Eddie de televisie-aap ging hij solliciteren als tekstschrijver bij de

[p. 43]

Toonder-Studio's. Als leerling-tekststripschrijver schreef hij onder andere Minter en Hinter en Kappie, respectievelijk verschenen in het Vrije Volk (vanaf 7 september) en in diverse andere bladen. Vanaf 13 september 1959 stond er een nieuwe strip van zijn hand in de Avrobode (de nieuwe naam van de Radiobode): een ballonstrip voor de jeugd, Het document van Venus, getekend door Henk Albers. In 1960 keerde hij terug bij de Avrobode als chef-redactie, maar hij bleef freelance werken voor Toonder.

Op 10 september 1960 trad Biegel in het huwelijk met Marijke Sträter (1929), met wie hij zich op eind 1957 had verloofd. In een interview in Trouw in 2005 meldde hij voor het eerst dat hij al vanaf zijn jeugd ook van mannen hield, maar ook graag kinderen wilde. Zijn vrouw Marijke accepteerde dat, en bleef 10 jaar met hem samen. Ze kregen twee kinderen, een dochter (in 1963) en een zoon (in 1964). Een groot verdriet overkwam hem toen zijn zoon verkoos zijn leven te beëindigen.

Paul Biegels omvangrijke werk onderscheidt zich door een voorkeur voor het bizarre, fantastische en onverwachte, gevoel voor haast onooglijke details en oorspronkelijk taalgebruik. In zijn werk versmelten de oude wijsheden van het sprookje en elementen van de moderne wereld tot nieuwe kinderverhalen en sprookjes. Gekruid met humor, milde spot, een vleugje romantiek en een snufje wijsgerigheid, hebben zijn boeken ook voor volwassenen een aantrekkingskracht, omdat hij tegelijkertijd de grote thema's onopgesmukt in zijn verhalen verwerkt.

Biegel zei niet bewust voor kinderen te schrijven. Hij probeert de spanning die bepaalde beelden bij hem oproepen zo goed mogelijk in woorden weer te geven. Dat zijn verhalen vooral kinderen aanspreken wordt volgens hem veroorzaakt door de vorm (het sprookje) die in ons cultuurpatroon aan kinderen is toebedeeld. ‘De essentie van sprookjes is vaak de diepste menselijke werkelijkheid’... ‘De aard van het kind is niet het klein zijn, maar het groot worden. Niet wij moeten naar hen toe, zij moeten naar ons toe. Hoe meer wij kinderen omringen met dingen van hun eigen formaat, hoe meer wij hun ontwikkeling afremmen in zijn natuurlijke richting. Het is niet nodig dat kinderen alles begrijpen wat ze te horen krijgen.’ (Juryrapport Staatsprijs voor kinder- en jeugdliteratuur 1973).

De figuren in zijn verhalen zijn dikwijls sprookjesfiguren: feeën, heksen, dwergen, reuzen, rovers, tovenaars, koningen en prinsen, maar vooral ook sprekende dieren met sprookjesachtige en menselijke eigenschappen. Omdat Biegel min of meer alleen opgroeide in een huis met een

[p. 44]

grote tuin, kreeg hij een sterke band met de natuur. Daarvan is veel in zijn werk terug te vinden. In zijn dierenverhalen houdt hij de mens een spiegel voor. Hij slaagt erin zijn karakters in enkele zinnen te typeren, zowel de wat vlakke karakters uit de avonturenverhalen als de meer uitgediepte persoonlijkheden van zijn sprookjesfiguren. Behalve hun originele namen (Mansolein, Bessewang, Mijnewel en Jouweniet, Hoepsika of Sperrebek) hebben ze vaak ook nog een bijzonder taalgebruik. Geen enkele Nederlandse schrijver heeft zoveel rake namen en nieuwe woorden verzonnen, die dan ook de kwalificatie ‘biegeliaans’ hebben gekregen.

Paul Biegel is vooral beïnvloed door het werk van Tolkien, Grimm en Andersen. Veel motieven in zijn werk zijn afkomstig uit de wereld van de mythen, sagen en legenden, of uit klassieke verhalen. Gedachten aan De vliegende Hollander, Alice in Wonderland of De kleine Johannes komen op bij het lezen van respectievelijk De kleine kapitein, Het spiegelkasteel en Ik wou dat ik anders was. Biegel zelf is duidelijk herkenbaar in de figuren in zijn verhalen. Het bange jongetje in De tuinen van Dorr dat niet naar bed durft, Anders in Ik wou dat ik anders was, het jongetje in Twaalf sloeg de klok dat iedere nacht een stukje verder droomt aan dezelfde droom, en Roel uit het derde deel van Haas, het zijn allemaal herkenbare beeltenissen van de schrijver zelf. Over Nachtverhaal zei hij zelf: ‘Ik lijk wel wat op die kabouter uit Nachtverhaal. We zijn allebei zorgzaam en houden van het vertrouwde van iedere dag hetzelfde’.

Opvallend aan veel van Biegels boeken is de heldere compositie en de vaak bijzondere opbouw: raamvertellingen, cirkelverhalen, repeteerverhalen en dubbele verhaallijnen. Zijn werk is in de loop der jaren geëvolueerd van de fantasieverhalen met simpele avonturen tot symbolisch-romantische verhalen met een diepere wijsheid, geschreven in zijn kenmerkende stijl en met zijn virtuose taalgebruik.

Bijna elk hoofdstuk heeft een lengte die geknipt is om voor te lezen, en eindigt op een moment van grote spanning, die de lezer in de ban houdt. De verhalen over Virgilius van Tuil en zijn dwergenvolkje en de drie delen over de kleine kapitein en over Japie zijn niet zozeer sprookjes als wel avonturenverhalen met schematische karakters in een duidelijk stramien, voortgekomen uit radio-uitzending of publicatie in afleveringen. Zowel deze verhalen als zijn symbolisch-romantische werk vormen geliefd voorleesmateriaal, dat ondanks bizarre fantasie en onwaarschijnlijke verbeelding veel raakpunten heeft met de kinderlijke belevingswereld en de realiteit van het kinderbestaan met zijn angsten en spanningen. Het is

[p. 45]

inherent aan het kind-zijn om de angst voor de gevaren van de onbekende wereld te vertalen in bizarre fantasieën over reuzen, spinnen of oorlog, en in Biegels verhalen worden angsten altijd overwonnen.

Dat Paul Biegel ook gedichten kon schrijven blijkt niet alleen uit de talloze versregels en liedjes in zijn verhalen, maar ook uit de nieuwe versjes die hij maakte bij de tekeningen van de Tsjechische kunstenaar Adolf Zabransky; versjes die door ritme en klank vergelijkbaar zijn met de oude bakerrijmen.

Veel van zijn dierenboeken werden geïllustreerd door Babs van Wely, de avonturen van De kleine kapitein en Juttertje Tim zijn door Carl Hollander verbeeld, terwijl zijn romantische, dromerige werk (De tuinen van Dorr, De twaalf rovers, De Rode Prinses en Nachtverhaal) geïllustreerd is door Tonke Dragt, Peter Vos, Fiel van der Veen of Lidia Postma.

Voor zijn kinderboeken kreeg Biegel in 1965 de Prijs voor het beste kinderboek (Het Sleutelkruid), in 1972 een Gouden (De kleine kapitein) en een Zilveren Griffel (De twaalf rovers), in 1973 de Nienke van Hichtumprijs (De twaalf rovers), in 1974 de Staatsprijs voor zijn hele oeuvre. Daarna kreeg hij nog drie Zilveren Griffels: in 1974 voor Het olifantenfeest, in 1982 voor Haas en in 1988 voor De rode prinses en een Gouden Griffel in 1993 (Nachtverhaal). In 1990 kreeg hij, voor hemzelf en zijn uitgever zeer onverwacht, alom brede erkenning door de toekenning van de Woutertje Pieterseprijs voor het boek ‘Anderland’, een bewerking van de Keltische mythe over de reis van Sinte Brandaan, een prijs die hij in 2000 nogmaals kreeg voor Laatste verhalen van de eeuw. Ook de sinds 1988 opererende Nederlandse Kinderjury had waardering voor Biegels boeken, zij het dat kinderen eerder kiezen voor zijn eenvoudiger avonturenverhalen. Zo kregen De Rode Prinses, Beer in het verkeer en Juttertje Tim eervolle vermeldingen.

Naast schrijver was Biegel ook vertaler en bewerker van kinderboeken en adviseur bij Ploegsma, daarna Unieboek, later Van Goor. Hij heeft circa 30 prentenboeken en onder andere de boeken van Mary Norton uit het Engels vertaald. Zijn eigen boeken zijn vertaald in het Engels, Frans, Duits, Japans, Welsh, Spaans, Zuid-Afrikaans, Zweeds, Deens, Far Öers, Turks en Grieks. Postuum verscheen in 2007 het boek De Lorelee, ‘een onvervalst Biegel-verhaal’ met sprookjesachtige elementen en melodische zinnen, en De kleren van Sinterklaas, een prentenboek met illustraties van Sanne te Loo. Dat zijn werk tijdloos en onverminderd populair is bewijzen de vele heruitgaven en bewerkingen. Halverwege 2007 werd

[p. 46]

bekendgemaakt dat Uitgeverij Holland in samenwerking met Uitgeverij Lemniscaat in de daaropvolgende jaren onder de titel De Biegel Bibliotheek ongeveer twintig werken van de schrijver opnieuw zou uitgeven, met kleurenillustraties en in gebonden uitvoering. In 2011 is een theatervoorstelling gemaakt van het boek De vloek van Woestewolf, dat eerder werd uitgezonden als televisiespel in 1974.

Paul Biegel was zeer geliefd bij zijn lezers, maar ook bij collega-schrijvers. In de vele in memoriams na zijn dood roemde men hem als ‘een aardig mens, afstandelijk en toch dichtbij. Hij was gelukkig erg gecompliceerd, zodat je nooit met hem uitgepraat raakte. Hij hield van mensen en had behoefte om ze te zien. Paul was levenslustig, zo open, zo vol geheimen, zo liefhebbend en zo alleen op een kamer’ (Dolf Verroen). Ook de illustratoren die met hem samenwerkten, en zijn uitgever Ruurt van Ulzen waren vol lof over hem. ‘Hij was bij leven al een klassieke auteur. Het was altijd uitdagend met hem te werken. Hij schreef zo beeldend dat het altijd moeilijk was om nog een gaatje te vinden van iets wat níet in de tekst stond. Het moest altijds iets meer zijn. Een tekening van een koningin op de pagina waar het over een koningin ging, dat vonden we niet interessant’. (Fiel van der Veen). ‘Een nieuw boek produceren van Paul Biegel was altijd een feest. Het typoscript kwam hij vaak persoonlijk op kantoor overhandigen met de mededeling: “Volgens mij is het niks, kijk maar wat je ermee doet.” En aansluitend hadden we altijd een vrolijk gesprek waarin met van alles de spot werd gedreven. Vaak heeft hij mij - behept zoals hij het noemde met de erfelijke Van-Ulzen-Somberheid - opgevrolijkt en een hart onder de riem gestoken. En de ingeleverde typoscripten waren altijd “af” en geweldig; juwelen van vertelkunst en evocatieve kracht.’ (Ruurt van Ulzen)

rian van de sande

Een volledige bibliografie is te vinden op Wikipedia.