Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1992

[p. 179]

Beb Vuyk
Rotterdam 11 februari 1905 - Blaricum 24 augustus 1991

‘Je kunt niet schrijven als je niet eerst intens geleefd hebt. Mijn leven is een veelbewogen leven geweest in een heel bewogen tijd. Vanuit die bewogenheid schrijf ik.’

Beb Vuyk in Boekblad, nr. 18, mei 1986

Beb Vuyk werd in 1905 te Delfshaven geboren als dochter van een praktijk-ingenieur op de scheepswerf Gusto in Schiedam. Zij groeide op in een huis vol sporen van een zeevaardersgeslacht, gevuld met Chinese en Japanse meubelen en vazen, opgezette paradijsvogels en op zolder de grote zeemanskisten van overgrootvader Malbranc, die met een eigen zeilschip op China en Japan had gevaren. Rond huize Vuyk in het oude Delfshaven regen zich de winkels met glinsterende koperen en mahoniehouten scheepsartikelen aaneen.

Haar grootmoeder van vaderszijde was een vrouw van het Indonesische eiland Madura geweest, die van haar twee zoontjes van vijf en zes jaar werd gescheiden toen deze naar Nederland werden gezonden voor verdere scholing. Haar afstamming van een oud zeevaardersgeslacht, maar tegelijkertijd van een vrouw uit een gekoloniseerde samenleving, heeft een sterk stempel gezet op haar karakter en haar werk. Zelf zou ze dat als volgt omschrijven: ‘China en Japan, Java en Madoera, de werelden van mijn beide grootmoeders begonnen samen te vallen: vreemd en avontuurlijk en tegelijkertijd eigen als een ver en vertrouwd vaderland.’ Haar eerste publikaties, de verhalen ‘De vriend’ en ‘De verliezers’, uit 1930, beide in Nederland geschreven, zijn een verslag van die bijzondere wereld die Beb Vuyk in haar vroege jeugd omringde.

Dat zij ooit weg zou trekken uit Nederland en dat zij schrijfster wilde worden, stond voor haar al heel vroeg vast. In het spoor van de vereerde ‘leermeesters’ Kipling, Conrad en Stevenson zou zij een avontuurlijk en ongewis bestaan in Zuidoost-Azië opzoeken.

In 1929 vertrekt de schrijfster met het stoomschip Jan Pieterszoon Coen naar Indië, om als lerares voedingsleer les te gaan geven aan een opvoedingsgesticht in Sukabumi op West-Java. Aan boord leert zij haar man kennen, de planter Fernand de Willigen, zoon van een Nederlandse

[p. 180]

knil-officier en een Ambonese vrouw. Het huwelijk in 1932 met de Indo-Europese planter zal het begin zijn van wat zij noemde ‘een veelbewogen leven in een heel bewogen tijd’.

Haar eerste roman Duizend eilanden (1937) beschrijft de moeizame start van dat avontuurlijke leven, op een verafgelegen theeplantage op Midden-Java. Hoewel het verblijf in een exotische omgeving op die verre en hooggelegen thee-onderneming, naar westerse maatstaven uiterst primitief, haar hang naar een ‘groots en meeslepend leven’ volledig zal bevredigen, zal het helaas van korte duur zijn. Door de krach van Wall Street aan het eind van de jaren twintig stort de theehandel in en wordt haar echtgenoot binnen een jaar ontslagen.

Het tweede grote avontuur in haar leven is het verblijf geworden op een afgelegen en verwaarloosde kajuputih-onderneming (een soort eucalyptus die vluchtige olie levert) op het eiland Buru in de Molukken, die toebehoorde aan de vader van haar man. Het boek Het laatste huis van de wereld (1939) is een sterk waarheidsgetrouw verslag van dat leven op de Molukken geworden, een loflied op het avontuur, wars van literaire ‘verfraaiingen’. Met de verhalenbundel De wilde groene geur van het avontuur (1942) en de roman Het hout van Bara - door het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog pas in 1947 verschenen - wordt in literaire zin de Molukken-periode afgesloten.

Het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog betekent een keerpunt in het leven en werk van de schrijfster. Als de kajuputih-onderneming steeds minder rendement oplevert, vertrekt zij in april 1940 met haar twee zoontjes naar Java, waar zij probeert de journalistiek in te gaan. In de jaren voor de Japanse bezetting verschijnt van haar hand een reeks artikelen in de Indische pers. Tijdens de Japanse invasie woont zij met haar kinderen in Huize Sonja in Sukabumi op West-Java, een verblijf waarover later in een gelijknamige novelle zal worden verhaald.

Van 1942 tot 1946 zit Beb Vuyk in enkele interneringskampen op West-Java. In die periode is zij ook enkele weken gevangene van de Kempetai, de Japanse militaire politie, berucht om haar wrede verhoren. Beb Vuyk, die later in tal van vraaggesprekken over de uiteenlopendste onderwerpen verregaande uitspraken zal doen, heeft altijd categorisch geweigerd om over haar verblijf bij de Kempetai meer te zeggen dan zij had gedaan in het verhaal ‘All our yesterdays’ (Verzameld werk, p. 391-397).

Als de oorlog voorbij is en de familie herenigd, keert zij na een kort verblijf in Nederland terug naar Indië en gaat in 1946 opnieuw de journalis-

[p. 181]

tiek in. Haar uitgesproken stellingname vóór de Republiek Indonesië in het Nederlands-Indonesisch conflict stuit in Nederland op nogal wat onbegrip en zal zelfs uitmonden in een poging haar werk te boycotten. Na de soevereiniteitsoverdracht kiest zij voor het Indonesische staatsburgerschap, sluit zich aan bij de socialistische partij van Soetan Sharir en wordt vast medewerkster bij een aantal dag- en weekbladen in Djakarta. Ook zal zij toetreden tot de redactie van het culturele maandblad Oriëntatie, het blad dat onder leiding van Rob Nieuwenhuys zes jaar heeft bestaan.

In 1958 vertrekt de schrijfster, na een reeks conflicten over het door president Soekarno gevoerde beleid, naar Nederland, zoals zij hoopt voor een tijdelijk verblijf. Zij zal evenwel vanaf 1958 tot aan haar dood in Loenen aan de Vecht wonen.

In deze nieuwe, belangrijke periode in haar leven zal zij zich doen kennen als een eminente schrijfster over de dekolonisatie van Nederlands-Indië, met de bundels Gerucht en geweld (1959), De wilde groene geur (1962) en De eigen wereld en die andere (1969). Hoofd- en bijfiguren in haar werk worden steeds meer prototypen van de slachtoffers van de koloniale verhoudingen. De levens die Beb Vuyk in deze verhalenbundels toont, zijn vrijwel allemaal door het koloniale systeem beschadigd en gekwetst, zowel aan Nederlandse als aan Indonesische zijde. Want het bijzondere in het werk van deze schrijfster is dat in haar visie wreedheid, verraad en wraak aan beide zijden van de demarcatielijn met evenveel ‘overtuiging’ bedreven worden, voor die dagen een zeer afwijkend standpunt. Er is in haar werk bij deze vuile oorlog die door Nederland en Indonesië werd uitgevochten, geen eigen wereld en een andere, er is geen stereotiep vijandbeeld, er zijn alleen de verschrikkingen van de oorlog en de rassenwaan, waarbij ‘wreedheid een latente ziekte’ is.

In de Hollandse jaren in Loenen aan de Vecht schrijft zij naast de genoemde verhalen en het journalistieke werk een aantal kookboeken, waarvan het Groot Indonesisch Kookboek (1973) zo populair werd dat het de schrijfster een onbezorgde oude dag zou bieden. Maar ‘onbezorgd’ betekende voor Beb Vuyk nimmer ‘berustend’. In de zeer lange, bijna traumatische nasleep van de overdracht van de soevereiniteit aan Indonesië heeft zij zich bij voortduring in de media gemanifesteerd met prikkelende uitspraken en daardoor is zij tot haar dood een strijdvaardige en controversiële figuur gebleven. Zo bezocht zij in het voorjaar van 1973 de Indonesische interneringskampen op Buru, waar tegenstanders van de Soeharto-regering werden vastgehouden, niet ver van de plaats waar zij voor

[p. 182]

de oorlog op een kajuputih-onderneming in ‘het laatste huis van de wereld’ had gewoond. Haar gematigde toon bij de beschrijving van de behandeling van de politieke gevangenen bezorgde haar vooral in links-progressieve hoek veel tegenstanders.

De artikelenreeks over Buru in De Volkskrant is nooit in boekvorm verschenen. Dat was wel het geval met de serie ‘Terug naar het vaderland in de verte’ voor het dagblad Trouw, waarin de schrijfster verslag deed van de - volgens haar laatste - confrontatie met land en volk van de Molukken, in augustus 1982.

Twee jaar voor haar dood, in 1989, verscheen Kampdagboeken, een relaas over de internering in de Japanse kampen. De koele, haast klinische toon en de drang tot relativering van het doorstane leed bezorgden haar op haar zeer oude dag nog een aantal tegenstanders.

In de maanden voor haar dood was de schrijfster bezig met de revisie en de bundeling van een reeks artikelen uit de jaren 1950-1960, voornamelijk uit het weekblad Vrij Nederland, maar de slopende ziekte waaraan zij leed, maakte werken hieraan veelal onmogelijk.

Een veelbewogen leven in een bewogen tijd, zo omschreef zijzelf haar bestaan, maar het waren vooral haar militante geest en haar ambivalente gevoelens tegenover de menselijke natuur die haar ertoe hadden gebracht dat leven zo compleet mogelijk aan het papier toe te vertrouwen. Het was in retrospectie een leven met twee plechtankers. Haar ‘vooroorlogse’ boeken, vol van de verrukkingen van het pioniersbestaan, zijn een monument geworden voor die ene grootmoeder uit een oud en onvervaard zeemansgeslacht. Haar naoorlogse boeken, vol gerucht en geweld en mededogen met de slachtoffers van de koloniale overheersing, zijn een eresaluut geworden aan die andere grootmoeder van het eiland Madura.

Het Verzameld werk van Beb Vuyk verscheen in 1972 en werd sindsdien enkele malen herdrukt. Een nieuwe, geheel herziene en completere versie is momenteel in voorbereiding. Beb Vuyk ontving voor Het laatste huis van de wereld in 1942 de Van der Hoogt-prijs. Voor haar gehele oeuvre ontving zij in 1962 de Marianne Philips-prijs, en in 1973 de Constantijn Huygens-prijs.

joop van den berg

[p. 183]

Voornaamste geschriften

De vriend. (Novelle.) 1930.

Vele namen. (Novelle.) 1932.

Duizend eilanden. (Roman.) Utrecht 1937.

Het laatste huis van de wereld. (Roman.) Utrecht 1939.

De wilde groene geur van het avontuur. (Novellen.) Batavia 1942.

Het hout van Bara. (Roman.) Utrecht 1947.

De kinderen van Boeton Leon. (Kinderboek.) Amsterdam 1948.

Gerucht en geweld. (Novellen.) Amsterdam 1959.

De eigen wereld en die andere. (Verhalen.) Amsterdam 1969.

Een broer in Brazilië. (Reisverhaal.) Amsterdam 1971.

Verzameld werk. Amsterdam 1972.

Groot Indonesisch Kookboek. Laren 1973.

Reis naar het ‘vaderland in de verte’. (Reisverhaal.) Utrecht 1983.

Kampdagboeken. (Memoires.) Utrecht 1989.