Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1989

[p. 155]

Mathieu Rutten
Lanaken 18 april 1906 - Luik 30 december 1987

Geboren te Lanaken op 18 april 1906, overleed Mathieu Jacques Henri Rutten te Luik in de nacht van 29 op 30 december 1987.

Hij was de enige zoon uit het huwelijk (7 maart 1903) van de uit Beringen stammende douanebeambte (‘tolbeambte’) Christiaan Rutten (14 juni 1871 - 13 juli 1947) en Maria Margeritha Peeters (28 februari 1875-27 juli 1956) uit Leut. Een volbloed Limburger dus, zoals de naam al liet vermoeden.

Het beroep van vader Christiaan met zijn uiteraard onvermijdelijke stoet van overplaatsingen zorgde voor nogal wat verhuizingen, waarvan het curriculum van zoon Mathieu voor een deel het verslag geeft. Zijn lager onderwijs heeft de jongen eerst aan de gemeenteschool te Lanaken genoten, vervolgens te Smeermaas en Gemmenich, om zijn certificaat uiteindelijk te Hamont, bij de Broeders van het Katholieke Leven, te behalen (juli 1919). De middelbaar-onderwijsperiode was in dit opzicht wel minder bewogen: hij deed zijn zesde (dat wil zeggen het eerste jaar) Grieks-Latijnse te Maaseik bij de reguliere kanunniken van het Heilig Kruis ofte Kruisheren (1 oktober 1919 - 31 juli 1920), en de overige vijf jaar van de oude humaniora aan het Koninklijke Atheneum te Hasselt (15 september 1920 - 15 juli 1925).

De talrijke verhuizingen moeten de jonge Mathieu voorzeker heel zwaar zijn gevallen, want zijn leven lang is hij een hekel blijven hebben aan onverhoedse wendingen en veranderingen. Steeds stipt op tijd, was hij iemand die van orde, kalmte en rust, stabiliteit en houvast hield. Misschien is zijn onder de studenten en ook onder collega's beruchte filologische acribie hierop gedeeltelijk terug te leiden, al moet hierbij gezegd worden dat zijn latere historicistische, Tainiaanse formatie aan de universiteit hier ook geen geringe rol heeft gespeeld.

Intussen had Mathieu Rutten reeds blijk gegeven van zijn hartstochtelijke interesse voor het literaire en inzonderheid voor het poëtische verschijnsel, dat altijd zijn enige pool van belangstelling is geweest en gebleven. Vanaf 1925 verschijnen zijn eerste verzen en literaire manifesten in tijdschriften als De Kunstgids en Pan. Hij publiceerde toen onder het pseudoniem Willy Berkelaar. In 1987 zal Oostland, het blad van de Limburgse schrijvers, nog een gedicht van hem publiceren, namelijk Zelfpor-

[p. 156]

tret, gedateerd 21 december 1986, dat het Penthesilea-motief aansnijdt, het laatste onderwerp waarmee hij zich heeft beziggehouden.

Het is dus een debuterende dichter, die zich op 5 oktober 1925 aan de Rijksuniversiteit te Luik, afdeling Germaanse filologie, Nederlands-Duits, kwam inschrijven. Hij kreeg er college van onder anderen zijn vereerde leermeester René Verdeyen (31 november 1883 - 9 oktober 1949). Hierdoor werd de verdere levensloop van de jongeman definitief bepaald. R. Verdeyen introduceerde hem bij een andere grote ‘verhuizer’, namelijk de Gentse dichter Karel van de Woestijne. Geen wonder dus dat zijn belangstelling voor het poëtische zich uitkristalliseerde op het werk van deze schrijver. Het werd zijn levenstaak. Op 18 oktober 1929 promoveerde hij tot doctor in de letteren en wijsbegeerte op de dissertatie De lyriek van Karel van de Woestijne, die in 1933 in de reeks van de Alma Mater werd opgenomen en tweemaal werd bekroond met respectievelijk de Prix des Amis de l'Université de Liège (1935) en de Prijs van de Literaire Kritiek der Vlaamse Provinciën voor de periode 1934-1936. Op 16 februari 1944 wordt hij geaggregeerde hoger onderwijs op de dissertatie De esthetische opvattingen van Karel van de Woestijne, waarvoor hij in 1945 de Hendrik van Veldeke-Eugeen Leeën Comité Provincie Limburg-prijs kreeg. In 1959 verschijnt het lijvige Het proza van Karel van de Woeftijne, en in 1972 het even zware De Interludiën van Karel van de Woestijne, dat onderscheiden wordt met de Joris Eeckhout-prijs van de Koninklijke Vlaamse Academie (1972-1973). Dit levenslange en voortreffelijke Van de Woestijne-onderzoek werd bekroond met de Karel van de Woestijne-prijs voor de periode 1977-1981.

Laten wij echter naar de chronologie terugkeren. In 1929 doet Mathieu Rutten militaire dienst.

Nadat hij afgestudeerd was, begon zijn eigenlijke essayistische carrière met zijn medewerking aan verscheidene kranten en tijdschriften, onder andere De Gazet van Hasselt (13 december 1930 - 28 mei 1931), Het Algemeen Belang (28 februari 1930 - 28 mei 1931), Het Belang van Limburg (11 september 1934 - 4 februari 1940), Het Laatste Nieuws (17 november 1939 - 4 februari 1940 en dan opnieuw van 31 juli 1946 tot 5 mei 1948), De Vlaamse Gids, waarvan hij in 1950 redactielid wordt en waaraan hij vanaf 1936 zijn medewerking verleende in de rubriek Kroniek der Nederlandse poëzie, of nog Het Nieuw Vlaams Tijdschrift vanaf 1947, en Spiegel der Letteren, waar hij redactielid van werd in 1956.

[p. 157]

Na zijn aanstelling (7 september 1931) als leraar Germaanse talen aan de Ecole Normale Moyenne de l'Etat pour Garçons te Châtelet wordt hij bij koninklijk besluit van 15 februari 1932 gedetacheerd, en komt op 1 maart 1932 als assistent in dienst van R. Verdeyen voor een eerste periode van twee jaar, die daarna nog tweemaal zal worden verlengd.

Hij was ondertussen - 7 september 1932 - in het huwelijk getreden met Marguerite Marie Ghislaine Verreydt (geboren op 10 april 1912), dochter uit het vijf kinderen tellende gezin van de bekende muziekleraar en niet onverdienstelijke toondichter Ward (Pierre Denis Edouard) Verreydt (9 oktober 1885 - 8 oktober 1949) en Flore Jeanne Ghislaine Lequime (17 februari 1883 - 5 november 1957). Uit hun huwelijk werden twee zoons geboren, namelijk Willy (17 maart 1930) en Pol (26 april 1938 - 31 mei 1988).

Door haar bewonderenswaardige, nooit aflatende toewijding heeft mevrouw M. Rutten haar man tegen de bekommernissen en de sleur van de alledaagsheid weten af te schermen, en heeft op die manier de serene sfeer kunnen scheppen die haar man de mogelijkheid gaf zich uitsluitend aan het literaire en het literatuuronderzoek te wijden, zodat hij een omvangrijke bibliografie van meer dan vierhonderd items heeft kunnen opbouwen.

Na het beëindigen van zijn assistentschap (30 september 1937) moet M. Rutten opnieuw in het middelbaar onderwijs, met name de Koninklijke Athenea te Châtelet, Verviers en ten slotte Luik, waar hij bij ministerieel besluit van 5 november 1938 in zijn functie als leraar moderne talen wordt geconfirmeerd.

De oorlog betekent slechts een heel kortstondige onderbreking in zijn pedagogische activiteit; op 29 augustus 1940 hervat de gedemobiliseerde eerste sergeant Mathieu Rutten zijn onderwijsfunctie aan dat laatste atheneum.

Ongeveer parallel met zijn loopbaan aan 's Rijks athenea en universiteit doceerde hij eveneens in het rijksnormaal onderwijs. In de jaren 1933-1934, 1934-1935 en 1936 zal hij les geven aan de Ecole Normale de l'Etat, rue des Rivageois, 6, te Luik, waar hij moest inspringen voor onder anderen de Vlaamse toneelkenner en -theoreticus C. Godelaine (1883-1942), of nog voor R. Verdeyen zelf. Verder zal hij aan diezelfde school R. Verdeyen vervangen, en hij wordt er belast met het onderwijzen van de Nederlandse literatuurgeschiedenis en tekstverklaring. Zijn vaste benoeming aan de normaalschool als ‘professeur de langue néerlandaise’ dateert

[p. 158]

van 24 mei 1948, en hij zal er blijven tot 1 april 1955, datum van zijn ontslag uit het rijksnormaal onderwijs.

In 1949 sterft de zesenzestigjarige Verdeyen. Mathieu Rutten zal zijn leermeester opvolgen aan de Rijksuniversiteit te Luik: bij koninklijk besluit van 22 januari 1951 wordt hij tot ‘Chargé de cours’ (docent) benoemd, en in 1955 wordt hij ordinarius (koninklijk besluit van 22 februari 1955). Nadat de taalkundige W. Pée (9 april 1903 - 20 mei 1986) Luik had verlaten voor de Rijksuniversiteit te Gent, kreeg Rutten het literaire gedeelte van Pées opdracht toegewezen (koninklijk besluit van 28 april 1958), namelijk ‘Traduction à livre ouvert de textes néerlandais et explication d'auteurs néerlandais’ in de eerste kandidatuur.

Toen die andere grote figuur uit de Luikse neerlandistiek en pedagogie moderne talen, François Closset (1900-1966), overleed, werd Ruttens leeropdracht opnieuw uitgebreid, zodat hij nu ook in de licentie verantwoordelijk was voor het literatuuronderwijs (koninklijk besluit van 25 maart 1968), terwijl het taalkundige gedeelte Joseph Moors (geboren 7 juni 1914) te beurt viel. Hij werd emeritus op 28 april 1976, maar gaf college en nam de examens af tot het einde van dat academiejaar.

De taak die Mathieu Rutten zich als neerlandist en literatuurkenner aan de r.u.l. had gesteld, kan nogal summier geformuleerd worden: hij wilde de aankomende filologen leren lezen! Generaties van Luikse germanisten blijven hem hiervoor dankbaar. Op dat gebied is hij een levende legende geworden, al was de groei naar leesvaardigheid soms heel pijnlijk, want hij was veeleisend en streng, en hanteerde een bijtende humor. Wars van alle impressionistische inslag maakte zijn ergocentrische en taalkundige aanpak, gepaard gaande met de scherpe intuïtie die hem eigen was, dat hij telkens kon doordringen tot de kern van de meest hermetische poëzie; iets waarmee hij zijn studenten altijd opnieuw wist te verbazen.

Een zelfde grondstelling overheerst heel zijn essayistische oeuvre. In tegenstelling met P. Minderaa, die andere Van de Woestijne-kenner, die de speurtocht ondernam naar de persona poetica Karel van de Woestijne, is Mathieu Rutten steeds een voorvechter geweest van de tekst op zichzelf. Alleen de tekst telde voor hem. Zijn hele produktie is een poging om door te dringen tot het innerlijke wezen van de dichtkunst, zoals die in de dichter ontstaat. Het literaire, en inzonderheid het poëtische, is voor hem taal-kunst en spraak-kunst.

Diezelfde stelling verdedigt hij ook in de twee bundels van zijn Neder-

[p. 159]

landse dichtkunst, namelijk Van Kloos tot Claus en Achterberg en Burssens voorbij, die een keuze bieden uit zijn in De Vlaamse Gids gepubliceerde opstellen onder de rubriek Kroniek der Nederlandse poëzie. Slechts twee opstellen uit die bundels komen uit Dietsche Warande en Belfort en Het Nieuw Vlaams Tijdschrift. Met deze bundels beoogde hij via een behandeling van de topfiguren uit de Nederlandse poëzie een panorama te geven van de dichtkunst en tevens de wetten vast te stellen van woord en taal. Fascinerend in die reeks opstellen is het aantal vragen dat gesteld wordt aan de lezer en dat nog steeds op een antwoord wacht. In verband met de poëzie als taalkunstwerk schrijft hij op p.6 van de eerste bundel het volgende: ‘Immers, poëzie die hiervan niet uitgaat om zichzelf te zijn, mist haar werking en boodschap, en verraadt het onuitsprekelijke, in dit geval de geest.’

Niettemin merkt men dat er met de jaren een geleidelijke verschuiving plaatsvindt in de theoretische instelling van M. Rutten; een wending die waarschijnlijk toe te schrijven is aan zijn lange omgang met de ideeënwereld van Karel van de Woestijne en diens determinisme van de fysiologie en de biologie van de mens.

Deze verandering is reeds duidelijk aanwezig in Het proza van Karel van de Woestijne en sterker nog in de studie die hij wijdt aan de Interludiën. Men ziet M. Ruttens belangstelling voor het biografische element, de levensomstandigheden en de genetische componenten van de persoonlijkheid groeien, zodat de lezer onwillekeurig steeds sterker de indruk krijgt van een zeker determinisme van ‘race, milieu, moment en faculté maîtresse’. Wij verwijzen in dit verband naar zijn publikatie omtrent het Gentse milieu met S. Lilar en K. van de Woestijne. Dit wordt heel expliciet in zijn boek over de Frans-Belgische schrijver Georges Simenon, en vooral in de Franse bewerking hiervan, waarvan de titel boekdelen spreekt: Simenon: ses origines, sa vie, son oeuvre (1986).

In de loop van zijn leven verwierf Rutten onder andere de volgende onderscheidingen: officier (1952) en later grootofficier in de Orde van Leopold ii (1968); commandeur (1958) en grootofficier in de Orde van de Kroon; commandeur in de Orde van Oranje-Nassau.

Hij maakte deel uit van verschillende tijdschriftredacties en was lid van tal van verenigingen en commissies. Ik noem hier de volgende: Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde (1935); Vereniging van Limburgse schrijvers (1936); pen-Club Centrum,

[p. 160]

Vlaanderen (1950); redactie van De Vlaamse Gids (1950); Commissie voor Advies van het Nationaal Fonds voor de Letterkunde (2 september 1953); Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, Leiden (1954); redactie Spiegel der Letteren (1956); Raadgevende Commissie bij het amvc (1966); Raad van Beheer van het csvc vanaf het Begin van de achttiende eeuw (1967); Bestuur van het Paul van Ostaijen-Genootschap (1967); Commissie ter Bevordering van de Nederlandstalige Letterkunde, sectie essay, ministerie van de Nederlandse Cultuur (1967); dagelijks bestuur en bestuur van de ivn (7 september 1970); Vereniging van Vlaamse Letterkundigen (25 november 1970); Algemeen Nederlands Verbond (15 februari 1971); Internationale Vereinigung für germanische Sprach- und Literaturwissenschaft (1 oktober 1973).

F. van Elmbt

Voornaamste geschriften

De lyriek van Karel van de Woestijne. Parijs 1934.

De esthetische opvattingen van Karel van de Woestijne. Parijs 1943.

Het proza van Karel van de Woestijne. Parijs 1959.

De Interludiën van Karel van de Woestijne. Parijs 1972.

Simenon, ses origines, sa vie, son oeuvre. Avec la collaboration de François van Elmbt. Liège 1986.

Boekbesprekingen in tal van dagbladen en tijdschriften, waaronder Het Algemeen Belang, Het Belang van Limburg, Belgisch Tijdschrift voor Philologie en Geschiedenis, Dietsche Warande en Belfort, Forum der Letteren, De Gazet van Hasselt, Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden, Het Laatste Nieuws, De Nieuwe Taalgids, Pan: Literair Maandschrift, De Periscoop, Spiegel der Letteren, Tijdschrift voor Levende Talen, Verslagen en Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, De Vlaamse Gids. Voorts vele bijdragen in gedenkboeken, tentoonstellingscatalogi, libri amicorum, literairhistorische opstellenbundels en bloemlezingen.