Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1983

[p. 99]

Jozef Louis Maria Noterdaeme
Brugge 1 november 1892 - Brugge 24 oktober 1981

Jozef Louis Marie Noterdaeme werd te Brugge geboren in het mooie herenhuis aan de Lange Rei waar hij ook zijn laatste drie levensjaren zou doorbrengen.

Zijn vader, Jerôme-Corneille Noterdaeme (1862-1933), was doctor in de rechten en eindigde zijn loopbaan als directeur bij het Provinciaal Bestuur van West-Vlaanderen. Indien hij geen hogere functie kreeg, lag dit niet zozeer aan zijn fervent katolicisme, dan wel aan zijn opmerkelijke Vlaamsgezindheid. Jerôme Noterdaeme was de eerste gouwvoorzitter van het Westvlaamse Davidsfonds. Hij publiceerde in de volkstaal bijdragen over wet en recht en was een niet onverdienstelijk dichter over evangelische thema's. Jozefs moeder, Maria Roger, stierf kort na de dood van haar zesde kind. Zij was franssprekend, wat meer voorkwam bij de Brugse burgerij van die tijd. Ook de oudste broer van Jozef Noterdaeme, Jules, stierf jong als student in de rechten. Marie werd kloosterzuster. Alfons trad in bij de Witte Paters van Afrika. Jozef zelf werd diocesaan priester. Anna werd zendelinge bij de Witte Zusters van Afrika. Zij stierf in mei 1982, zes maanden na haar broer Jozef. En tenslotte was er Paul, die overleed toen hij in het noviciaat was bij de Witte Paters van Afrika.

Jozef Louis Maria Noterdaeme deed zijn humaniorastudies aan het Collège Saint-Louis te Brugge, waar toen nog alle lessen in het Frans werden gegeven. Van 1910 tot 1912 studeerde hij geschiedenis aan de Rijksuniversiteit te Gent. Professor Pirenne noemde hem zijn knapste leerling. Noterdaeme behaalde er de graad van kandidaat in de klassieke filologie. Daarna studeerde hij aan het Klein-Seminarie te Roeselare en aan het Groot-Seminarie te Brugge, schuin over zijn ouderlijke woning. Hij wordt - de Eerste Wereldoorlog is nog niet gedaan - priester gewijd op 25 mei 1918. Men mag verwachten dat een jonge priester (cand. class. fil.!) leraar-geschiedenis wordt aan een van de vele bisschoppelijke colleges van het bisdom. Doch, zogezegd omwille van zijn zwakke gezondheid (hij zal er negenentachtig worden!) wordt hij coadjutor: achtereenvolgens te Dudzele (1918) en te Hondschote in Frans-Vlaanderen (1919). Misschien was hij te Vlaamsgezind om leraar te worden? In 1920 wordt hij coadjutor te Vlissegem. ‘Cum pensione a gubernio’ staat

[p. 100]

er als een zucht van verlichting op zijn magere steekkaart in het archief van het bisdom Brugge. Eindelijk, in 1925, wordt hij kapelaan te Sint Michiels (het Weinebrugge uit zijn artikels) en in 1933 te Sint Andries. Zijn vader trekt bij hem in en sterft in 1933.

Het zijn de beloken jaren van Noterdaeme. Toch bedient hij parochies, die stuk voor stuk later een grote rol zullen spelen in zijn werk over het ontstaan van de Brugse parochies en over het ontstaan van de Sint Salvatorsparochie uit de fiscus Weinebrugge en Snellegem. Maar nog steeds publiceert Noterdaeme geen letter...

In 1944 wordt hij pastoor te Snellegem. Het valt hem op dat zijn kerk bijna op de oostelijke grens van de parochie staat. Hij vindt er bovendien enkele onafgewerkte notities van zijn voorganger. Deze twee feiten zetten hem ertoe aan de parochiale, bisschoppelijke en stedelijke archieven te bestuderen. Pas in 1951 publiceert hij zijn eerste, en tevens meest geruchtmakende, bijdrage over Jakob van Maerlant. Aan de hand van archiefstukken kan hij bewijzen dat men niet moest lezen Jacob, koster te Maerlant (bij Den Briel in Zeeland), maar Jacob de Costere uit het Maerlant in Houtave-Zuienkerke, in het Brugse Vrije. Tegelijk bouwde hij een nieuwe hypothese op over de chronologie van Maerlants geschriften.

J.L.M. Noterdaeme werd meteen dé Maerlantkenner. Hij kreeg het aan de stok met de Maerlantschrijvers uit de Jezuïetenorde. In Noord-Nederland werd zijn thesis dadelijk algemeen aanvaard (dr. mr. H.P. Schaap en anderen); ook aan de universiteiten (onder anderen door prof. dr. W. Gs Hellinga). Maar in Zuid-Nederland werd hij fel gecontesteerd (J. van Mierlo s.j. cum suis).

In 1962 neemt J.L.M. Noterdaeme zijn ontslag als pastoor en wordt aalmoezenier aan het Koningin Elisabeth Sanatorium te Sijsele. Samen met dr. mr. H.P. Schaap ben ik er hem vaak gaan opzoeken en ik leerde hem kennen als een nederig man met een grote zin voor humor en relativering. ‘Van het ene kroondomein naar het andere,’ monkelde hij, doelend op zijn verplaatsing van de ‘fiscus’ Snellegem naar de ‘fiscus’ Sijsele, die beide uitgebreid aan bod kwamen in zijn Studiën over de vroegste kerkgeschiedenis van Brugge. Hij kon relativeren. Doch met een zeker genoegen deelde hij ons mee dat Van Mierlo op 't einde van zijn leven (mondeling, nooit schriftelijk!) toegegeven had dat Noterdaeme gelijk had. ‘Nu,’ voegde hij er met een glimlach aan toe, ‘nog een paar jaar en we zullen er hierboven eens verder over praten.’

[p. 101]

Niettegenstaande zijn handicap - in 1968 werd hij met succes geopereerd van een kwaadaardig gezwel in het gelaat - werkte hij in Sijsele gestadig verder aan zijn definitieve synthese over het ontstaan van Brugge. Zijn trouwe huishoudster Rosette leerde autorijden om hem elke week naar het ziekenhuis in Gent te kunnen brengen. Voorlopig niet gepubliceerd blijft een Toponymie van Snellegem.

In 1978 - hij was toen zesentachtig - nam hij zijn ontslag om nog drie jaar op zijn lauweren te gaan rusten in zijn geboortehuis aan de Lange Rei te Brugge. Hij overleed op 24 oktober 1981 in het Algemeen Ziekenhuis Sint Jan, even bescheiden als hij geleefd had. Noch op zijn doodsbericht, noch op zijn gedachtenisprentje stond vermeld dat hij lid was van de Maatschappij der Nederlandse Letteren te Leiden.

Lissewege, 31 december 1982

Johan J. Ballegeer

Voornaamste geschriften

Jacob van Maerlant, klerk van de heren van Roden te Snellegem in Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis te Brugge 88, 1951, p.5-25.

De heren van Beveren-Waas, tevens heren van Diksmuide in Annalen van de Oudheidkundige Kring van het Land van Waas, 1953.

Boudewijn i, graaf van Vlaanderen in Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent nr 8, 1953, p.55-63.

Wainebrucga in Biekorf, 1953 p.62-66.

Windmolens te Snellegem in Biekorf, 1953 p.115-117.

Een oude leprozerij te Snellegem in Biekorf, 1953 p.204.

Een altaarsteen uit de twaalfde eeuw te Snellegem in Biekorf 1953, p.218-220.

Het ‘Gouden Ringstuk’ te Snellegem in Biekorf, 1953, p.259.

Het romaans kerkje te Snellegem in West-Vlaanderen, 1953, p.75-76.

De graven van Vlaanderen en hun domeinen rond Brugge in Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent nr 8, 1954, p.31-38.

De vossebarm te Snellegem in Biekorf, 1954, p.77-78.

Studiën over de vroegste kerkgeschiedenis van Brugge i. Sijsele en het St.-Maartenskapittel te Utrecht in Sacris Erudiri 6, 1954, p.180-188.

Studiën over de vroegste kerkgeschiedenis van Brugge ii. De fiscus Weinebrugge en de herkomst van de St.-Salvatorskerk te Brugge in Sacris Erudiri 7, 1955, p.131-139.

Sint Elegius in de pagus Flandrensis. De kerk te Snellegem in Sacris Erudiri 7, 1955, p.142-162 (met E. Dekkers osb).

Jacob de Costere van Maerlant in Wetenschappelijke Tijdingen 15, 1955, p.313-321.

Het Oosthof te Snellegem in Handelingen voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent 10, 1956.

Jacob van Maerlant in Wetenschappelijke Tijdingen 16, 1956, p.97-107 (een

[p. 102]

polemiek tussen Noterdaeme, J. van Mierlo en J. van Cleemput).

De fiscus Snellegem en de vroegste kerstening in het westen van Brugge in Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent nr11, 1957, p.49-128.

Bij het Maerlant probleem in Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent nr12, 1958, p.47-59.

Jacob de Coster van Maerlant in Ons Heem 13, 1958-1959, p.147-152.

Het ontstaan van de parochie Oudenburg in Sacris Erudiri 10, 1958, p.151-161. 161.

Jacob van Maerlant en het leven van de H. Clara in Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis te Brugge 95, 1958, p.97-114.

Brugge-toponiemen in Ons Heem 12, 1960, p.203-219.

De Spiegel Historiaal in Wetenschappelijke Tijdingen 20, 1960, p.194-198.

Jacob van Maerlant in Wetenschappelijke Tijdingen 20, 1960, p.291-300.

Het Maerlant probleem in Ons Heem 14, 1960, p.203-219.

Het kerkplein te Snellegem in de dertiende eeuw in Brugs Ommeland 1, 1960.

De ridders van Straten in Brugs Ommeland 1, 1960, p.23-30.

Jacob de Costere van Maerlant in Handelingen van de Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis 15, 1961, p.233-272.

Jakob van Maerlant in West-Vlaanderen 10, 1961, p.197-199.

Jakob van Maerlant en de Kasselberg in Ons Heem 17, 1962-1963, p.132.

Galbert en de ridders van Straten in Brugs Ommeland 2, 1962, p.12-21.

De ridders van Roden in de eerste helft van de dertiende eeuw in het Brugs Ambacht in Album archivaris dr. Jos de Smet, Brugge 1964.

De ridders van Roden en Jacob de Coster van Maerlant in Appeltjes van Meetjesland, 15, 1964, p.45-114 (in bijlage veertien oorkonden van 1235 tot 1252).

De ridders van Roden in de tweede helft van de dertiende eeuw in Leiegouw 8, 1966, p.313-329.

Nieuwe Maerlantprobleem in Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 82, 1966, p.81-119 (samen met H.P. Schaap).

De Budanflit te Oostkerke in Rond de Poldertorens 10, 1960, p.159 (Oostkerkenummer).

Jan van Rode, heer van Ingelmunster in Leiegouw 14, 1972, p.3-32.

De vroegste geschiedenis van Brugge in Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis te Brugge 112, 1975, p.5-59 en p.171-204; 113, 1976, p.87-137; 114, 1977, p.211-238.

Molens en molenaars te Snellegem in Brugs Ommeland, 1976, p.79-90.

Hoofdmannen en burgemeesters te Snellegem in Brugs Ommeland, 1977, p.91-95.

Jacob van Maerlant in Rond de Poldertorens, 1978, p.1-2.

Klokkengeschiedenis te Snellegem in Brugs Ommeland, 1977, p.320-322.

Sodaliteit van de Gekruisigde Zaligmaker in Brugs Ommeland, 1979, p.326-330.