Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1982

[p. 101]

Bernard-Frans van Vlierden (Bernard Kemp)
Hamont 22 augustus 1926 - Leuven 2 november 1980

Op Allerzielendag 1980 overleed prof. dr. Bernard-Frans van Vlierden in het Akademisch Ziekenhuis te Leuven. Zijn plotse overlijden wekte grote verslagenheid in Vlaanderen, niet in het minst aan de Universitaire Faculteiten Sint-Aloysius (ufsal) te Brussel, waar hij sinds 1969 gewoon hoogleraar in de Nederlandse Letterkunde geweest was. Drs. Hugo Bousset, een van zijn wetenschappelijke medewerkers, stelde ter nagedachtenis van zijn leermeester een huldeboek samen onder de titel Bernard Kemp van A tot Z. Het bevat een tiental bijdragen over de verscheidene activiteiten van de hoogleraar dr. B.F. van Vlierden en van de criticus en romancier Bernard Kemp. Het biedt naast een uitvoerig, rijk gedocumenteerd levensbericht een zo volledig mogelijke bibliografie van en over zijn werk, samengesteld door Hilda van Assche en Richard Baeyens, afgesloten op 28 juli 1981.

Het zou derhalve weinig zin hebben in dit levensbericht een biografie naar klassiek model te schrijven. Ook voor de bibliografie kan ik rustig naar de bijdrage van Van Assche/Baeyens verwijzen; al is de bibliografie niet helemaal volledig of waterdicht, zij zal voor lang de meest volledige bron zijn die wij van en over B.F. van Vlierden/B. Kemp kunnen aanboren. Ik ben dan ook zo vrij voor deze gelegenheid van het vertrouwde patroon af te wijken.

Op 12 december 1981 richtte de oudstudentenvereniging van de ufsal een herdenking van prof. dr. van Vlierden in. Ik werd verzocht de professor en schrijver met een korte lezing te eren. Ik doe dat in dit beknopte levensbericht nog eens over met een aantal fragmenten uit die lezing waarmee ik B.F. van Vlierden/B. Kemp toen piëteitsvol herdacht.

Misschien mag gezegd worden dat Bernard Kemp het meest eigene van zichzelf en van zijn schrijverschap prijsgegeven heeft in zijn colleges en voordrachten. Een voordracht van hem had altijd iets van een speech, iets van een retorisch feest voor geest en zinnen. De communie met een publiek was hem een noodzaak. Zijn colleges aan de universiteit waren zulke topmomenten van beroezende communicabiliteit die hij in beperkte kring met volle teugen placht voor- en na te proeven. Er lag iets magistraals, maar ook iets erotisch in zijn spreken, dat eerbied, maar

[p. 102]

in combinatie met zijn overvloeiende innemendheid, ook sympathie afdwong. In zijn beste jaren is hij een van Vlaanderens meest gevraagde en gevierde voordrachtgevers geweest.

Bernard Kemps kritisch en essayistisch werk demonstreert zijn groot interesse voor de (literaire) actualiteit. De tijd schrijven...: inderdaad, dat had hij zich als levenstaak gesteld, in zijn romanoeuvre zowel als in zijn activiteit als essayist. Hij was een gedroomd recensent, omdat hij zo aan de levende actualiteit verhangen was, niet om er alleen maar wat literaire gelegenheidskroniekjes over te schrijven, maar om haar te doorleven, te doorkijken en te doorproeven met de gulzige weetgierigheid en het levensbeschouwelijke engagement die hem eigen waren. Het levende literaire bedrijf in de volle socio-politieke context, dat was zijn gedroomd werkterrein. Als beleidsbewuste en sociaal geëngageerde man ging hij graag voor, gaf hij graag leiding en speechte graag. Vandaar dat hij spontaan in functies in het openbare literaire leven terecht kwam (in de vvl bij voorbeeld, of in de pen-club, in de commissies van het Ministerie, in redacties van tijdschriften, in genootschappen). Ook dat lag in zijn natuur. Zijn actualiteitsnieuwsgierigheid was zó groot dat hij er allicht werk van groter omvang of steviger duurzaamheid aan heeft opgeofferd. Hij was immers altijd zo ongedurig bezig, overal en telkens zo geëngageerd begaan en betrokken, soms met het geringste waarover praetoren zich niet hoeven te bekommeren. Hij deed dat wel... De neiging naar een Journaal, zoals er een embryonair in Roeping of in de kleindrukstukjes van Dietsche Warande verscheen, is helemaal niet verwonderlijk. Iemand als Bernard Kemp had een sterk Journaal naar Franse trant na kunnen laten.

Als voorzitter van de Vereniging van Vlaamse Letterkundigen en van de Commissie ter Bevordering van de Letteren heeft hij met onbetwist moreel gezag het principe van de constructieve tolerantie verdedigd. In de vvl, bij definitie ‘een vereniging van waakzame individualisten’, zoals H.F. Jespers zegde, bracht hij met zijn spontaan aanvaard gezag, dat meteen ‘een uitzonderlijke présence’ uitstraalde, orde en rust. Dank zij hem is de Vereniging van Vlaamse Letterkundigen na de krisis van de afscheuring, weer bedaard en bestuurbaar geworden. Met de présence en het autoritaire lef die hem aangeboren waren, wist hij zich boven ideologische tegenstellingen staande te houden en te doen respecteren.

Hij schreef tal van gelegenheidsstukjes, genereus en bevestigend als hij was tegenover collega's, vrienden, en eigenlijk tegenover de zaak van

[p. 103]

het woord in het algemeen. Bernard Kemp liet zich voor dergelijke gelegenheidsproza niet pramen. Hij ‘was er graag bij’ en leende graag zijn groot talent voor zaken van luttel belang. Stond de genereuze Gezelle, gelegenheidsdichter bij uitstek, hem daarbij voor de geest? Bernard Kemp schreef menige ‘dreupel poëzij’ in de vorm van voorwoorden, opdrachten en inleidingen. Tesamen met andere actualiteitsstukjes van hem, soms in het geringste medium, wijzen ze op de voor hem levensnoodzakelijke behoefte aan expansieve communie en mededeelzaamheid. Bij een geringer talent zou dat als verspilzucht (of zelfs bedilzucht) overgekomen kunnen zijn. Maar bij hem niet! Aan de weg timmeren was hem niet te min. Voor grote talenten is niets banaal. Met een onverzettelijke werkkracht heeft hij in een tijdspanne van dertig jaar in alle registers (krant, weekblad, tijdschrift, radio, televisie, recensie, essay en monografie) een oeuvre opgebouwd, waarvan de bundeling allicht een paar dundrukvolumes op zou leveren.

Natuurlijk is hij veel meer dan dagjeswerker geweest. Was zijn grote liefde voor het leven niet Guido Gezelle? Wat heeft hem tot die zo duurzame voorliefde gedreven? De woordkunstenaar, de natuurdichter, de flamingant? De priester-dichter Gezelle, die als hiërofant in de natuur Gods aanwezigheid bezong, moet hem in zijn religieus gemoed fundamenteel aangesproken hebben.

Een grote kwaliteit van Bernard Kemp als essayist ligt in zijn intuïtieve vindingrijkheid. Natuurlijk, elk goed essay bestaat bij de genade van de durf (en het lef) om een vinding in de diepte uit te graven en te veralgemenen. De essayist staat steevast voor de bekoring van het aforisme. Bernard Kemp heeft die uitdaging met soevereine zelfzekerheid op zich genomen. Soms vraag je je af, of zijn intuïtieve synthesen en vergezichten, samengetroept in handzame formules, nog wel toetsbaar zijn? Hij heeft Belcampo een reiziger in vuurwerk genoemd, maar was hijzelf niet een spectaculair vuurwerkmaker? Zijn verbazende formuleringskracht was de geschiktste bondgenoot van zijn intuïties. Wat kwam er nu het eerst: de woord-vinding of de inzichtelijke gedachtenconstructie? Een futiele vraag, eigenlijk, bij een zo taalgevoelig denker als Bernard Kemp. Zijn vaardigheid als essayist hangt in ieder geval samen met zijn intuïtief inlevings- en herscheppingsvermogen. Hij was artiest, of hij nu, in beide gevallen even genereus en attent, bezig was met zijn eigen creatief werk of met dat van anderen.

Daarenboven verdiepte hij zich graag in vraagstukken van wijsbegeer-

[p. 104]

te, wijsgerige anthropologie en levensbeschouwing. Hij haakte zijn bespiegelingen gaarne vast in de diepere regionen van zijn en denken en dat waren voor hem de wijsbegeerte en de wijsheid van de traditie, onder meer die van het christendom en van het christelijke humanisme. Geliefkoosde vakantielectuur in Zonnegem waren filosofische teksten.

Even karakteristiek voor de denker Bernard Kemp, die evengoed professor in de filosofie had kunnen worden, is zijn spelen met de taal. Het schitterendste voorbeeld van zijn taalcreatief vermogen is het slothoofdstuk van zijn hoofdwerk, zijn ‘poetica van de Vlaamse roman’, één grandioos Bengaals vuur, dat mij altijd Van Ostaijens ‘jongleur met vuurfakkels’ voor de geest roept,... en eigenlijk ook het ‘in het metafysische geankerde spel met woorden’. Die tekst, die door Corn. Verhoeven geschreven had kunnen zijn, blijft een van de diepzinnigste denkoefeningen die Bernard Kemp in een van zijn briljantste en meest authentische momenten heeft nagelaten. Zo'n verbaal geflonker was voor hem geen futiel versiersel; hijzelf was zo, de taal was immers de intiemste woonst van zijn ziel. Een stuk van Kemp was geen proces-verbaal, maar een verbaal proces.

Ook als romanschrijver is hij zich van Het laatste spel tot Het weekdier meer en meer gaan concentreren op het bearbeiden van de ‘taalmaterie’, aan gene zijde van de traditionele conventies van de narrativiteit. Met Het weekdier van 1980 schreef hij een tekst zoals hij sprak: zigzaggend, kwikzilverig associërend en borend in verschillende lagen tegelijk. Hij proefde graag het woord op de tong - ook als lesgever; zo ging hij een spanningsveld van drie tekstlagen monteren met een hoogontwikkelde zin voor woord- en zinspelingen, voor driedubbele bodems, voor allusies en geleerde ontleningen, voor associërende woordspinsels en puur-talige doordenkertjes. Een cultuurbewust spreker als hij, die zich zo gul en graag in de taal nestelde, moest in zo'n taalboek als Het weekdier eindigen: van mammie tot mummie, van geboorte tot dood heeft hij zich, als een zonneking van Zonnegem, wellustig en magistraal in de taal vermeid. Het weekdier is een driedubbel luisterboek: een luisterrijk boek, een boek om te beluisteren en een boek van wijsheid om naar te luisteren.

In zijn productie als roman- en toneelschrijver constateren wij overigens dezelfde accentverschuiving als in zijn essayistiek: aanvankelijk staat hij voorzichtig-afwijzend tegenover vormexperimenten; liever dan de pedante acrobaat is mij de kinderlijke clown, zei hij. Het grote kind

[p. 105]

in hem kon niet blijven in de handen klappen voor een acrobaat. Maar zijn natuurlijke affiniteit met het experimentele taalspel was zeer groot. Als criticus, als romancier en als mentor van jonge talenten als Daniël Robberechts en Claude van de Berge is hijzelf het opusschrijven steeds naderbij gekomen. Is zijn affiniteit met dergelijke taalspelen niet als een finaal bouquet opengespetterd in zijn luisterrijk taalboek Het weekdier?

Als romancier en essayist raakt hij bovendien voortdurend aan een aantal grondwaarheden van zijn existentie: geloofsleer en kerkbewustzijn, zondigheid en genade, verlossingsgedachte en zendingsbewustzijn, kortom: de grondwaarheden van zijn christelijk humanisme. In zijn denken over de kunst getuigde hij zonder schroom en volmondig voor zijn spiritualistische en personalistische opvatting van de mens. Hij gedroeg zich als een bedienaar van de schoonheid, ja, maar dierbaarder dan de kunst was hem het leven; al is ook dat niet helemaal correct, want in zijn humanistisch harmonie-model stond er geen schot tussen leven en kunst.

Tenslotte waren van Frans van Vlierden en Bernard Kemp maar twee facetten van een poging tot synthese. Van meet af aan vind je in zijn essays de sleutelwoorden ‘paradox, dualiteit, polariteiten, spanningen’; in zijn laatste geschriften (denk maar aan zijn poetica) overheerste het sleutelbegrip ‘dialectiek’, fundament van zijn synthetische visie. Hij dacht in polariteiten en paradoxen die om een derde trap, de synthese, roepen. Hij streefde van nature naar ‘een harmonie’ boven de paradoxen en aan gene zijde van de verarmende antinomieën. Twee in antithese was voor Bernard Kemp on-af; alleen de derde fase op de trap van de schone synthese bevredigde hem. Naar die derde fase heeft hij zijn leven lang gezocht. Hij heeft ze in zijn beste momenten gevonden in begenadigde evenwichten. Drie was pas voor hem harmonisch: binaire maten moest hij kunnen uitwiegen in een speelse dactylus.

Zijn hoofdwerk, de zogenaamde ‘poetica van de Vlaamse roman’, is toch ook op het basisstramien van de drieslag these-antithese-synthese gebouwd? Wat voor namen heeft hij voor die ternaire dieptestructuur niet bedacht? Epos-roman-opus, wonder-zakelijkheid-verwondering, wonderbare werkelijkheid-gestructureerde werkelijkheid-problematisch ervaren werkelijkheid...: die maat van drie, die in harmonie en synthese opgaat, doorzindert het hele boek. In het ‘testamentaire’ slotwoord over de volte en de leegte bereikt die drang naar de synthese bij ons zelden geziene hoogten van wijsgerige diepzinnigheid en menselijke waardigheid. Daar heeft de synthetische Bernard Kemp het diepste van zichzelf

[p. 106]

in een poëtisch bevlogen tekst blootgelegd.

Marcel Janssens

Voornaamste geschriften

Voor een overzicht van Bernard Kemps publicaties wordt verwezen naar de bibliografie in Hugo Bousset (red.), Bernard Kemp van A tot Z. Sint-Niklaas, 1981.