Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1978

[p. 31]

Levensberichten

[p. 33]

Johannes Elema
Leermens 30 juni 1904 - Haren 31 augustus 1977

Geboren te Leermens in juni 1904 werd Johannes Elema in augustus 1977 in het dorp van zijn herkomst begraven. Geografische cirkelgang die wel haast symbolisch lijkt voor de overgave en de trouw waarmee deze hoogleraar in de Duitse letterkunde van de nieuwe tijd gewerkt heeft aan de taak waarin hij een ideale levensopgave onderkend had.

Na de Rijks-hbs doorlopen te hebben te Groningen, begon hij de studie Germaanse taal- en letterkunde aan de universiteit aldaar. Intussen werkte hij ook voor het staatsexamen gymnasium dat hij in 1925 aflegde. Hij deed zijn kandidaatsexamen in 1926 en zijn doctoraal in 1929.

Nadat hij onderwezen had aan het gymnasium te Tiel en de Rijks-hbs te Zierikzee, werd hij benoemd tot leraar Duits en onderdirecteur aan de Gemeente-hbs en mms te Hilversum.

Hij promoveerde in 1937 bij professor van Stockum te Groningen op het proefschrift Stil und poetischer Charakter bei Detlev von Liliencron. Dat was het begin van een reeks publikaties, die hij tot 1957 moest vervaardigen naast de drukke werkzaamheden aan zijn school waarvoor hij zich met heel zijn persoon inzette. Toen werd hij teruggeroepen naar Groningen waar hij de niet geringe taak kreeg zijn zeer bekende leermeester op te volgen. Ik kan hem misschien kernachtig karakteriseren door enkele zinnen te citeren uit zijn antwoord aan van Stockum die hem een brief schreef om hem zijn aarzeling te helpen overwinnen die benoeming te aanvaarden: ‘Ik ben zo langzamerhand oud genoeg geworden om mij van mijn vermogens, zowel als mijn tekortkomingen, duidelijk bewust te zijn en ik besef, dat de laatste, gezien de taak die mij zou worden opgedragen, vele zijn [...]. Wanneer ik dus zeg dat ik bereid ben een eventuele benoeming te aanvaarden, dan gebeurt dit met zeer veel schroom en in het besef, dat ik niet kleiner mag zijn, dan de ‘uitdaging’ die aan me gesteld wordt’.

Ik meen te mogen stellen dat deze gedachten hem niet alleen ingegeven werden door zijn rustige zelfkennis maar evenzeer door de hoge opvatting die hij had van zijn taak als (hoog)leraar. In zijn voordracht Goethe als leraar gaat hij uit van de figuur van Wagner uit de Faust en definieert dan de docententaak als volgt: ‘inzicht wekken, het ondoorzichtige doorzichtig, het ordeloze wetmatig, het onbegrepene glashelder en eenvoudig maken’. Dit pogen loopt als een rode draad door zowel zijn didactisch- als zijn

[p. 34]

wetenschappelijk werk. Met volledige instemming sluit hij zich aan bij Goethe als deze de hoop uitspreekt dat God, nadat hij in het laatste oordeel de bokken en de schapen respectievelijk aan zijn linker- en zijn rechterhand gesteld zal hebben, tot slot zal zeggen: ‘Seid, Vernünftige, mir grad gegenüber gestellt’, en, in de geest van Goethe, interpreteert hij dan deze uitverkoren groep als die van de mensen die hun rede gebruikt hebben als ‘licht in de duisternis, als zwaard in de eerlijke strijd’.

Hoe verscheiden van aard de letterkundige studies van Elema ook zijn, zij vormen toch een grote eenheid. Reeds in zijn proefschrift onderzocht hij de formeel-taalkundige en retorische aspecten van het dichtwerk van de dynamische impressionist Liliencron. Het is een stijlanalytisch onderzoek, waarin hij de onderlinge relatie tracht te bepalen tussen de dichterlijke uitspraken en de poëtische vormgeving ervan. Voorzichtig analyserend en interpreterend tast hij zo het waarheidsgehalte af van het kunstwerk. Daarmee wil hij uiteraard niets zeggen over de echtheid ervan in die zin dat de wereld die erin opgeroepen is, al dan niet beantwoordt aan de werkelijkheid waarin de schrijver en zijn lezers leven, maar wel wil hij het waarheidsgehalte ervan meten als al dan niet zuivere uitdrukking van de innerlijke belevingen van de dichter. Dit theoretische uitgangspunt heeft hij later nog eens duidelijk geadstrueerd in zijn opstel Echt oder unecht. Kort geformuleerd zou men kunnen zeggen dat zijn werk een niet aflatende speurtocht is naar het esthetisch ware.

Maar ook uit zijn proefschrift blijkt al dat louter estheticisme hem vreemd was. Hij tekent duidelijk het krachtenveld waarin het werk van Liliencron zijn meest aansprekende spanning vindt: oorlog, soldatenverering, keizercultus, Duitse rijk; liefde, dood, natuur; noodlot als droom of als wensbeeld van het ‘Junkertum’. En hij maakt de problematiek voelbaar die ontstaan is bij het wegvallen van dat legerethos, in een periode waarin de binding aan de oude esthetische en religieuze waarden niet meer toereikend was, terwijl men nog slechts op zoek was naar nieuwe bindingen. Met zijn naturalistische tendensen naar sublimering van volk en staat overschreeuwde Liliencron zichzelf.

In zijn studie over de sociale achtergrond van de novellen van Theun de Vries daarentegen zien wij, naar zijn mening, hoe de absoluutheid van de geloofseisen van weleer zich omzet in de absoluutheid van de maatschappelijke eisen: ‘Het oude één God, één geloof wordt tot één weg, één waarheid (...) Houding die op meer harmonische wijze de tegenstellingen verenigt’.

[p. 35]

Toont deze laatste studie al aan dat de belangstelling van Elema zich niet beperkte tot de Duitse letterkunde, zijn grote belezenheid blijkt vooral uit zijn boek Poetica. Misschien wel zijn meest karakteristieke werk, waarin duidelijk naar voren komt hoezeer hij geboeid is, niet door literatuurgeschiedenis in strikte zin, maar door de theoretische grondslagen van de literatuurwetenschap en de moderne ontwikkelingen in de theorievorming daaromtrent. Daarbij richt hij zich niet alleen op de formeel taalkundige aspecten van taalkunstwerken, maar ook op hun structuur in ruimere zin. Behalve de uitdrukkingsmiddelen in het taalgebruik zijn ook andere in het spel, die betekenisscheppend en zingevend kunnen werken. In die ingewikkelde problematiek leidt hij de lezer in met een grote helderheid en een forse aanpak. Het gevaar dat deze benadering daardoor wat weinig subtiel zou kunnen worden, wordt ruimschoots bezworen door de zuivere gevoeligheid voor poëzie van Elema, natuurlijk gevoed door de omstandigheid dat hij zelf dichter was.

Het bovenstaande impliceert dat hij tot het laatst de ontwikkelingen gevolgd heeft in de literatuurwetenschap, van het Russisch formalisme, via het structuralisme naar de marxistisch sociologische benaderingswijzen. Daarvan is in zijn oeuvre duidelijk de weerslag te vinden. Zonder uitputtend te willen zijn - wat in dit kader onmogelijk zou zijn - wijs ik op zijn boeiende analyse van de functie van de tijd in Buddenbrooks van Thomas Mann (Das Kunstwerk in seiner Zeit), op zijn reconstructies van de structuur van Büchners Woyzeck (Der verstümmelte Woyzeck) en van Kafka's Prozess met de verstrekkende gevolgen die zij hebben voor de interpretatie van de betreffende werken, en op zijn studie over waarde en functie van de titels van literaire werken. Maar terwijl hij profiteerde van de waarde van dergelijke analysemodellen, verloor hij niet de grenzen en ontoereikendheden ervan uit het oog. In de inleiding van zijn Imaginäres Zentrum, waarin hij in 1968 een aantal van zijn artikelen bundelde formuleerde hij daarom nog eens zijn literair-wetenschappelijk credo ten einde geen misverstanden te laten bestaan over zijn positie. Hij ontkent niet dat men structuurelementen en karakteristieke trekken die in een min of meer groot aantal werken terugkeren op objectief-wetenschappelijke wijze kan vaststellen en ontleden en dat men zo een aantal literair-technische en zelfs literair-historische problemen - bijvoorbeeld aangaande de genre-leer, of de grenzen tussen kunst en kitsch - kan oplossen of trachten op te lossen. Maar met dat alles krijgt men geen antwoord op de vraag naar het onvervangbare wezen van het individuele kunstwerk. Juist die vraag fascineerde

[p. 36]

hem bij uitstek, en niemand zal ontkennen dat dat een van de meest wezenlijke vragen blijft voor de beschouwer van de letterkunde. Tot welke boeiende en inspirerende beschouwingen zijn pogingen in dat moeilijke en subtiele probleemgebied konden leiden, bewijzen tal van passages uit zijn werk, waarin voor mij persoonlijk zijn inaugurele rede - De tuin van Algabal - een der hoogtepunten is.

Hij verweet het structuralisme dat het teveel abstraheerde van de historische achtergronden van de literaire werken. Dat is waarschijnlijk ook de reden dat hij zich in zijn laatste levensperiode juist met twee uitgesproken literair-historische problemen bezig hield: de vertaling van letterkundige werken in een andere taal en het generatieprobleem in de periodisering van de letterkunde.

Zijn publicistische en onderwijsgevende werk belette hem, onvermoeibaar als hij was, niet om zich ook zeer actief bezig te houden met organisatorische en bestuurlijke problemen van de Groningse letterenfaculteit waarin hij een zeer markante figuur was. Ook in het democratiseringsproces speelde hij een actieve rol, met een duidelijke stellingname. Wie zijn onbarmhartig scherpe analyse van het Deutschlandlied leest, in Der Kitsch als Randerscheinung der Kunst, voelt zijn duidelijke afkeer van al wat naar totalitarisme zweemt. Maar dat gold ook bepaalde tendensen die hij in het democratiseringsproces signaleerde, en met name de onverdraagzaamheid ten aanzien van individuele personen. Een democratie die niet iedereen in zijn eigen waarde kan laten en incorporeren, was voor hem geen democratie. In de overtuiging dat die stroming alles overspoelde, reageerde hij op zijn eigen, karakteristieke manier. Hij wilde de verantwoordelijkheid voor zo'n ontwikkeling niet delen en nam ontslag.

Deze stap heeft hem veel pijn gedaan, maar niet verbitterd. Rustig is hij blijven doorwerken aan zijn levenstaak die hem lief was. Met een variant op het slot van een van zijn artikelen durf ik te zeggen dat hij het tot aan het einde toe graag gedaan heeft:

Denn edlen Seelen vorzufühlen
Ist wünschenswertester Beruf.

j.a.g. tans

De Groningse dichter Elema

Elema heeft zich, behalve als leraar en hoogleraar in de Hoogduitse taal en letterkunde, ook nog van een heel andere kant doen kennen: als een Groninger dichter en Groninger regionalist. In 1925 begint hij met het publi-

[p. 37]

ceren van gedichten en kort prozawerk in het Gronings in het Maandblad Groningen. Dat houdt hij twee jaar vol en dan duurt het ruim vijftien jaar, voordat zijn naam als dichter opnieuw opduikt in het Maandblad. Dat is, globaal gesproken, de tijd tussen het afsluiten van zijn studie aan de Rijksuniversiteit van Groningen en het uitbreken van de tweede wereldoorlog. Hij werkt gedurende die tijd als leraar buiten de provincie Groningen.

Het is evenwel niet zo, dat Elema zich in die jaren geheel afzijdig heeft gehouden van de Groninger dichtkunst. In 1939 neemt Jan Boer in zijn bloemlezing getiteld Pinksterblommen, naast twee van de in 1925 gepubliceerde gedichten Haarfst, die toen Haarfstlaidjes heetten, twee nieuwe op: Wenst en Laidje veur mien zeun. Maar van een meer hechte verbinding met wat er op het gebied van de Groninger literatuur gaande is, valt voor het overige niets te bespeuren, nog minder van enige verbondenheid met wat wel de Groninger Beweging genoemd wordt. Toch werd tussen 1924 en 1928 de eerste druk van het Nieuw Groninger woordenboek van K. ter Laan in afleveringen voltooid, een woordenboek, waarvan het voorbericht naar toon en inhoud zonder bezwaar als programma van zo'n beweging op te vatten is.

Na de tweede wereldoorlog wordt Elema een ijverig en gewaardeerd medewerker aan de nieuwe uitgave van het Maandblad Groningen onder redactie van Sien Jensema en Jan Boer. In overeenstemming met wat de redactie van het opnieuw opgerichte tijdschrift voorstelde, probeerde Elema de aandacht te vestigen op het beste van wat de Groninger literatuur te bieden had. Hij speelde daarbij een begeleidende, in zekere zin ook wel leidinggevende rol door middel van zijn rubriek Waarom is dat mooi. Hij wilde zodoende het niveau bepalen waarop naar zijn inzicht alle literaire werk, ook dat in de streektaal, zich bevinden moest, en normen omschrijven waaraan zulk werk te toetsen viel.

Ook in ander opzicht werd Elema de belangrijkste literair-historische theoreticus van het Maandblad Groningen uit de eerste naoorlogse jaren. De redactie meende namelijk, dat het na zo'n halve eeuw van letterkundig leven in Groningen tijd werd ‘de werken van de oudere schrijvers te bestuderen en de historische en esthetische waarde daarvan voor onze tijd vast te stellen’. Elema deed dat onder andere, met betrekking tot het werk van Geert Teis en dat van Rietema.

Na de opheffing van het Maandblad Groningen in 1949 ontviel Elema het meest passende podium vanwaar hij over de Groninger literatuur spreken kon en waarschijnlijk ook spreken wilde. In ieder geval hield hij zich

[p. 38]

verre van de interregionaal gerichte strevingen van de groep jongeren van het tijdschrift 't Swieniegeltje. Het leek er opnieuw op, dat hij zich van de regionale literatuur had afgewend, maar een kleine tien jaar later blijkt dat toch weer niet het geval te zijn.

In 1958 sticht de Groninger Culturele Gemeenschap het tijdschrift Groningen om de cultuur in Groningen beter en in meer algemene zin te kunnen dienen. Elema treedt op als voorzitter van de redactie en in die functie geeft hij tot 1968 leiding aan het tijdschrift. Hij zette in het nieuwe maandblad meteen zijn beschouwingen over de Groninger literatuur voort, onder andere door aandacht te vragen voor de prozaschrijver Neuteboom en de dichter Dijkstra. Maar uit het inleidende woord van zijn hand in het eerste nummer van het nieuwe tijdschrift blijkt tevens, dat het Elema voortaan om meer zal gaan dan om literatuur, Groninger literatuur in het bijzonder, alleen. Zijn belangstelling wordt getrokken door het complexe verschijnsel ‘cultuur in Groningen’ als geheel. Dat brengt er hem ten slotte toe zijn opvattingen aangaande regionalisme duidelijk te formuleren. In de vierde jaargang van Groningen publiceerde hij de rede Modern regionalisme en in de achtste jaargang een beschouwing Na zeven jaar.

In deze stukken weert hij zich krachtig naar twee kanten. Hij keert zich in de eerste plaats tegen hen van wie hij geen of te weinig aandacht voor de eigen waarde van zijn Groninger regio verwachtte, maar vooral niet minder heftig tegen hen die, naar zijn mening, Groningen het liefst maar meteen in groter regionaal verband zagen opgenomen. Dat brengt hem ertoe vast te stellen, dat het wenselijk zou zijn een centraal orgaan te scheppen ter handhaving en versterking van het regionaal bewustzijn en de regionale cultuur. Voor dat bewustzijn en die cultuur moet de basis gezocht worden in de regio, waarvan ‘de bepalende componenten ... bestaan uit: eenzelfde taal, eenzelfde geschiedenis, eenzelfde aard, eenzelfde landschap’. Uitgaande van die vier componenten meent Elema zijn regio Groningen zo goed als geheel met de provincie Groningen te moeten laten samenvallen, al ziet hij natuurlijk ook wel in, dat de grenzen van een bepaalde regio nooit zo scherp te trekken zijn als die van een bestuurlijke, administratieve grootheid, zoals een provincie er een is. Maar dat neemt niet weg, dat zijn bepaling van de Groninger regio, die berust op ‘een realiteit van vlees en bloed, van voelen en denken’, van een zekere eenkennigheid of eenzelvigheid niet vrij te pleiten valt.

Na zijn afscheid als voorzitter van de redactie van Groningen blijft

[p. 39]

Elema als Groninger regionalist actief in de Stemer Kring, een regionalistisch georiënteerde gespreksgroep om de figuur van Sien Jensema en haar boerderij in Stedum, en als een van de ‘aanjoagers’, voortgekomen uit bijeenkomsten in de Volkshogeschool te Uithuizen. De Groningers en de Groninger overheden moesten aangepord worden, wakker geschud worden om zich metterdaad het voortbestaan van de Groninger cultuur aan te trekken.

In Elema zelf trouwens heeft zich in dat opzicht in de loop der jaren een opvallende verandering voltrokken met betrekking vooral tot het gebruik van het Gronings. Hij maakt het Gronings al vroeg tot zijn literaire voertaal, als hem dat het beste past, maar het lijkt er lange tijd op, dat hij verder toch niet gaan wil. Zijn literair-historische beschouwingen zijn in het Nederlands gesteld, evenals die over het regionalisme. Ook zijn toespraken houdt hij in het Nederlands. Omstreeks 1970 komt daarin verandering. Hij herdenkt dan de honderdste geboortedag van Ter Laan met een rede in het Gronings. Een paar jaar later spreekt hij Duut van Goorin het Gronings toe bij de uitreiking van de Culturele Prijs van de provincie. Bij Sien Jensema in Stedum opent hij een tentoonstelling met een voordracht in het Gronings. Het duurt dus lang genoeg, voor hij er toe komt op demonstratieve wijze te laten blijken, dat hij het Gronings ook voor de niet strikt literaire uiting, voor het zakelijke betoog en de wetenschappelijke beschouwing bruikbaar en aanvaardbaar acht. Dat valt te betreuren, omdat het Gronings, dat hij dan spreekt en schrijft van een bijzondere zuiverheid en een grote kracht is.

h. entjes

Voornaamste geschriften

Stil und poetischer Charakter bei Detlev von Liliencron. Amsterdam, H.J. Paris, 1937 (dissertatie Groningen).

Duitse emigrantenliteratuur in Levende Talen 105, 1938, p.179-208.

Over de waardebepaling van poëzie in Neophilologus 28, 1943, p.50-72.

Op zoek naar het prozarythme in Levende Talen 128, 1944, p.5-14.

Gottfried Kellers novelle Regine in Neophilologus 33, 1949, p.94-103.

Poëtica. Den Haag, Servire, 1949 (Servire's encyclopaedie in monografieën, Afdeling d 3, Aesthetica 2).

De sociale achtergrond der novellen van Theun de Vries in De Nieuwe Taalgids 43, 1950, p.65-74.

Goethe als leraar in Levende Talen 153, 1950, p.15-29.

Naoorlogse Duitse literatuur in Wending 6, 1951, p.266-270.

Echt oder unecht. Zum Problem der literarischen Wertung in Neophilologus 36, 1952, p.33-45.

[p. 40]

Moderne Duitse prozakunst in Wending 7, 1952, p.396-402.

Bijbelse motieven in het werk van Ernst Wiechert in Handelingen van het drieëntwintigste Nederlands Filologencongres, Groningen. Wolters, 1954, p.55-56 (samenvatting).

Moderne Duitse lyriek in Wending 9, 1954, p.793-803.

Religieuze romankunst in Duitsland in Wending 11, 1956, p.557-561.

Das unbeliebte Reimschema a.b.b.a. in Neophilologus 41, 1957, p.263-269.

De tuin van Algabal. Groningen, Wolters, 1957.

De naturalistische roman in Handelingen van het zesentwintigste Nederlands Filologencongres. Groningen, Wolters, 1960, p.85-98.

Het kunstwerk in verband met zijn tijd in Benaderingen van het literaire werk. Den Haag, Servire, 1961, p.28-48.

Zur Interpretation von Goethes An der Mond in Neophilologus 46, 1962, p.19-31.

Zum Volksbuch Eine schöne merkwürdige Historie des heiligen Bischofs Gregorii auf dem Stein genannt in Euphorion 57, 1963, p.292 en volgende.

De fakulteit der letteren en wijsbegeerte in Universitas Groningana. Groningen, Wolters, 1964, p.189-237.

Thomas Mann, Dürer und Doktor Faustus in Euphorion 59, 1965, p.98 en volgende.

Der verstümmelte Woyzeck in Neophilologus 49, 1965, p.131-156.

Kurt Weinberg, Kafkas Dichtungen in Euphorion 60, 1966, p.304-309.

Der Kitsch als Randerscheinung der Kunst in Orbis Litterarum 21, 1967, p.17-38.

Imaginäres Zentrum. Studien zur Deutschen Literatur. Assen, Van Gorcum en Co., 1968 (bundeling van eerder verschenen artikelen en een onuitgegeven studie Der viertaktige mittelalterliche Langzeilenvers).

Deutsche Buchtitel in Dichter und Leser 1972, p.315-331.

Literarischer Erfolg in sechzig Jahren. Assen, Van Gorcum en Co., 1973.

Evelina und die Seelenwandelung in Heine Jahrbuch 1973, p.20-33.

Holländische Literatur in Deutschland. Ergebnisse einer Umfrag in Duitse Kroniek 26, 1975, p.122-150.

Over de vertaling van het woordkunstwerk in Taal- en letterkundig gastenboek voor prof. dr. G.A. van Es. Groningen, Archief voor de Nederlandse Syntaxis, 1975, p.189-201.

Zur Struktur von Kafkas Prozess in Sprachkunst. Beiträge zur Literaturwissenschaft 8:11, 1977, p.301-322.

Generationsgruppen in Zeitschrift für Deutsche Philologie 97, 1978, p.99-125.

Voor een overzicht van de Groninger geschriften van Elema kan verwezen worden naar de Groninger bibliografie van prof. dr. J. Elema in Driemaandelijkse Bladen 29, 1977, p.90-91.