Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1972

[p. 279]

Jacobus Johannes Westendorp Boerma
Blija 9 december 1901 - Zierikzee 16 september 1970

De geboorteplaats van J.J. Westendorp Boerma was het Friese dorpje Blija in de gemeente Ferwerderadeel, zijn geboortehuis de Hervormde pastorie aldaar. Hij was een zoon van dr. N. Westendorp Boerma, die in 1933 geroepen werd om aan de Amsterdamse gemeente-universiteit de leerstoel voor godsdienstfilosofie en ethiek te bezetten. De vader had voordien zijn vijf kinderen allen in de gelegenheid gesteld een academische of andere studie te volgen. Voor Koos, de oudste, werd het geschiedenis. Na in 1920 aan het gymnasium te Leeuwarden eindexamen a en b gedaan te hebben liet hij zich als student inschrijven aan de universiteit, waar zijn vader later hoogleraar zou worden.

De jonge Westendorp Boerma werkte snel en secuur, maar haatte alles wat naar vossen zweemde en nam behoorlijk de tijd voor studentenleven en recreatie. Hij vereerde naast Clio ook Caïssa; in 1921 nam hij deel aan een interacademiaal schaaktournooi, waar hij tot de prijswinnaars behoorde.

In het voorjaar van 1923 behaalde hij zijn candidaatsbul. Die zomer ging hij met vacantie naar Duitsland, waar hij zijn latere vrouw Gertrud Schlosser leerde kennen. Zij was maatschappelijk werkster in Frankfort a.d. Main en bracht evenals hij haar vacantie in de Beierse Alpen door. Teruggekeerd naar Amsterdam werd hij voorzitter van het studentendispuut nisita en nam op zich, dr. W.M.F. Mansvelt te assisteren bij het voorbereidende werk voor diens tweedelige geschiedenis van de Nederlandse Handel Maatschappij. Voor zijn onderzoekingen in het archief dier maatschappij zwaaide de auteur hem bij het verschijnen van deze monumentale uitgave welverdiende lof toe.

Doctoraal examen deed Westendorp Boerma in het voorjaar van 1926. Reeds op 24 maart van het volgende jaar promoveerde hij bij prof. dr. H. Brugmans op een dissertatie getiteld Johannes van den Bosch als sociaal hervormer. De Maatschappij van Weldadigheid. Zijn interesse in de figuur van Van den Bosch stamde uit de tijd van zijn speurwerk in de documenten van de nhm. Opvallend zijn de sterke persoonlijke bewogenheid van de promovendus en zijn naar de biografie tenderende behandeling van de stof; deze laatste te opmerkelijker omdat privécorrespondentie en andere papieren van particuliere aard hem niet of nauwelijks ten dienste stonden.

[p. 280]

In september 1927 werd hij leraar in geschiedenis, staatsinrichting en staathuishoudkunde aan de Rijks hbs te Zierikzee. Drie maanden later trad hij te Frankfort in het huwelijk.

De overgang van de woelige en van leven bruisende hoofdstad naar het geïsoleerde en bedaarde Schouwen was groot, maar toch was de sfeer van het eiland hem niet helemaal vreemd. In het geheugen van de aankomende leraar was het beeld van de plaats gegrift, waar hij zijn kinderjaren had doorgebracht: Blija, een kleine gemeenschap rondom een middeleeuwse dorpskerk, die als pretentieloos maar stijlvol monumentje uitnemend in haar rustieke omgeving paste. Het leven daar had hem ontvankelijk gemaakt voor de eigenaardige bekoring van regionale bouwkunst, door traditie geheiligd. Al was hij geen kunsthistoricus in stricte zin, hij was wel uitermate gevoelig voor ambachtelijke schoonheid. Deze vond hij nu zowel in zijn woonplaats als in de landelijke gemeenten op Schouwen en temidden daarvan voelde hij zich thuis.

Allengs ook verwierf hij het respect en vertrouwen van de Zierikzeese samenleving. Weliswaar was hij overmatig bescheiden en te terughoudend om naar een vooraanstaande plaats te streven, maar zijn gaven van hart en verstand brachten hem daar vanzelf. Op velerlei terrein was hij opbouwend en stimulerend werkzaam: voor de school, voor sociale en culturele activiteiten en niet in de laatste plaats ook voor de regionale geschiedenis.

Onderzoekingen in het gemeentearchief van Zierikzee gingen bij Westendorp Boerma de bronnenstudies uit zijn Amsterdamse periode vervangen. Niet dat hij zijn vroegere belangstelling verloor - nimmer werd hij iets of iemand ontrouw - maar hij greep met overtuiging de mogelijkheden aan, die een nieuw arbeidsveld hem bood. Al gauw begon hij over het verleden van de stad te publiceren. Zijn eersteling op dit gebied is een artikel voor het zilveren ambtsjubileum van prof. Brugmans, zijn vereerde promotor, die hem nog tien jaar later tekenend zijn ‘jonge vriend’ zal noemen. Het was een eerste, voorzichtige stap op nog niet door hem verkend terrein, dat hem in stijgende mate ging boeien en tot het eind van zijn leven bezig hield, getuige een postuum verschenen boek over de geschiedenis van Zierikzee.

In 1930 begon hij met enkele andere belangstellende stadgenoten de plaatselijke oudheidskamer, in 1911 door de vereniging Zierickzee ingericht, te transformeren. De verzameling, ondergebracht in een deel van de bovenzaal van het stadhuis - de zaal met de befaamde bekapping -, werd

[p. 281]

geordend en, nu als gemeentemuseum, over de gehele bovenverdieping uitgebreid. Zij kwam onder de hoede van een plaatselijke museumcommissie, tot 1957 onder voorzitterschap van Westendorp Boerma.

Niet minder beijverde hij zich voor de vereniging Stad en Lande van Schouwen-Duiveland, in 1939 tot stand gekomen. Bij haar vijfentwintigjarig bestaan beschreef hij met de hem typerende eenvoud, hoe het idee geboren werd: ‘Op een keer’ - toen hij met zijn vrouw langs de Havendijk aan het wandelen was - ‘ontdekten wij met ontsteltenis, dat het mooie pannendak van het huis voor de Ravestraat vervangen was door een plat dak met een soort balkon ervoor, waardoor het hele beeld lelijk geschonden was. Toen vroegen wij ons af: mag dit zo maar?’

Het bleef niet bij een vraag. Westendorp Boerma werd de eerste voorzitter van de nieuw opgerichte vereniging en bekleedde die functie, tijdens de oorlog deels afgewisseld deels gecombineerd met het secretariaat, tot zijn dood. Onder zijn energieke leiding is veel verricht voor het behoud van de karakteristieke dorps- en stadsgezichten en aspecten van het landschap.

Hij steunde de heemschutgedachte ook door het schrijven van een boekje, dat volgens de titel gewijd was aan de historische schoonheid van Zierikzee maar in feite het hele eiland mee omvatte. De tekst dateert uit de moeilijke oorlogsjaren. In die tijd zegde hij ook medewerking toe aan een plan om een geschiedkundig overzicht van de steden in heel Nederland samen te stellen. Dit plan bleek in die vorm niet uit te voeren; later verscheen de bijdrage van Zeeland echter afzonderlijk, waarbij Westendorp Boerma Zierikzee en Brouwershaven verzorgde. De rijksarchivaris dr. W.S. Unger nam de steden op de andere Zeeuwse eilanden voor zijn rekening.

Zij beiden stelden gedurende de oorlog ook gezamenlijk een beschrijving op van oude carillons en torenklokken, zulks in opdracht van Monumentenzorg. De Duitse bezetters lieten alle klokken in categorieën van belangrijkheid registreren en vervolgens wegvoeren, ten einde in het tekort aan metaal voor hun militaire behoeften te voorzien. Westendorp Boerma inventariseerde de klokken op zijn eiland en smaakte de vreugde het merendeel daarvan naderhand ongeschonden te zien terugkeren.

In 1953 ondervond hij aan den lijve wat een watersnood betekent; in de herdenkingsuitgave Gekwelde grond van enkele jaren later liet hij zijn lezers opnieuw beleven ‘hoe de slag aankwam’. Zijn belangstelling voor het verleden deed hem dus niet voorbijgaan aan wat rondom hem gebeurde.

[p. 282]

In het algemeen schuwde Westendorp Boerma een te grote afstand tussen hem en zijn onderwerp. De historie van zijn omgeving, ook die van Nederland, sprak hem meer aan dan de wereldgeschiedenis; de jongste tijd meer dan de middeleeuwen. Hij moest zich als mens betrokken voelen bij wat hij als historicus schreef, want pas dan kon hij er zich geheel in inleven. Kort voor de oorlog kwam uit zijn pen onder de titel Twintig eeuwen een lijvige geschiedenis van het Nederlandse volk, waarvan de laatste bladzijden getuigen, welke spanning de nadering van het onheil bij hem opriep: begrijpelijk bij de gevoelsmens die hij was.

Wat verleden en heden hem te zeggen hadden, gaf hij door in een voor allen verstaanbare taal. In zijn Twintig eeuwen wordt, zoals hij zelf zegt ‘op voor ieder begrijpelijke en niet al te saaie wijze [...] verteld hoe het Nederlandse volk is ontstaan en wat het in de wereld heeft betekend.’ Het boek werd niet lang na de oorlog herdrukt, wel een bewijs hoezeer deze opzet geslaagd mag heten. Eenzelfde succes oogstte zijn tweedelige Leerboek der geschiedenis, dat voor het eerst in 1933 verscheen en waarvan het eerste deel niet minder dan acht, het tweede zes drukken beleefde.

Geen wonder dat hij in onderwijskringen een goede naam had en in 1938 tot hoofd van zijn school benoemd werd: eerst als directeur, in 1946 toen de hbs door toevoeging van een gymnasiale afdeling in een lyceum werd omgezet, als rector. Van 1958 tot zijn dood toe was hij bovendien lid van de examencommissie mo geschiedenis.

Het leiding geven aan de school kwam in normale omstandigheden neer op hard werken zonder of met veel te weinig assistentie, in moeilijke tijden op besluitvaardig improviseren om te redden wat bedreigd werd. Tweemaal is de school van Westendorp Boerma in een draaikolk van calamiteiten meegezogen: de eerste maal in de bezettingstijd, toen op last van de Duitsers het eiland onder water gezet moest worden. Nadat het hbs-gebouw al anderhalf jaar voor militaire doeleinden gevorderd was geweest, kwam op 16 februari 1944 een bevel tot onverwijlde evacuatie van Zierikzee. De leerlingen verspreidden zich her en der, de directeur vertrok naar Amsterdam, maar in de herfst van 1945, toen alles achter de rug was, begon het nieuwe schooljaar in het zwaar beschadigde en ondanks grote inspanning nog maar amper bruikbare gebouw op het gebruikelijke tijdstip.

Bij de stormramp van 1 februari 1953 sloeg het water opnieuw, maar veel harder toe. Het schoolleven kwam abrupt tot stilstand. Voor de tweede keer werden de leerlingen geëvacueerd, maar Westendorp Boer-

[p. 283]

ma, ter plaatse gebleven, regelde en coördineerde wat in zijn vermogen was, zodat reeds in September, nog voordat Schouwen geheel drooggelegd was, de lessen weer konden beginnen. Niettemin was het leven ontwricht. Een uitbarsting van tbc op het lyceum in 1955 maakte de zaak er voor de rector niet eenvoudiger op. In deze zware tijden vergroeide hij geheel met het eiland. Zo hij vroeger wel eens aan weggaan gedacht had, thans was daar geen sprake meer van.

Westendorp Boerma hield de teugels goed in de hand. Desondanks gedroeg hij zich noch tegenover de leraren, noch tegenover de leerlingen als een alleswetende autoriteit. Voor de eersten was hij de primus inter pares, voor de laatsten een mentor die hen wilde voorthelpen op hun weg naar volwassenheid. Hij leefde met hen mee in alles, binnen en buiten schoolverband, daarbij hun groeiende persoonlijkheid respecterend. Oudleerlingen placht hij met U aan te spreken, wat zijzelf soms wel wat gênant vonden. Op zijn voorstel werd in 1955 het lyceum vernoemd naar een leerling van de oude garde, Piet Zeeman, achter wiens matige wiskundecijfers zich een toekomstige beroemdheid en winnaar van de Nobelprijs voor natuurkunde verschool (†1943). De naam van de school was een huldeblijk voor een uitblinker, maar daarin deelden eigenlijk allen die er met vrucht onderwijs genoten hadden.

Westendorp Boerma leefde vanuit een vrijzinnig-hervormde geloofsovertuiging en behoorde met zijn vrouw tot de groep der Woodbrookers. Te Zierikzee diende hij de Hervormde gemeente vóór 1940 enige jaren als ouderling. In die tijd was hij ook, overigens meer uit sociale dan politieke motieven, lid van de Vrijzinnig-Democratische Bond. Diezelfde motieven deden hem na de oorlog overgaan tot de Partij van de Arbeid. Hij was in die partij een ijverig lid van de plaatselijke ‘Fakkeldragers’, die jarenlang regelmatig bijeenkomsten te zijnen huize hielden.

In 1946 werd de Zeeuwse Volksuniversiteit gesticht, die via werkgroepen in de verschillende centra het culturele leven animeert. Westendorp Boerma was van de aanvang af gedurende twintig jaar voorzitter van de werkgroep Zierikzee. Talrijke gastsprekers, voor de zvu optredend, vonden na afloop van de bijeenkomsten bij hem behalve een gastvrij onderkomen ook gelegenheid voor een goede gedachtenwisseling, want hij en zijn vrouw stelden hun huis daar graag voor open. Ook de Rotaryclub Zierikzee, in 1953 opgericht, telde Westendorp Boerma van het begin af aan onder haar leden. Maar schaken, een sport waaraan hij vele weekends besteedde, was en bleef zijn voornaamste liefhebberij.

[p. 284]

Maakte hij als goed noorderling op een buitenstaander een gereserveerde indruk, bij nadere kennismaking gaf hij zich zoals hij in wezen was: een vriendelijk en zelfs gezellig mens, in zijn beoordelingen mild als het kon maar streng als het moest, en met een fijn gevoel voor humor. Zo vormde zich in zijn woonplaats een grote kring van vrienden en vertrouwden rondom hem. Door zeer velen werd hij hoog gewaardeerd. Dat bleek wel toen het gemeentebestuur hem voor zijn vele verdiensten jegens de stad in 1952, bij zijn vijfentwintigjarig jubileum als leraar de zilveren erepenning toekende, en vijf jaar later, toen hij tot officier in de orde van Oranje-Nassau benoemd werd. Maar de hartelijke belangstelling bij zijn afscheid als rector in 1967 zal hem zeker nog meer goed gedaan hebben.

Onder historici zal hij vooral blijven voortleven als de man die nieuw licht heeft laten vallen op generaal Johannes van den Bosch, organisator van de Maatschappij van Weldadigheid en schepper van het Cultuurstelsel. Bij het schrijven van zijn dissertatie betreurde hij nog het ontbreken van particuliere documenten van deze bekende Nederlander, die het inzicht in diens merkwaardige persoonlijkheid aanmerkelijk verdiept zouden hebben. Welk een verrassing toen zijn schaakvriend mr. J.H.O. graaf van den Bosch, achter-achterkleinzoon van de generaal, hem in de bezettingstijd attendeerde op een achttal kisten, bij een tante in Den Haag op zolder te voorschijn gekomen en waarin zich juist het archief van zijn betovergrootvader met talrijke brieven van en aan hem bevond! Westendorp Boerma maakte zich de periode van gedwongen werkeloosheid gedurende de hongerwinter in Amsterdam ten nutte om de inhoud van die kisten te inventariseren en daarmee de grondslag te leggen voor zijn biografie van ‘een geestdriftig Nederlander’ - waarvan hij het voorlopig karakter niet ontkende - en een aantal latere bronnenpublikaties. Bezig met de voorbereiding van een uitgave van brieven van de zoon van de generaal, overviel hem op 16 september 1970 de dood.

Zo is Westendorp Boerma zijn leven lang door de hoofdpersoon van zijn eerste studie geboeid geweest. Wat hem in Van den Bosch aantrok, was diens sociale bewogenheid en verantwoordelijkheidsgevoel. Al uitten deze zich in negentiende-eeuwse vormen, op een gelijkgestemde geest lieten zij niet na indruk te maken. Beiden waren mannen van ‘droom en daad’, maar daarmee hield de geestelijke verwantschap op. Bij Westendorp Boerma is niet het ondoordachte te vinden, dat de werkwijze van Van den Bosch zo vaak tekende; diens paternalisme in het verwezenlijken

[p. 285]

van goedbedoelde initiatieven was hem geheel vreemd. Toch had Westendorp Boerma ongetwijfeld, ondanks veel kritiek, sympathie voor Van den Bosch. Hij besloot zijn laatste aan hem gewijde studie, geschreven nadat de papieren-Van den Bosch op het Algemeen Rijksarchief definitief bewerkt waren, met de blijmoedige opmerking: ‘Gelukkig is het nu gemakkelijker geworden zijn gangen te volgen door de inventarisatie van het door hem nagelaten archief.’ Maar het is een vraag, of Westendorp Boerma dit als taak voor zichzelf heeft gezien. In zijn laatste jaren gekweld door een achteruitgaande gezondheid en de nooit geheel te boven gekomen gevolgen van een ongelukkige val, heeft hij na zijn pensionering, door de fatale afloop van een op zichzelf weinig betekenende chirurgische ingreep, te kort geleefd om het antwoord op die vraag te geven.

p. scherft

Voornaamste geschriften

Johannes van den Bosch als sociaal hervormer. De Maatschappij van Weldadigheid. [Groningen] 1927 (diss. Amsterdam).

De Zierikzeesche academie in Historische opstellen opgedragen aan prof. dr. H. Brugmans ter gelegenheid van zijn vijfentwintigjarig jubileum als hoogleeraar aan de Universiteit van Amsterdam, Amsterdam 1929, p.256-266.

Leerboek der geschiedenis. Utrecht 1933-1935 (twee delen; deel 1: Van de oudste tijden tot het Wener Congres [achtste druk 1966]; deel 2: Van het Wener Congres tot heden [zesde druk 1965]).

1920-1921 in Gedenkboek Dispuutgezelschap nisita 1912-1937, Amst. 1937, p.61-70.

Volksoploopen in de achttiende eeuw in Tijdschrift voor Geschiedenis 52, 1937, p.382-396.

Het beleg van Zierikzee in 1304 in Historia 3, 1937, p.105-109.

Twintig eeuwen geschiedenis van het Nederlandsche volk. Amsterdam 1939 (tweede herziene uitgave 1948).

Johannes van den Bosch, 2 febr.1780-28 jan. 1844 in Historia 10, 1944, p.61-67.

De historische schoonheid van Zieriksee. Amsterdam, 1946 (Heemschutserie 49).

Van den Bosch contra Du Bus in Tijdschrift voor Geschiedenis 59, 1946, p.284-285.

Een geestdriftig Nederlander. Johannes van den Bosch. Amsterdam, 1950.

De klokken van Noord-Zeeland in Zeeuws Tijdschrift 2, 1952, p.33-41.

Het laatste woord van Du Bus de Gisignies in Economisch-historisch Jaarboek 25, 1952, p. 45-152.

Generaal Van den Bosch in Drente in Drentse Volksalmanak 71, 1953, p.58-71.

Briefwisseling van mr. R.G. van Polanen (1828-1832) in Bijdragen en mededelingen van het Historisch Genootschap 68, 1953, p.89-122.

De steden van Zeeland [derde stuk]: De steden van Schouwen in Archief [...] uitgegeven door het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen 1956, p.1-33 (De serie De steden van Zeeland door W.S. Unger en J.J. Westendorp Boerma verscheen in de jaargangen 1954-1957 van dit Archief).

[p. 286]

Briefwisseling tussen J. van den Bosch en J.C. Baud 1829-1832 en 1864-1836 in Werken van het Historisch Genootschap, Derde serie, 1956, nr.80 (Van den Bosch 1829-1835) en 81 (Baud).

Verlies en teruggave van koloniën in Algemene geschiedenis der Nederlanden in twaalf delen 9 (1795-1840) Zeist-Antwerpen 1956, p.161-181.

De tijd van koning Willem i in het Noorden (1815-1830) in Algemene geschiedenis der Nederlanden in twaalf delen 9 (1795-1840), Zeist-Antwerpen 1956, p.236-254.

Hoe de slag aankwam in Gekwelde grond. Schouwen en Duiveland in ramp en herstel, 1958, p.43-114.

[Diverse bijdragen] in Honderd jaar blokken. 1869 Zieriksee 1969. Van hogere burgerschool tot rijksscholengemeenschap. 1969.

Een muts met honderd keelbandjes in Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde 125, 1969, p.487-495.

Johannes van den Bosch als militair in Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden 85, 1970, p.73-87.

Zierikzee vroeger en nu. 1972 (met C.A. van Swigchem).