Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1972

[p. 264]

Antoinette Schottelius-De Ridder
Oude Wetering 1 november 1886 - Arnhem 25 december 1971

Op eerste kerstdag 1971 overleed in Arnhem op vijfentachtigjarige leeftijd mevrouw Antoinette Schottelius, beter bekend onder haar schrijversnaam Tony de Ridder. Zij was een bijzondere vrouw, die op velen een onvergetelijke indruk heeft gemaakt. In deze terugblik op haar lange en veelbewogen leven zal ik mij beperken tot het belichten van enkele facetten.

Het werk van Tony de Ridder werd in de vooroorlogse jaren veel gelezen, niet in de laatste plaats door de jongeren. Vele van haar bundels, waaronder enige met lyrisch proza (onder andere Meditaties) beleefden verschillende herdrukken. De boodschap bracht het zelfs tot een twaalfde uitgave. Verschillende van haar gedichten werden, mede door hun melodieus-rhytmische grondslag, getoonzet. In latere jaren publiceerde zij vooral proza met een religieus-beschouwelijke strekking. Maar ook hier verloochende zich in stijl en toon haar poëtische aard niet. Na de oorlog verscheen nog maar sporadisch scheppend werk van haar hand. Haar creativiteit richtte zich toen te intensief op andere levensterreinen.

‘Ik kan niet zeggen, dat ik Tony de Ridder een groot dichteres vind; maar wel, dat zij een aantal kleine gevoelige gedichten heeft geschreven,’ noteerde mevrouw Schottelius op tweeënzestigjarige leeftijd in een lezing over het werk van Tony de Ridder: ‘zij beschikt over een dichterlijke aanleg en de daarbij passende gevoeligheid, die echter in veel gevallen tot overgevoeligheid is geworden,’ oordeelde zij streng, over zichzelf in de derde persoon sprekend - en zij voegde daar dan ontwapenend aan toe: ‘weshalve de dichteres in de omgang nu niet altijd de gemakkelijkste is.’ Dit alles mag waar zijn, het blijft een feit dat haar werk weerklank vond in het turbulente interbellum, dat tijdsbestek van grote levensonzekerheid. Die weerklank wordt begrijpelijk, wanneer we ook de inhoudelijke aspecten van Tony's arbeid nader bezien. Hoe bescheiden van vorm ook, en hoe kwetsbaar en ‘overgevoelig’ van toon, er ging (en gaat) een onmiskenbare kracht van het werk uit. Haar oeuvre draagt namelijk het stempel van echte religiositeit, en wel een religiositeit die uit de eerste hand kwam. Dat wil zeggen dat Tony de Ridder op een zeer eigen wijze gestalte heeft weten te geven aan datgene wat zij in haar ontmoetingen met het numineuse zelf ervoer. Zij was een zuiver religieus dichteres, die

[p. 265]

het verdichte woord nodig had om haar authentieke ervaringen te manifesteren. Zij kwalificeerde zichzelf dan ook terecht als letterkundige.¹

Zij, die een dochter van een predikant was, zocht en vond de bron van haar religieuse inspiratie niet in de eerste plaats in het kerkelijk leven, maar in de natuur, in haar ontmoetingen met het landschap om en nabij Oosterbeek, in haar liefde voor dieren en planten. Eerst veel later kwamen ook de mensen in haar leven. Een moeilijke jeugd vol ziekte en eenzaamheid, de vroege dood van haar vader en de levenslange bedlegerigheid van haar moeder kort na diens dood, dit alles dreef haar naar de stilte en schoonheid van het ongerepte. Haar motto in deze dagen was dan ook: ‘Ich sehne mich nicht nach Ruhe, sondern nach Stille.’ (Richard Rothe). ‘Een egocentrisch droomster was ik toen,’ zegt zij van zichzelf. Zonder twijfel was dat ook zo, maar wezenlijker lijkt me dat er uit deze zelfbetrokkenheid en uit de meditatieve ontmoetingen met de stilte, de ervaring van het Alomvattende geboren werd, dat alle gescheidenheid opheft en alle leven verbindt. Men kan zeggen dat Tony's leven verder met een bijna ijzeren consequentie in dienst heeft gestaan van deze numineuse ervaringswereld. Zij bleef die wereld trouw in het werken aan zichzelf (‘een heel karwei,’ bekende ze mij eens) en in het werken naar buiten toe. Deze grondslag van zuiverheid moet het zijn geweest, waaruit de weerklank op haar scheppende arbeid verklaard kan worden.

Hoe groot en echt die innerlijke kracht was, blijkt overduidelijk uit het vele wat zij, getuigend van haar diepe en warme religiositeit, heeft gepresteerd. Zij bleef publiceren (haar bundel overdenkingen God groet u werd in Japanse interneringskampen in Indonesië veel gelezen en overgeschreven), zij reisde het land af voor het houden van lezingen en voordrachten, zij schreef boekrecensies (onder andere voor de nrc), zij vertaalde kundig en zorgvuldig uit het Frans, Duits en Engels. In Oosterbeek (en ook wel elders) leidde zij haar leerlingen in godsdienstige levensaspecten in. Het waren hoogst originele en nonconformistische lessen, die getuigden van een enorme belezenheid en vertrouwdheid met Oost en West (in het bijzonder met Tibet). Juist bij deze godsdienst-‘lessen’ bleek haar artistieke aard en juist daar wist zij interesse te wekken voor de verbinding tussen literaire kunst en religie.

Zo heeft zich haar werkterrein allengs verplaatst van de stilte en een-

1 In 1926 werd Tony de Ridder benoemd tot lid van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden, een onderscheiding die zijzelf beschouwde als een erkenning van haar literaire kwaliteiten.

[p. 266]

zaamheid van het verborgen leven naar het veeleisende bestaan van mens en maatschappij. Ook in haar letterkundige producten komt die ontwikkeling wel tot uiting. In zekere zin is het jammer geweest dat haar literaire scheppingsdrang afnam naarmate het leven een sterker beroep op haar deed. Men kan zich afvragen wat voor werk uit die handen gekomen zou zijn, wanneer ook de oudere, gerijpte, geestige en zeer alerte Tony zou hebben geschreven.

Zonder twijfel is zij een groot levenskunstenares geweest. Een moedige vrouw ook, die opgewassen bleek tegen de vele zware slagen die het lot haar heeft toegebracht: de dood van haar man kort na hun huwelijk,² een zware oorlogsverwonding, het volledig verlies van haar huis en boekenschat bij een bombardement in september 1944, toenemende doofheid, de eenzaamheid van de latere levensjaren; dit alles op de zeer wankele basis van een voortdurend broze gezondheid en een financieel onzeker bestaan. Haar legendarische esprit de vivre heeft haar stellig geholpen dit alles te boven te komen. Het geheim van die levenskracht schuilt echter in de eerste plaats in de sterkte die zij ontleende aan de Grote Kracht. Tony de Ridder heeft ons een rijk, authentiek leven voorgeleefd.

Op 25 december 1971 werden ‘alle rimpels gladgestreken, alle tranen gedroogd; iedere last mocht worden neergelegd, omdat ze ‘Thuis’ was gekomen.’³

j.h. ringrose

2 Tony de Ridder is van 25 januari tot 31 januari 1936 gehuwd geweest met dr. Ernst Julius Franciscus Schottelius, arts te Freiburg (Breisgau).

3 Citaat uit Voetsporen. Lochem 1929.

Voornaamste geschriften

De stille dagen. Enkele verzen. Zwolle 1915.^*

Blauwe verten. Zeist 1918.^*

Meditaties. Arnhem 1919 (de derde druk 1923 onder de titel Van stille verten).

Oosterbeek en omstreken. Officieele gids van de Vereeniging tot bevordering van het vreemdelingenverkeer. Oosterbeek 1919.

Witte wegen. Zeist 1922.^*

Wijd uw dag. Een religieus woord voor allen, die innerlijke rust en kracht zoeken. Zeist 1924 (redactie).

De berg op. Zeist 1925.^*

Jonge geluiden. Zeist 1925.^*

Songs of the soul. Zeist 1925.^*

De boodschap. Lochem 1926.^*

God groet u. Zeist 1927.

Voetsporen. Lochem 1929.

* poezie.

* poezie.

* poezie.

* poezie.

* poezie.

* poezie.

* poezie.

[p. 267]

Voer mij waar uw vrede wenkt. Voor gemengd koor. Gedicht van Tony de Ridder. Rotterdam 1931 (muziek door L. de Bruyn).^*

Het licht der wereld. Geheel geteekend door Clara van Mesdag. Amsterdam 1935 (samen met Corrie Jacobs; Uilenreeks 20).

De overkant. Amsterdam 1935.

Aanrakingen. Zeist 1936.

Een stil uur. Zeist 1936.

Rust mijn ziel. Zeist 1936.

Van de bezonkenheid. Zeist 1936.

Van den akker. Amsterdam 1936.

Voor jou. Zeist 1939.

Arno, een hondenleven. Met foto's van de schrijfster. Zeist 1940.

Van hier, van daar, van overal. Amsterdam 1942.

Het weiland. Amsterdam 1946.^*

Wijd uw dag. Nieuwe bundel. Amsterdam 1949.

Wolken boven Hattem. Amsterdam [1946?].

* poezie.

* poezie.