Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1970

[p. 203]

Willem Adriaan Wagener
(Rotterdam, 14 oktober 1901 - Rotterdam, 7 november 1968)

Willem Adriaan Wagener was een geboren Rotterdammer, en met uitzondering van een korte periode is hij zijn stad trouw gebleven. Hij groeide er op, bezocht er de vermaarde h.b.s. aan de 's-Gravendijkwal - waar docenten als Griss en Te Lintum zijn belangstelling voor literatuur en geschiedenis blijvend hebben gewekt - en legde als scholier de grondslag voor zijn bibliotheek en belezenheid aan de markstalletjes van de Goudsesingel. Van schouwburg, opera en concertzaal werd hij een trouw bezoeker. In zijn geboortestad deed hij al vroeg de kennis, het inzicht en de ervaring op, die hem in zijn laatste jaren in staat zouden stellen, de geschiedschrijver te worden van de oude binnenstad, van zijn h.b.s. en van het muziekleven aan de Maas.

Tussen 1920 en 1923 zocht hij zijn weg elders, en het was inderdaad een zoeken: zijn opleiding aan de Haagse Academie voor beeldende kunst verwisselde hij voor de medische studie te Leiden, maar in de journalistiek vond hij zijn uiteindelijke bestemming, aanvankelijk aan de Nieuwe Arnhemsche Courant onder de toenmalige hoofdredactie van Jan Greshoff, en sedert 1923, na zijn huwelijk met Jeanne Schilperoort, aan het Rotterdamsch Nieuwsblad. Dit blad zou hij tot zijn pensionering in 1966 blijven dienen. Als rechtbankverslaggever verzorgde hij de destijds bijzonder populaire rubriek van kruimeldiefstallen, oplichterijtjes en soms van ‘grote’ zaken, waarvan hij de verslagen vaak zelf illustreerde. Voor een aankomend romancier is elke ervaring winst, zeker voor een tot meditatie geneigd man met een belangstelling voor alle facetten van het leven. Hij was in die jaren ook een kenner van de jonge filmkunst.

In de krantenwereld van Rotterdam ontwikkelde zich zijn schrijverschap, maar het aldaar traditionele realisme, toen vertegenwoordigd door Johan de Meester (N.R.C.) en Henri Dekking (R.N.) had minder invloed op hem dan het expressionisme van zijn collega Jan Willem de Boer, die reeds enkele merkwaardige romans op zijn naam had staan. Jongeren als Wim Wagener, Ben Stroman en Herman Besselaar vormden met hem een geestdriftige vriendenkring van aankomende modernisten, die ook onder de indruk van buitenlandse voorbeelden kwamen. Toch bleek het expressionisme in de prozakunst niet erg te voldoen. Het best slaagde

[p. 204]

Stroman in 1932 met zijn korte reportageroman Stad. Een jaar later debuteerde Wagener met Shanghai.

Het was een vrij omvangrijk, filmisch aandoend werk vol korte zinnen, krantekoppen in gevarieerde lettertypen en wat dies meer zij, en volgens het procédé van het unanimisme; de telkens door nieuwe scènes onderbroken gelijktijdige belevenissen van een groot aantal mensen zijn geplaatst in een bezeten wereld, tegen de toen actuele achtergrond van het Chinees-Japanse conflikt. Het was typerend voor de auteur dat hij van tijd tot tijd in zijn verhaal tevoorschijn kwam om zich tot de lezer te richten met ernstige beschouwingen over de menselijke situatie in een wereld op de rand van de afgrond.

Later heeft Wagener verklaard dat niet het toenmalige literaire modernisme of de filmkunst, maar de polyfonie van Bach hem op het idee had gebracht van zijn simultaneïsme. Hoe dit zij, het was een gedurfd experiment, dat overigens door zijn lengte het overrompelende van Stad miste. De ontvangst was gemengd: sommigen vonden het geforceerd, anderen aanstootgevend, weer anderen echter zagen er een veelbelovend debuut in. Er werd over gesproken en geschreven.

Wagener ging op de ingeslagen weg van het unanimisme voort met het zeer omvangrijke 3000 meter in dood water, dat levensepisoden van mensen beschreef tegen de achtergrond van het zwemmen over het Kanaal, maar deze episoden waren meer in de traditioneel realistische trant geschreven. Sommige critici waren gechoqueerd door passages die toen voor gedurfd doorgingen. Enig opzien baarde ook de in De Vrije Bladen-reeks verschenen Rotterdamse crisisnovelle Voorloopige balans, met herkenbare figuren.

Daarmee kwam ook een voorlopig einde aan zijn loopbaan als prozaïst; waarschijnlijk een gevolg van zijn omvangrijker taak voor het Rotterdams Nieuwsblad. In 1936 volgde hij Henri Dekking op als kunstredacteur, en hij kreeg van deze het advies mee: ‘Doe zovéél je maar kunt!’ En dat was inderdaad veel: de zorg voor literatuur, toneel, opera, ballet en beeldende kunst kwam voor zijn rekening.

Hij heeft het door de jaren volgehouden. Zijn kritieken waren subjectief, maar muntten uit door een zeer serieuze aanpak. Vaak schoot hij in de roos, en soms sloeg hij de plank mis, als iedere journalist die heet van de naald moet reageren, maar hij stond voor wat hij schreef. In latere jaren sprak ik hem wel bij toneelpremières die door de aanwezige pers als mislukkingen werden beschouwd, terwijl hij alleen in zo'n stuk nog

[p. 205]

wat zag. Door niets en niemand liet hij zich dan van de wijs brengen maar hij schreef een recensie van enkele kolommen, terwijl zijn collega's de zaak kort en bondig afkraakten. Tot diep in de nacht werkte hij aan zijn stukken, en hij verantwoordde zijn mening vakkundig.

Dit gold ook voor zijn literaire en andere recensies. In de tijd toen de pocketstroom op gang kwam heb ik hem eens aangespoord een selectie uit zijn kritieken te bundelen, maar hij wilde er niet van horen: een recensie was een eendagsvlieg, en dat moest het blijven. Doch deze rasjournalist werkte eraan als gold het een publikatie voor de eeuwigheid.

Bij zijn vele werkzaamheden voor de krant vond hij nog gelegenheid, een deel van zijn krachten te reserveren voor het kunstleven te Rotterdam, waarbij hij steeds nauwer betrokken werd. Na de bezetting - waarop hij als ‘Willem van Schieland’ met verzetspoëzie gereageerd had - kreeg hij de leiding van een plaatselijke avantgardetoneelgroep van amateurs, waarvoor hij als schrijver en regisseur bergen werk verzette. Tevens kreeg hij opdrachten om gelegenheidsstukken te schrijven: het verzetsspel Gods molens, het spel De rivierendokter ter herdenking van Caland, nieuwjaarswensen voor de schouwburg, een hommage aan koningin Wilhelmina die in de Rotterdamse Schouwburg na Shakespeare's Tempest werd opgevoerd en mede daarom Na de storm genoemd werd, etc. Het was gelegenheidswerk, maar het getuigde van vindingrijke bekwaamheid en het behaalde succes. Voorts was Wagener vele jaren werkzaam als bestuurslid van de Rotterdamse Kunststichting en richtte hij in 1951 met Anna Blaman, J.W. de Boer, dr. A.J.T. Stakenburg en anderen de Rotterdamse Kring van auteurs op, lange jaren een ontmoetingscentrum van te Rotterdam woonachtige of werkzame publicisten op velerlei gebied. Tijdens de boekenweken werkte hij mee aan interessante plaatselijke evenementen, waarbij hij in humor en gevatheid niet onderdeed voor Anna Blaman en Alfred Kossmann.

Nog tweemaal liet hij een roman verschijnen. Na zijn vroegere experimenten deed het luchtiger verhaal rondom een h.b.s.-groep Cheerio, met eigen jeugdherinneringen, traditioneel aan. Drie jaar later, in 1954, sloeg hij met Fluwelen wimpers een eind de richting in van de science fiction, maar in het satirische. Deze werken kregen weinig aandacht, hoewel hij het tweede toch nog tot radio-hoorspel mocht bewerken.

In zijn laatste periode deed hij zich van een heel andere kant kennen, te beginnen met het boekwerk dat voor mij zijn beste geschrift zal blijven, Rotterdam onherroepelijk (1963). Aan de hand van soms heel oude foto's,

[p. 206]

o.m. van Berssenbrugge, deed hij de verloren gegane binnenstad herleven. Het typeert Wagener, dat hij het oproepen van het oude stadsbeeld niet alleen gepaard liet gaan met persoonlijke herinneringen, maar ook met op speelse wijze geplaatste en toch ernstige meditaties. Zo bood het retrospectieve werk tevens uitzicht op de mens, die zin tracht te geven aan zijn bestaan. Daardoor kwam het ver te liggen boven het niveau van het locaal-chauvinisme, dat in dergelijke geschriften doorgaans kwistig gepresenteerd wordt.

Zijn gebondenheid aan de stad toonde hij in nog enkele kleinere werkjes met fotomateriaal, in het gedenkboek dat hij bij het eeuwfeest van zijn oude h.b.s. schreef, en ten slotte in Muziek aan de Maas, een opdracht bij het 50-jarig bestaan van het Rotterdams Philharmonisch Orkest, waarin hij tevens in kort bestek de hele muziekgeschiedenis van de stad behandelde.

Het was zijn laatste werk, ontstaan na zijn pensionering. In deze jaren hield hij zich ijverig bezig met archeologische studies, waarvoor hij zelfs colleges volgde. Ook dit getuigt weer van zijn brede belangstelling voor alle facetten van het leven, dat hij als een eenheid ervoer en als zodanig trachtte vast te leggen. Deze veelzijdigheid van zijn belangstelling moet er de oorzaak van zijn geweest, dat hij de beloften van zijn veelbelovend debuut niet waar heeft gemaakt; er staat echter tegenover, dat hij veel en veel meer heeft gegeven.

Wim Wagener was een stille, rustig levende en ietwat in zichzelf gekeerde figuur, die evenwel in gesprekken goed los kon komen en dan klaar en duidelijk te kennen gaf hoe hij de zaken zag; dan openbaarde zich die ironische humor, die ook in zijn werken niet ontbreekt. Hij stond open voor het nieuwe, zoals vanzelf spreekt voor een auteur die zo vaak bewust van de gebaande wegen was afgeweken; daarnaast had hij in zijn levensstijl iets dat veeleer ouderwets aandeed en dat hem niet misstond. Zijn optreden werd gekenmerkt door een zeker gevoel voor decorum, voor stijl, voor waardigheid.

Bij verschillende gelegenheden zijn de verdiensten van Wagener min of meer officieel erkend. In 1961 verwierf hij de Pierre Bayleprijs voor zijn balletkritieken, in 1962 werd hij benoemd tot ridder in de orde van Oranje Nassau, in 1967 werd hem de Anna Blamanprijs voor zijn gehele oeuvre toegekend. Dat hij niet alleen in Rotterdam maar ook ver daarbuiten achting genoot, bleek voor de laatste maar in november 1968, toen een indrukwekkende stoet hem de laatste eer kwam bewijzen op het Hillegersbergse kerkhofje.

G.W. Huygens

[p. 207]

Bibliografie

Voornaamste werken:

1933	Sjanghai. Rotterdam 1933. (roman)
1935	3000 meter in dood water. Rotterdam 1933. (roman) Voorloopige balans. (De Vrije Bladen jaargang 12, schrift 6) (novelle)
1944	Verkort front. 's-Gravenhage 1944. (poëzie) (onder pseudoniem Willem van Schieland)
1941	Stukgoed. Rotterdam 1941 (bijdrage)
1945	Tentoonstelling ‘In het verborgene gedrukt’. Rotterdam, Museum Boymans. Rotterdam 1945. (bijdrage) Gods molens. (verzetsdrama)
1947	Het gebeurde in een klein stadje. (toneel)
1948	Na de storm. (toneel) Schoolstrijd. (met G. Zalsman)
1949	Wij bouwen. (Stadionspel)
1950	Het paradijs hoeft niet zo groot te zijn. (toneel)
1951	Cheerio. Amsterdam 1951. (roman)
1951	Handelingen uit handelingen. (toneel)
1952	De rivierendokter. (toneel)
1954	Fluwelen wimpers. Amsterdam 1954. (roman)
1955	Poort open! (wagenspel)
1963	Rotterdam onherroepelijk. 's-Gravenhage 1963.
1965	Een eeuw met de bel. Gedenkboek Eerste H.B.S. te Rotterdam.
1966	Groeten uit Rotterdam. Amsterdam-'s-Gravenhage 1966.
1967	Leer mij ze kennen ... de Rotterdammers. Leiden 1967.
1968	Muziek aan de Maas. Van Rietfluitje tot R. Ph. O.