Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1969

[p. 165]

Freek van Leeuwen
(Leiderdorp, 25 februari 1905-Leiderdorp, 9 juni 1968)

Op zondag, 9 juni 1968 overleed in zijn huisje te Leiderdorp de dichter Freek van Leeuwen. Hij had hier de laatste veertien jaren van zijn leven doorgebracht, aanvankelijk in een zelfgekozen isolement en later, toen dit om een veelheid van redenen niet meer mogelijk was, in gezelschap van zijn trouwe vriendin, mevrouw E. Kijzer-Velt. Het is vooral te danken aan haar voortdurende zorg, dat het leven van Frank van Leeuwen nog zo lang kon worden gerekt. Zijn laatste levensjaren behoorden tot de minst productieve. Hij berustte in het feit, dat er voor zijn poëzie in de periode na de oorlog nauwelijks nog belangstelling bestond en ook de schilder- en tekenkunst, waartoe hij zich sinds 1950 sterk voelde aangetrokken kon hem in zijn laatste jaren nauwelijks meer inspireren. De wil om verder te leven was toen in Van Leeuwen eigenlijk al gedoofd. Hij wist, dat hij ernstig ziek was en dat een verder bestaan voor hem slechts vegeteren kon betekenen. Een hartinfarct bracht het in feite door hem begeerde einde.

Freek van Leeuwen groeide op in een christelijk gezin. Zijn vader was kerkorgelbouwer in Leiderdorp. De gezondheid van de jongen was zwak. Bovendien werd hij al vroeg gehinderd door een slechthorendheid, die een vervolgonderwijs na de lagere school ernstig bemoeilijkte. Hij was in ieder geval niet in staat de M.U.L.O. af te lopen. Hij was al vroeg geïnteresseerd in literatuur, zonder dat hierbij in het begin sprake was van bijzondere voorkeuren. Hoogstens kan men zeggen, dat Dickens een grote indruk op hem maakte en in een wat later stadium Is. Querido. Niet zonder gevoel voor zelfspot vertelde hij mij eens, dat hij samen met zijn broer een soort bedevaartstocht had gemaakt door de Amsterdamse Jordaan.

Een leerperiode bij een kleermaker in Leiden werd geen succes. Hij kwam daarna als arbeider terecht in een conservenfabriek. In diezelfde tijd was hij lid van de Arbeiders Jeugd Centrale en schreef hij zijn eerste gedichten. Hij stond toen nog sterk onder de invloed van Adama van Scheltema, de gezusters Vos en Henriëtte Roland Holst. Het begin van zijn werkelijke dichterschap ligt echter iets later. In ieder geval vindt men zijn eerste gebundelde verzen in ‘Tijdsignalen’, een verzameling revolutionaire poëzie, waaraan ook andere dichters, zoals Jan W. Jacobs, Jef Last en Garmt Stuiveling meewerkten en die in 1929 in Amsterdam ver-

[p. 166]

scheen. Omstreeks die tijd ontstond er een nieuw soort socialistische dichtkunst, die vooral werd bepaald door de gewijzigde, economische omstandigheden, zoals crisis en werkloosheid. Freek van Leeuwen schreef wat dit betreft uit eigen ervaring. Hij was toen een werkloze fabrieksarbeider. Overigens onderscheidde Van Leeuwen zich toen reeds van de andere revolutionaire dichters. Hij was niet gewild opstandig. ‘Zijn poëzie’, zei mevrouw Roland Holst, ‘wordt niet bepaald door sociaal-economische waarnemingen. Zij wordt gevoed door geheel andere, voor de poëzie belangrijker elementen. Hij lijdt aan de eenzaamheid van het leven, in hem is er een ongestild verlangen, een heimwee naar makkerschap. Zijn verzet is vooral gericht tegen de geest van tijd en samenleving.’

Reeds in deze eerste gedichten vindt men enkele motieven, die in zijn later werk zullen domineren. Er is een schroom voor het leven, een aangeboren vroomheid en een neiging tot vereenzaming. Het is alsof hij met een droom leeft.

In 1930 vertrok hij naar Antwerpen, waar hij werk vond op de Wereldtentoonstelling, die daar werd gehouden. Het verblijf aldaar zou beslissend blijken voor zijn latere ontwikkeling. Het bracht hem in contact met een Zuidelijker levenswijze, waarnaar hij zich gemakkelijk voegde en waardoor zijn taal zich allengs verrijkte. Zijn maatschappelijk verzet werd daar tot een innige verwantschap met allen, die verdrukt en verlaten zijn. Hij voelde zich sterk aangetrokken tot het menselijk wrakhout. In een latere periode keerde hij nog herhaaldelijk voor een langere periode terug naar Antwerpen.

‘Uitverkoop’ was de eerste zelfstandige bundel van Freek van Leeuwen. Het was een uitgave van het arbeiders-schrijvers-collectief ‘Links Richten’. Van Leeuwen had bij het stichten van dit collectief een actief aandeel gehad en hij was ook redacteur van het tijdschrift van die naam. Als doel had men zich gesteld arbeiders in samenwerking met linkse auteurs tot zelfexpressie te brengen. Kunst werd daarbij gezien als een wapen in de klassenstrijd. De eerste publicatie van ‘Links Richten’ was een manifest, dat speciaal was geschreven voor een huurstaking in de Rotterdamse Tuinderstraat. De tekst was een productie van Bertus Meyer en Freek van Leeuwen en het pamfletje werd voor één cent verkocht. Het was een mooi stukje zuivere agitatie. ‘Uitverkoop’ was dat in zekere zin ook. Het ging hierbij om een algemene verstaanbaarheid en om wat in de verdrukten leefde. Hiervoor was Van Leeuwen desnoods be-

[p. 167]

reid eigen inzicht te offeren. Maar merkwaardig genoeg vindt men hierin, evenals in de bundel ‘Door het donker’ (1934), de mooiste proletarische liederen, die in onze taal werden geschreven. Zij hebben een navrante bijklank, zij zijn bitter en schrijnend, maar nooit cynisch of negatief. Henriëtte Roland Holst noemde hem een zingende dwaas. ‘Het hart van de zingende dwaas’, zei ze, ‘staat altijd open, voor het goede en het kwade. Het voelt zich dikwijls grenzeloos eenzaam. Maar het verleert nooit verlangen naar kameraadschap en nooit gaat in hem het geloof helemaal onder, dat zij ergens bloeit.’

En inderdaad, in deze elementen lag in die tijd het dichterschap van Freek van Leeuwen besloten. Daar, waar hij zich door zijn politieke keuze liet beïnvloeden, merkt men een bepaalde geforceerdheid. Freek van Leeuwen moet dit hebben ingezien. In ieder geval wendde hij zich meer en meer af van de revolutionaire poëzie. Het werd steeds duidelijker, dat het daarmee tot een breuk moest komen.

De breuk kwam. In 1936 verscheen ‘Het lied van den zwerver’, waarin Van Leeuwen afscheid nam van zijn kameraden. Het was een bitter en pijnlijk vaarwel, maar het moet voor hem tevens een stuk zelfbevrijding zijn geweest. Zijn religieuze aard kon hierdoor vrijer naar voren komen. Het ging hier om een loutering van de ziel, een soort worsteling met god om de wedergeboorte van Christus en de eigen katharsis.

Voor de gerevolteerde Freek van Leeuwen was Christus de gezel der armen en hierover schreef hij in zijn ‘Wederkomst’ (1940) een bundel poëzie van grote zuiverheid en met beelden uit de eigen tijd... Ook in ‘Herdersgave’, ingeleid door Anton van Duinkerken en eveneens uitgegeven in 1940, vindt men deze strijd. De poëzie is geïnspireerd op het evangelie, maar dan volstrekt eigentijds geïnterpreteerd. Hij is daarbij bereid het officiële Christendom aan te tasten. Van Leeuwen's verlangen ging uit naar een primitief christelijke mensengemeenschap, naar het communisme van de eerste Christenen. Zijn verblijf onder de Oosteuropese joden, die kort voor het uitbreken van de oorlog in Antwerpen waren samengedromd, verdiepte zijn belangstelling voor de oude mystieken en was tevens voor hem een bron van inspiratie. Hun Messiasverwachting, ook nu in het bange uur, sloot aan bij het eigen verlangen naar verlossing.

De oorlog maakte een eind aan zijn officiële publicaties. Van Leeuwen schreef nu voor illegale bladen, maar anders dan in de gebruikelijke verzetspoëzie ging het hem niet om haat, maar om bezinning. Een mooi

[p. 168]

voorbeeld hiervan vindt men in de illegaal verschenen bundel ‘Dood en geboorte van een Lied’ (1945). Het Ontwaakt verworpenen der aarde was door hem bedoeld als een wekroep tot een nieuw beginnen. Het ging hem om nieuwe levensvormen en hij was zich er zonder meer van bewust, dat datgene, wat hem obsedeerde in nog slechts heel weinigen leefde. Van Leeuwen was revolutionair gebleven en gelovige, hij was ervan bezeten, maar zijn bezetenheid kende slechts weinig raakpunten met de realiteit van de dag. Voor de Christenen bleef hij een ketter en voor de socialisten een dromer.

In de eerste jaren na de bevrijding waren er nog wat publicatiemogelijkheden voor hem. In 1946 verscheen zijn ‘Kruistocht der Bedelaars’, dat evenals ‘Wederkomst’ tot de hoogtepunten in zijn oeuvre moet worden gerekend. Ook ‘Het simpel hart’ verschijnt nog, een bundel novellen uit zijn Antwerpse periode. Maar daarna wordt het steeds moeilijker zijn werk uitgegeven te krijgen. Zijn poëzie was immers van een romantiek, die niet paste in de na-oorlogse ontwikkeling. Daarbij kwam nog, dat het publiek, waarvoor hij in de eerste plaats had geschreven, bezig was te verdwijnen. En Van Leeuwen was er de figuur niet naar zich naar voren te dringen. Hij wist dat de jacht naar een steeds groter welvaart niet kon worden geremd door de dwaze zangen van een vereenzaamd dichter.

In de jaren, die volgden, is Van Leeuwen ook gaan schilderen. Hij ontwikkelde hierbij een volstrekt eigen techniek, los van ieder schoolse invloed. Evenals in zijn poëzie was hierbij ook de invloed van zijn religieuze bewogenheid onmiddellijk merkbaar. Ook hierin vindt men de innerlijk verscheurde mens, die de relatie met de medemens niet kan verbreken, maar die zich door zijn bijzondere instelling dikwijls heel ver van hem verwijderd weet. Van Leeuwen heeft tijdens zijn leven deze vereenzaming aanvaard. Zij was inherent aan zijn wezen met het onvervulde liefdesverlangen. Hij wilde zich echter niet buiten het leven plaatsen. Zo verscheen nog omstreeks 1960 op zijn initiatief een literair tijdschriftje, ‘Bulletin van de Lange Akker’, waaraan een groot aantal jongeren meewerkte. In diezelfde tijd ontwikkelde zich zijn tekenkunst, waarin hij een nieuwe mogelijkheid tot expressie vond en die geheel aansloot bij zijn persoonlijkheid. Deze tekeningen ontstonden in een spontane opwelling en in vele gevallen zou men ze psychogrammen kunnen noemen. Voor een ander deel zijn ze van een verstilde romantiek en doen ze denken aan vreemde, exotische sprookjes.

[p. 169]

Intussen bleef Freek van Leeuwen ook dichten en schrijven, al werd zijn werk dan niet meer gepubliceerd. Een aantal manuscripten bevindt zich nog in portefeuille. Het zou van belang zijn, wanneer hiervan nog eens iets zou verschijnen, ook al omdat de zekerheden, die we na de oorlog hebben gekend, danig verstoord raken. Meen niet, dat gedichten machteloos zijn, heeft Van Leeuwen een aantal jaren geleden eens gezegd. Op de Carmagnole en Marseillaise zijn barricaden gebouwd. Het gaat immers om nog andere zekerheden dan die van Wallstreet alleen. Freek van Leeuwen heeft dit altijd begrepen, ook al twijfelde hij vaak aan het effect van zijn woorden. Zijn leven is vaak heel moeilijk geweest. Enige materiële zekerheid en werkelijke verzorging heeft hij pas aan het eind van zijn leven gekend. Het kon hem ook niet veel schelen. Hij was een van de schaarse revolutionaire dichters, die ons taalgebied gekend heeft. Het valt te betreuren, dat zijn stem zo vaak verloren ging.

MARTIN MOOIJ

Bibliografie

Tijdsignalen 1929. Bloemlezing uit moderne revolutionaire poëzie. Uitgeverij Ontwikkeling, Amsterdam, 1929.

Tijdsignalen 1930. Bloemlezing uit moderne revolutionaire poëzie. N.V. De Arbeiderspers, Amsterdam, 1930.

Uitverkoop. Uitgeverij Links Richten, 1932.

Door het donker. Boekenvrienden Solidariteit, Hilversum 1934.

Het lied van den zwerver. Uitgeverij De Jongh, Antwerpen, 1936.

Herdersgave. W.L. & J. Brusse N.V., Rotterdam, 1940.

Wederkomst. A.A.M. Stols, Den Haag 1940.

Dood en geboorte van een lied. De Distelvink, 1945.

Harten Troef (novelle). De Bayard Pers, 1945.

De Kruistocht der Bedelaars, A.A.M. Stols, Den Haag 1947.

Het simpel hart (novellen). Uitgeverij F.G. Kroonder, Bussum, 1947.

Rood en Wit. De Beuk, Amsterdam, 1955.

1 Mei. Bulletin van de Lange Akker, Rotterdam, 1960 (eigen beheer).

Atlantische Legenden. Bulletin van de Lange Akker, Rotterdam, 1960 (eigen beheer).

De Staat. Bulletin van de Lange Akker, Rotterdam, 1961 (eigen beheer).

Kerstballade. Bulletin van de Lange Akker, Rotterdam, 1961 (eigen beheer).

De dichter en het woord. Bulletin van de Lange Akker, 1962 (eigen beheer).

o.a. in portefeuille (niet gepubliceerd):

Katharsis (poëzie).

Verbijsterd bestaan (novelle).

Hebt elkander lief (roman).

Essay over eigen ontwikkelingsgang - zonder titel.

Bijdragen in:

Opgang, maandblad van de A.J.C.

[p. 170]

Socialistische Gids.

De Tribune.

De Nieuwe Weg.

Politiek en Cultuur.

V.A.R.A.

Groot Nederland.

De Gemeenschap.

Kroniek van Kunst en Kultuur.

Wending.

Vrije Geluiden.

De Vlam.

Bulletin van de Lange Akker (1960-1962 - o.a. onder pseudoniem Kees Zaalberg).

V.P.R.O.

Uitgaven in samenwerking met anderen:

Hollands Welvaren (toneel) Links Richten.

Verzet (poëzie), Links Richten.

Van onder op (poëzie) Links Richten.