Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1969

[p. 137]

Hendrik Cornelis Hazewinkel
(s'-Gravenhage, 5 april 1892-Maarn, 14 januari 1968)

Hendrik Cornelis Hazewinkel, oud-gemeentearchivaris van Rotterdam, is op 14 januari 1968 te Maarn overleden.

Geboren te 's-Gravenhage op 5 april 1892 als zoon van een bekend oogarts, studeerde hij rechten te Utrecht en te Leiden. Hij vond daarin niet wat hij zocht, vandaar dat hij zich liet inschrijven in de literaire faculteit voor studie in de Nederlandse letteren, een studie die hij niet voltooide omdat hij tijdens de Eerste Wereldoorlog twee jaar lang gedwongen was onder de wapenen te blijven. Na de demobilisatie besloot hij aan zijn liefde voor de geschiedenis toe te geven door aan de Archiefschool de studie voor wetenschappelijk archiefambtenaar der eerste klasse ter hand te nemen. De Archiefschool baande voor hem de weg naar het archiefwezen, waarin hij van 1924 tot 1961 in diverse functies werkzaam was.

Zijn loopbaan begon in 1924 te Zwolle, waar hij benoemd werd tot commies aan het in de Sassenpoort gevestigde Rijksarchief. Lang bleef hij daar niet; zijn werkvertrek - een klein torenkamertje - gaf hem het gevoel zich niet voldoende te kunnen ontplooien.

Van 1925 tot 1929 is hij als commies-chartermeester verbonden geweest aan het Gemeentearchief van Utrecht. In die periode kwamen reeds verscheidene publicaties op zijn naam te staan. Zijn grootste activiteit wist hij te ontplooien in Rotterdam, waar hij met ingang van 1 september 1929 benoemd werd tot adjunct-archivaris naast de toenmalige gemeentearchivaris dr. E. Wiersum, wiens opvolger hij in 1935 is geworden.

Had hij zich te Utrecht vooral bezig moeten houden met juridische problemen als eigendomsrechten, onderhoudsplichten, erfdienstbaarheden enz., te Rotterdam kwam het accent geheel anders te liggen, sterker naar buiten gericht. Voorlopig kreeg de adjunct-archivaris evenwel voldoende mogelijkheid om zich geheel en al in te werken in de historie van zijn stad. In 1930 werd hij benaderd door een uitgever, die ter gelegenheid van het feit dat in 1940 het 600-jarig bestaan van Rotterdam gevierd zou worden, de geschiedenis van de stad wilde uitgeven. De opdracht werd aanvaard en het resultaat was het standaardwerk ‘Geschiedenis van Rotterdam’, in 1940 en 1942 uitgekomen in drie lijvige delen. Het vierde deel, dat de negentiende eeuw moest behandelen, is helaas nooit

[p. 138]

verschenen, hoewel ook daarvoor heel wat bouwstof door hem bijeengebracht is. Het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog was er debet aan dat het werk onvoltooid is gebleven.

Hij had een sterk ontwikkelde artistieke aanleg en een speciaal zintuig om het goede materiaal aan te trekken, dat in de toekomst van documentaire waarde zou zijn. De Rotterdamse topografisch-historische atlas was vanouds een belangrijke en fraaie verzameling. Nadat de binnenstad door het bombardement van 14 mei 1940 verwoest was, gingen velen beseffen dat in de prentatlas van het Gemeentearchief de onmisbare visuele gegevens te vinden waren, nodig om het verdwenen stadsbeeld te reconstrueren. Hazewinkel heeft ervoor gezorgd dat tekenaars belast werden met opdrachten om de verwoesting en herbouw vast te leggen en om de ontwikkeling van de nieuwe havens in het Botlek- en Europoortgebied in beeld te brengen. In de oorlogsjaren moesten vaak clandestien foto's en tekeningen gemaakt worden, maar sindsdien is de verzameling verrijkt met honderden tekeningen en duizenden foto's, die alle stuk voor stuk door zijn handen gegaan zijn. Tekenaars en fotografen werden steeds door hem persoonlijk ontvangen en na critische beoordeling of het wel verantwoord was, werd dan tot aankoop besloten.

Door een jarenlange ervaring kende hij de topografie van het verdwenen Rotterdam; door grote belangstelling voor wat er in zijn stad omging en zou gaan gebeuren, kwam het zelden voor dat situaties verdwenen voordat ze door de fotograaf of kunstenaar vereeuwigd waren. Op de persfotografen werd dagelijks een beroep gedaan om de door hen geschoten actuele foto's te leveren. Hazewinkels activiteit op dit gebied werd algemeen gewaardeerd. Hij schreef erover in de vakliteratuur en hij heeft het initiatief genomen om allen, die topografisch-historische prentverzamelingen beheerden, samen te brengen in een vereniging ‘De Topografische-Historische Atlas’.

Sinds tientallen jaren lag op een zolder van het archiefgebouw een verzameling reclameplaten. Hazewinkel begreep dat ze niet zonder cultureel belang waren en catalogiseerde ze. In de Duitse tijd slaagde hij erin honderden aanplakbiljetten en affiches te verwerven, die veelvuldig geraadpleegd worden. Met speurzin is de collectie daarna door hem uitgebreid met jaarlijks ca. 400 stuks Nederlandse affiches.

Werden er vóór 1940 in het archiefgebouw in totaal 7 tentoonstellingen gehouden, van 1949 tot 1961 - het jaar van zijn afscheid - waren het er 34. Vooral de tentoonstellingen, die de stad van vóór de verwoesting tot

[p. 139]

onderwerp hadden, trokken veel belangstelling. Om voor de overige steeds uitnemend verzorgde tentoonstellingen een geïnteresseerd publiek te vinden, kostte wat meer moeite. Door vol te houden lukte het Hazewinkel tenslotte de archiefexposities tot een door een vaste kring gewaardeerde regelmatig terugkerende manifestatie te doen uitgroeien.

Hazewinkel was beheerder van de naar het Gemeentearchief overgebrachte archieven. Natuurlijk hield dat in dat hij ernaar streefde dat de archivalia door middel van inventarissen en indices zo goed mogelijk toegankelijk gemaakt werden voor wetenschappelijk onderzoek. Zelf heeft hij enige archiefinventarissen samengesteld en ook heeft hij zich bezig gehouden met het indiceren van bepaalde bronnen als de gifteboeken en oude kranten. Toen na de Tweede Wereldoorlog enige tientallen werkloze hoofdarbeiders op het Gemeentearchief gedetacheerd konden worden, heeft hij van de gelegenheid gebruik gemaakt belangrijke reeksen als de notariële protocollen en de retroacta van de Burgerlijke Stand systematisch te laten klapperen. Het archief kreeg er een goede naam door bij een toenemend aantal bezoekers, die een deel der klappers op de studiezaal als in een zelfbedieningszaak konden gaan raadplegen. Indien hij over meer vakmedewerkers beschikt zou hebben, zouden er zeker ook meer archiefinventarissen tot stand gekomen zijn dan het geval is.

Hazewinkels historische belangstelling kwam vooral tot uiting in de wijze waarop hij zelf gebruik wist te maken van de geschiedbronnen, die in het Gemeentearchief zo rijkelijk aanwezig zijn. Hij kon de gegevens vinden en heeft velen, die een beroep op hem deden, aan zich verplicht door het geven van uitvoerige inlichtingen. Bij de voorbereiding van de ‘Geschiedenis van Rotterdam’ was hij met de literatuur over Rotterdam vertrouwd geraakt als bijna geen ander. Het ligt voor de hand dat hij, die niet alleen de gave had zijn gedachten snel op schrift te kunnen brengen, maar bovendien over een scherp onderscheidingsvermogen beschikte, zelf de schrijverspen in ruime mate is gaan hanteren. Als redacteur van het Rotterdams Jaarboekje, dat als jaarboekje van het Historisch Genootschap ‘Roterodamum’ een steeds groter debiet kreeg, had hij de mogelijkheid en de prikkel tot publiceren. Het resultaat waren tientallen historisch-wetenschappelijke opstellen, waarin zijn vondsten waren verwerkt.

In zijn kwaliteit van redacteur van het Rotterdams Jaarboekje was hij bestuurslid van het Historisch Genootschap ‘Roterodamum’, dat hij

[p. 140]

mede opgericht had. Ook van het Historisch Genootschap ‘De Maze, bestaande uit leden, die zelf lezingen en voordrachten houden over historische onderwerpen, was hij medeoprichter en een actief lid. Als voorzitter van de gemeentelijke Straatnamencommissie had hij een groot aandeel in de naoorlogse straatnaamgeving. De befaamde Rotterdamse Lijnbaan heeft zijn naam te danken aan hem evenals de belangrijke verkeersader Weena.

Enige jaren is hij redacteur geweest van het Nederlands Archievenblad (1936-1945); ook als voorzitter van de afdeling van gemeente- en waterschapsarchiefambtenaren (1950-1953) had hij zijn verdiensten voor de Vereniging van Archivarissen in Nederland.

Toch voelde hij zich gelukkiger binnen Rotterdam dan in het landelijk organisatiewezen; op zijn plaats was hij als bestuurslid van de beide historische genootschappen, in de Rotary Club, in de Volks Universiteit en in de Kring van Auteurs.

Als persoon trad hij niet graag op de voorgrond. Zijn instelling was in het algemeen introvert en bescheiden. Zij die hem niet kenden moesten wel eens wennen aan zijn houding, die iets gereserveerds in zich had. Wie zijn vertrouwen bezat, die schonk hij volop hartelijkheid en vriendschap.

Toen hij op 28 april 1961 officieel afscheid nam van de dienst in een bijeenkomst in de aula van het Museum Boymans-van Beuningen, werd dat een grootse huldiging, die culmineerde in de ontvangst van een koninklijke onderscheiding uit de handen van burgemeester Van Walsum.

Tot 1966 bleef hij te Rotterdam wonen. Toen vertrok hij naar Maarn om daar te kunnen genieten van de natuur. Helaas is hij spoedig daarop ziek geworden en op 14 januari 1968 overleden. Op 18 januari d.a.v. werd hij te Dieren gecremeerd, op eigen verzoek en geheel naar zijn stijl in alle stilte, op zijn laatste tocht slechts vergezeld door degenen, die hem het naast stonden.

Rotterdam

R.A.D. RENTING

Bibliografie

Archiefinventarissen enz.

1924	Het z.g. Spaansche Archief, 1578-1630. Inventaris van stukken uit de Rekenkamer van Roermond, op Overijssel betrekking hebbende. V.R.O.A. 1924, II, 484-514.
1934	Inventaris van de archieven der gemeenten Pernis en Hoogvliet, 1936 (gestencild).

[p. 141]

1937	Uiteenzetting over het Nederlandsche archiefwezen in het algemeen en het Rotterdamsche Archief in het bijzonder, 15 april 1937 (gestencild).
1957	Honderd jaar gemeentelijke archiefzorg.
1967	Inventaris van het archief van Het Gereformeerd Burgerweeshuis (Evert Zoudenbalch Huis) te Utrecht (door H.C. Hazewinkel, G. Brinkhuis en A. Graafhuis).

Historische werken

1938	Kroniek van de stad Rotterdam.
1940, 1942	Geschiedenis van Rotterdam, 3 delen.
1942	Vier eeuwen Rotterdam. Citaten uit reisbeschrijvingen, rapporten, redevoeringen, gedichten en romans, 1494-1940, verzameld door mr. H.C. Hazewinkel en J.E. van der Pot.
1943	Beschrijvinge der Stad Rotterdam en eenige omleggende dorpen, door Gerard van Spaan, voor onze tijd bewerkt door mr. H.C. Hazewinkel.
1954	Prentenboek van Rotterdam, door J. Aarse, mr. H.C. Hazewinkel en Alfred Kossmann.
1958	Verleden en heden van een stukje Rotterdam. Uitgegeven t.g.v. het gereedkomen van het kantoorgebouw van de Algemeene Friesche Levensverz. Mij. en van ‘De Groot-Noordhollandsche van 1845’.

Artikelen in verzamelwerken

1946	Haven en handel tot aan de tweede helft der negentiende eeuw, in Rotterdam. De Poort van Europa.
1949	Margaretha Pirot, openbare koopvrouw en klopje te Rotterdam, in Huldeboek Pater dr. Bonaventura Kruitwagen O.F.M.
1958	Rotterdamse Boekverkopers uit de Patriottentijd, in Opstellen, aangeboden aan dr. F.K.H. Kossmann.
1959	Pierre Bayle à Rotterdam, in Pierre Bayle le Philosophe de Rotterdam. Uitgegeven door l'Institut Français d'Amsterdam, Maison Descartes.
1966	De zegels en het wapen van Rotterdam, in Zegels en wapens van steden in Zuid-Holland, Zuid-Holl. Studiën XII van de Hist. Ver. voor Zuid-Holland.

Artikelen in historische tijdschriften

1932	Twee attestaties over de Nederlandsche kolonisatie aan de Goudkust, in Bijdr. en Meded. Hist. Gen. 53.
1934	Een Rotterdamsch plan voor een democratische bestuursorganisatie uit het begin van de 18e eeuw, in Bijdr. en Meded. Hist. Gen. 55.
1934-1935	De heerlijkheid Hogenban en de commerciëele rivaliteit tusschen Delft en Rotterdam, in Bijdr. Vad. Gesch. en Oudheidk. 7e reeks, 4 en 5.
1941	Ds. Scharp maakt een speelreisje, in Historia, okt. en nov. 1941.
1947	Blitz in Rotterdam. Last of Munro Architect's Work damaged by Fire, in Clan Munro Annual, no. 2.
1957	Rozenburg, in Zuid-Holland, orgaan van de Hist. Ver. voor Zuid-Holland, dec. 1957.

Artikelen in het Jaarboekje van ‘Oud Utrecht’

1927	Professor Buurman. De Kerkeraad en het Toneel.
1928	Lakmoesindustrie in Oud-Utrecht.
1928	Voor 400 jaar.

[p. 142]

Artikelen in het Rotterdams Jaarboekje

1931	De postkaart van Quack en haar auteur.
1931	Een episode uit het Roomsche kerkelijke leven te Rotterdam in 1691.
1933	De oudst bekende Rotterdamsche almanak.
1933	De aanvang der katoendrukkerij te Rotterdam.
1933	Het Heintje.
1934	De opkomst van drie nieuwe industrieën in XVIIde-eeuwsch Rotterdam.
1936	Een zeldzame prent van J.C. Philips.
1937	Symptomen van den naijver tusschen Rotterdam en Amsterdam gedurende de jaren volgende op den tweeden Engelschen Oorlog.
1937	Een memorie over den handel van Rotterdam uit 1729.
1937-1939	Feijenoord.
1938	De Oostvest.
1938	Bij de portretten van mr. Toussaint Woordhouder en zijn vrouw.
1939	Een Rotterdamsche menagerie.
1940	De concertzaal in de Bierstraat.
1941	Nogmaals ‘Oud Rotterdam in beeld’.
1941	Pieter Jacobsz. den Dop.
1942	Misgewas en duurte (1698, 1699).
1943	Hoe kwamen de Rotterdammers drie eeuwen geleden aan den kost?
1944	Het debuut van Abraham Maggaris.
1945	‘Zuivering’ in de achttiende eeuw.
1946-1947	Rondom het De Vletter-oproer.
1948	John Goddard, Engels koopman te Rotterdam, 1690-1767.
1949	Hendrik Toren, een ooggetuige van het Costermanoproer.
1949	Justitie in Rotterdam.
1950	Uit het dagboek van Jacoba van Thiel.
1951	De hofstad Rodenrijs.
1952	Het veer.
1952-1953	Het begin van de straatverlichting te Rotterdam.
1955	Dirk en Jan Anthonie Langendijk en Christoffel Meyer.
1955	Poging tot ontvoering.
1957	Mislukt Fonteinplan.
1957	De mummie van Rotterdam.
1958	Vergeving van ambten.
1958-1961	Vergeten figuren (Teunis Herman Philips, Frédéric Rainville, Johannes Cornelis de Jongh, Pieter Isaak Annokké).
1959	Het Rotterdamse Panorama-gebouw.
1960	De oudste berichten over het ontstaan van het eiland Rozenburg.
1961	Een achttiende-eeuws plan voor stadhuisbouw.
1962	Een onhistorische historieprent.
1963	De rode haan kraaide in Rotterdam.
1965	De nieuwe heren van 1797.

Verspreide artikelen

1932	Knoeierijen in de Gouden Eeuw. Hoe het er in Rotterdam toeging, in De Zondagscourant, 21 aug. 1932.
1932-1939	Diverse artikelen over de synagoge en de Joodsche Gemeente te Rotterdam, in Weekblad voor Isr. Huisgezinnen, 9 sept. 1932, 10 febr. 1933, 13 sept. 1939.
1935	De buitenplaats Woudenstein, in N.R. Ct., 26 juli 1935.

[p. 143]

1935-1936	Rotterdamsche Archivalia, in Oud-Holland.
1936	De Waterweg van Rotterdam naar Zee, in N.R. Ct., 30 okt. 1936.
1938	De Rotterdamsche schildersfamilie Verburgh, in Oud-Holland.
1939	Herinnering van eene langdurende en gevaarlijke kwaal en derzelver volkomene genezinge, door Abraham Wynants anno 1773, in Ned. Tijdschr. voor Geneesk., 1 juli 1939.
1941	De Scheveningsche vischmarkt op de Coolvest, in De Maastunnel, juli 1941.
1942	Een oude gildebrief, in De Schakel, weekblad voor het Gemeentepersoneel, 20 nov. 1942.
1943	De schenking van Marie van Eysden-Vink, in De Schakel, weekblad voor het Gemeentepersoneel, 29 jan. en 5 febr. 1943.
1946	Romance. Rott. Liefdesgeschiedenis in het begin van de 18de eeuw, in Taak en Tolk, dec. 1946.
1947	Toen ‘comedianten landlopers wierden geacht’. Stedenbedervende oeffeningen en guychelspelen, in Het Parool van/voor onzen schouwburg, 10 jan. 1947.
1951	De schepper van het elixer. C. van der Veen, in Hier Rotterdam, 30 nov. 1951.
1951	De lotgevallen van de Vicarie op het altaar van St. Jeroen in de St. Laurenskerk, in De Maasstad, 10 mei 1951.
1952	Koken op stoom, in De Maasstad, okt. 1952.
1952	Zo kreeg Rotterdam zijn Coolsingel-ziekenhuis, in Hier Rotterdam, 1 febr. 1952.
1952	De topografische verzameling van het Gemeentearchief te Rotterdam, in Ned. Arch. Blad, 1952/53.
1953	Een Nederlands Typografisch Lexicon (1801), in Drukkersweekblad, 15 aug. 1953.
1957	Topografische documentatie, in Ned. Arch. Blad, 1956/57.