Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1965

[p. 102]

Paul van der Meulen
(Leeuwarden, 2 maart 1900-'s-Gravenhage, 15 november 1963)

Op 15 november 1963 stierf Paul van der Meulen; plotseling werd hij weggerukt uit de kring van zijn familie en vrienden, plotseling moest hij het werk dat hem het leven levenswaard maakte, verlaten. Zijn werk, dat bepaald werd door het leraarschap Nederlands aan het Daltonlyceum in Den Haag en de lessen aan de School voor Taal- en Letterkunde aldaar. En hierin zijn de beide polen gegeven om welke zijn werkzaamheden draaiden: de pedagogisch-didactische en de wetenschappelijke; meer didacticus toch als wetenschapsman, zo meen ik te mogen constateren, al bleef het heimwee naar de zuivere discipline van de wetenschap hem tot het laatste bij: toen hij stierf lagen op zijn bureau de bewijzen dat hij zijn lang onderbroken studie van Mevrouw Bosboom-Toussaint weer zou opvatten. Dat dacht hij vooral te doen, als hij met pensioen het lyceum verlaten zou hebben; de lessen aan de School voor Taal- en Letterkunde hoopte hij te kunnen voortzetten tot zijn zeventigste jaar. Het heeft zo niet mogen zijn.

Van der Meulen ontving zijn opleiding tot onderwijzer aan de rijksnormaallessen in Leeuwarden. Als onderwijzer begon hij in 1920 in Dokkum, daarna diende hij vele jaren het onderwijs in Leeuwarden, van 1925-1939. Intussen behaalde hij de hoofdakte en de akte Frans L.O. Zijn gericht-zijn op de mens in al zijn doen en laten bracht hem er toe de studie voor het diploma Geschiedenis M.O. aan te vatten. Zijn opleiding ontving hij van de eminente geleerde en docent Dr. J.S. Theissen, toen directeur van de U.B. te Groningen, later in dezelfde functie in Amsterdam en buitengewoon hoogleraar in de Vaderlandse Geschiedenis. Na het behalen van dit diploma in 1928 gaf hij enkele uren Geschiedenis aan de Gemeentelijke h.b.s. in Leeuwarden, maar een volledige betrekking aan een middelbare school verwerven gelukte niet in deze tijd van bezuiniging en aanpassing. Van der Meulen begreep dat een universitaire studie noodzakelijk zou zijn, wilde hij zich een positie bij het V.H.M.O. verschaffen. Hij begon zich dus voor te bereiden op het staatsexamen, nodig om examens aan de universiteit te kunnen afleggen. Inmiddels was hij aan de Universiteit van Groningen zijn studie voor Nederlands begonnen bij de hoogleraren Overdiep, Kapteijn en Gosses; zijn pedagogische belangstelling deed hem ook de colleges in de psychologie van prof. Brugmans volgen. Toen in 1934 het staatsexamen α met

[p. 103]

goed gevolg was afgelegd, volgde reeds in 1935 het kandidaatsexamen Nederlandse Taal- en Letterkunde en in 1938 sloot hij zijn studie aan de Universiteit van Groningen af met het doctoraal examen. Op dit diploma stond aangetekend dat Van der Meulen tevens gerechtigd was onderwijs te geven in de Geschiedenis en de Psychologie. De laatste vermelding interesseerde hem in het bijzonder, omdat zij hem de weg baande aan een kweekschool voor onderwijzers les in dit vak te geven. Nog steeds waren de tijden donker voor hen die gestudeerd hadden en iedere kans om zijn bevoegdheden uit te breiden diende te worden aangegrepen. Het gelukte hem echter nog in hetzelfde jaar, 1938, in tijdelijke functie bij het V.H.M.O. in Den Haag een benoeming te krijgen; vast werd deze betrekking het volgende jaar. Hij werkte achtereenvolgens aan de h.b.s. ‘Beeklaan’ en de Thorbecke- h.b.s.; sedert 1946 was hij verbonden aan de Dalton- h.b.s., later het Dalton- lyceum, toen er ook een gymnasium-afdeling aan deze school kwam. Vele jaren maakte hij deel uit van de staf van deze school.

Moeilijke omstandigheden thuis - zijn eerste vrouw werd ernstig ziek en overleed - weerhielden hem niet voor een proefschrift te werken. Historisch ingesteld koos hij een onderwerp uit het verleden, uit de zestiende eeuw, maar er bestond ook geestelijke affiniteit tussen hem en het gekozen object: Coornhert. Het niet gebonden zijn van deze zestiende-eeuwer aan enige kerkelijke richting, zijn zoeken naar waarheid, zijn nimmer aflatende belangstelling voor de mens, vooral het ‘beeldenstormen’ in eigen innerlijk dat hij propageerde, dat alles kwam overeen met Van der Meulens levensvisie. In 1945 promoveerde hij bij de grote kenner van de zestiende eeuw in het algemeen, van Coornhert in het bijzonder, prof. B. Becker van de Universiteit van Amsterdam op De Comedies van Coornhert. Assen, 1945.

Van der Meulens pedagogische en sociale instelling bleek reeds in Leeuwarden, waar hij een zeer actieve rol in het bestuur van de Bond van Nederlandse Onderwijzers speelde. Kleine publikaties in die tijd verschenen in het blad van deze organisatie, ‘De Bode’, o.a. een polemiek met B. Laarman - een in die tijd bekend auteur van een geschiedenismethode voor het Lager Onderwijs - over het waarheidsgehalte van het geschiedenisonderwijs. Van der Meulen verdedigde het standpunt dat het geschiedenisonderwijs op de lagere school bij alle gerichtheid op de leerling altijd rekening moet houden met de uitkomsten van het wetenschappelijk onderzoek. Het herdenkingsjaar van de geboorte

[p. 104]

van Willem van Oranje gaf aanleiding tot enkele artikelen Willem van Oranje en wij, 1932 en 1933. In het ‘Handelsblad’ (avondblad 17 dec. 1932) werd hier op gereageerd door F.v. Raalte en door Tilanus in de Tweede Kamer, die beiden bezwaar maakten tegen Van der Meulens kwalificatie van de Prins als een revolutionair en die hierin een zekere gerichtheid bij een bevolkingsgroep meenden te onderkennen. Politiek en wetenschap schijnen niet altijd langs dezelfde wegen te gaan. Het viel Van der Meulen niet moeilijk aan te tonen dat de geschiedwetenschap aan zijn zijde stond. In 1933 brak hij in ‘De Bode’ een lans voor het onderwijs in de plaatselijke geschiedenis, dat in die jaren gepropageerd werd. Voor Leeuwarden zou hij het initiatief nemen tot het samenstellen van een boek over de geschiedenis van die stad. Zo ontstond Rondom de Oldehove, Geschiedenis van Leeuwarden en Friesland door de Leeuwarder Geschiedeniscommissie. Leeuwarden, 1938. Verschillende hoofdstukken hierin zijn van zijn hand, ook de eindredactie berustte bij hem. Het verschijnen van een tweede druk van dit boek in 1952 bewijst de bruikbaarheid, en dat niet alleen voor het doel dat de samenstellers voor ogen had gestaan. In deze zelfde periode verschenen enkele meer wetenschappelijke artikelen als:

1934	De Stânfries. Bijdragen voor Geschiedenis en Oudheidkunde. VII^e Reeks, Deel IV, Den Haag.
1937	De oudste bron van het Stadfriesch. Onze Taaltuin.
1937	Het gebruik van de pronomina ‘dou’ en ‘jou’ in het Stadfriesch. Frysk Jierboek.
1937	Mevrouw Bosboom-Toussaint en ‘De Hertog van Alba in Nederland’. Nieuwe Taalgids, XXXII.

Met het leraarschap bij het V.H.M.O. in Den Haag begon Van der Meulen een nieuwe periode in zijn leven. Verbonden aan een Daltonschool werd hij een overtuigd voorstander van de onderwijsmethode van Helen Parkhurst. Hij was er de man naar om van zijn nieuw verworven inzichten te getuigen en zo zien wij hem spoedig de pen opvatten om die te propageren, zowel in het algemeen als ook voor zijn vak Nederlands in het bijzonder. Dit geschiedde vooral in het tijdschrift Dalton. Officieel orgaan van de Nederlandse Dalton Vereniging. Verscheidene jaren was hij redakteur van dit blad en in die zelfde tijd verschenen er een aantal, meest didactisch-beschouwende, artikelen in van zijn hand.

[p. 105]

Ook aan andere tijdschriften werkte hij mee. Zo publiceerde hij in 1962 in ‘Vrije Opvoedkunst’ een beschouwing De plaats van het Daltononderwijs in ons land; kleine bijdragen vinden wij in ‘Vernieuwing van Opvoeding en Onderwijs’ (in 1954, 1955, 1960). Behalve deze journalistieke werkzaamheid werkte hij zijn denkbeelden ook uit in enkele boeken voor het V.H.M.O. Zo ontstond zijn uitgave van de Elckerlyc. Amsterdam, 1952. Tot de didactische bagage behoren de illustraties in woord en beeld, die de tekst in zijn milieu moeten plaatsen en een werkopdracht aan het einde, waarin hij de leerlingen tot een zelfstandig verwerken van het litteraire werk wil brengen. Dat laatste vormt ook de kern van de opvattingen die hem en mij er toe brachten een methode voor het literatuuronderwijs voor de middelbare school samen te stellen, die een beroep doet op de activiteit van de leerling en diens creativiteit bij de literatuurbeschouwing. P.v.d. Meulen en F. Veenstra, Literatuurgeschiedenis in Teksten en Opdrachten. Groningen. Deel I, 1951; Deel II, 1952; Deel III onder de titel Moderne Literatuur in Teksten en Opdrachten. 1954. De vijfde druk van deze boeken is nu aan het verschijnen. Een verwant terrein van werkzaamheid vond Van der Meulen in de ‘Vereniging van Leraren in Levende Talen’. In de jaren 1955-1959 was hij voorzitter van de Nederlandse Sectie. Als zodanig bereidde hij het congrès international van de ‘Fédération Internationale d'Associations de Professeurs de Langues Vivantes’ in 1956 mee voor. Ook maakte hij deel uit van een commissie ingesteld door ‘Levende Talen’, de drie Pedagogische Centra en de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde tot het schrijven van een didactiek voor het onderwijs van het Nederlands op de middelbare school. Deze commissie publiceerde in 1961 de Didactische handleiding voor de leraar in de moedertaal. Op verzoek van deze didactiekcommissie had Van der Meulen reeds eerder een artikel in ‘Levende Talen’ Nederlands als onderdeel der opvoeding geplaatst. Talrijk zijn de boekbesprekingen, zowel van wetenschappelijke werken als van schoolboeken, in hetzelfde tijdschrift. Van zijn belangstelling voor het onderwijs in zijn geheel getuigen De Nota-Rutten en het Middelbaar Onderwijs, twee artikelen in het ‘Handelsblad’ (22 maart en 15 april 1953) en vier artikelen over de nieuwe spelling in het ‘Vaderland’ (22 jan., 29 jan., 5 febr., 26 febr. 1955), getiteld Onze Taal.

Ondanks deze bedrijvigheid op het praktische terrein van zijn vak, bleef er gedurende de Haagse periode nog tijd over voor meer wetenschappelijk gericht werk. Het belangrijkste resultaat hiervan is Het Roer-

[p. 106]

spel en de Comedies van Coornhert. Leiden, 1955, verschenen in de Leidse Drukken en Herdrukken, uitgegeven vanwege de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Dat de studie van Coornhert bleef trekken blijkt uit de artikeltjes:

1947	Coornhert en Colijn van Ryssele. Nieuwe Taalgids.
1947	Over de datering van Coornherts ‘Abrahams Uytganck’. Ts. voor Nederlandse Taal en Letterkunde.

In 1948 publiceerde hij in de Nieuwe Taalgids een kort artikel Vondels varianten in het proza van de Palamedes, en in 1959 in ‘Levende Talen’ een interpretatieve beschouwing: P.N. van Eyck en ‘een prentje van Jan Luiken’. Deze laatste stond wel in nauw verband met zijn werk aan de School voor Taal- en Letterkunde, waar hij juist de interpretatie van gedichten met grote liefde doceerde. Als slot haalt hij een gedeelte van het gedicht van Van Eyck ‘Herwaarts’ aan. Ik neem het hier over en zou het op het leven van mijn vriend Van der Meulen willen toepassen.

Ik wend mij om, en daal: genoeg van turen!
Slechts, langs mijn haar, zo zoel, wat wind van daar....
Hier is mijn dal, 't klein huis, de zwarte schuren,
Akker en tuin, nog leeg van peul en aar.
..........
Ver nu, en flauw, 't gebruis op 't strand.
(Aan de overkant, is 't zalig land)
Richt, ogen, de ijver van mijn hand.

F. VEENSTRA