Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1965

[p. 49]

Marcus van Blankenstein
(Ouderkerk a/d IJsel, 13 juni 1880-'s-Gravenhage, 18 september 1964)

Geboren op 13 juni 1880 te Ouderkerk a.d. IJssel, is Marc van Blankenstein daar, behoudens een korte onderbreking, toen hij de opleidingsschool in de Jonker Fransstraat in Rotterdam bezocht, tot zijn dertiende jaar ter schole gegaan. Hierna was hij aanvankelijk werkzaam in de slagerij van zijn vader. Maar deze stelde hem, die in zijn jeugdjaren meende litteraire neigingen te hebben, in staat zich door het nemen van lessen in de avonduren voor te bereiden voor het eindexamen, dat hij in 1902 met goed gevolg als extraneüs aan het Gouds gymnasium aflegde.

In 1902 ving hij zijn studie in de Nederlandse letteren aan de universiteit te Leiden aan, waar hij vier jaar later glansrijk voor het doctoraal examen slaagde. Zijn leermeester prof. Uhlenbeck had alras bespeurd, welk een schitterend discipel hij bezat in deze jonge studiosus, die zich vooral ook was gaan toeleggen op vergelijkende taalkunde. Zijn studie zette hij voort aan de universiteit in Kopenhagen. Met het oog daarop was hem een beurs toegekend; zijn leermeester koesterde trouwens toen reeds de hoop, zich mettertijd door van Blankenstein opgevolgd te zien. Het zou echter geheel anders uitpakken. Naast de studiebeurs bestond er voor de zesentwintigjarige jonge man bepaald behoefte aan enige bijverdienste en hiertoe kreeg hij gelegenheid in de vorm van het schrijven van brieven uit de Deense hoofdstad - waar hij zich, wat zijn wetenschappelijke arbeid betreft, speciaal in oudnoorse dialecten verdiepte - voor de N.R. Ct.

Bij dat blad ontdekte men weldra in hem een geboren journalist. Wat hij schreef was evenzeer boeiend als ook belangwekkend. Dit laatste in aanmerkelijke mate doordat hij over voortreffelijke informatiebronnen bleek te beschikken en de kunst machtig was de o.m. aldus opgedane kennis goed te gebruiken ter voorlichting van zijn lezers.

Zo kwam men er in Rotterdam toe hem, nadat hij drie jaar in Kopenhagen werkzaam was geweest, tot correspondent in Berlijn te benoemen. Nog bleef hij onderwijl trouw aan zijn studievak, aan de wetenschap. Hiervan gaf zijn proefschrift over ‘Untersuchungen zu den langen Vokalen in der e-Reihe’, waarop hij in 1911 te Leiden de doctorsgraad behaalde, naar het oordeel van de vakkundigen overduidelijk blijk.

Een uiteindelijk wetenschappelijke loopbaan, te weten een hoogleraarschap aan Nederlands oudste hogeschool voor welke hij steeds een warm

[p. 50]

plekje in zijn hart heeft bewaard, zoals o.m. nog jaren later tot uiting kwam in nuttige activiteiten door hem als lid van de Universiteitsraad ontplooid, of journalist? Zelf is hij, wel beschouwd, niet aan een geheel vrije keuze toegekomen. Veeleer hebben de omstandigheden voor hem beschikt. Want na het uitbreken van de eerste wereldoorlog in 1914 duurde het niet lang, of hij zag zich genoopt zijn tijd en waarlijk niet geringe werkkracht, ten volle aan zijn correspondentschap te geven.

Aldus ging een waarschijnlijk uitstekend hoogleraar in de dop voor de wetenschap verloren. Tegenover dat verlies stond de onschatbare winst, die de wereld van de pers hierdoor vermocht te boeken.

Nog tijdens zijn Berlijnse jaren had hij snel te midden van de buitenlandse journalisten een vooraanstaande plaats verworven. Nadat hij al eerder meer dan een hoogst interessante internationale journalistieke reis had ondernomen, is hij van 1920 tot 1931 de internationaal steeds groter aanzien verworven hebbende reiscorrespondent van de N.R. Ct. geweest. Zijn van een ster voorziene in genoemd blad verschenen brieven bevatten vele en rijke gegevens omtrent tal van landen, die hij binnen en buiten Europa bezocht. Van waarde was in niet mindere mate wat hij voor zijn krant vergaarde op de vele internationale conferenties van ook maar enige betekenis door hem bijgewoond.

Steeds droeg hij er zorg voor zich op degelijke wijze, de wetenschapsman eigen, in te werken in de materie, waarmee hij te maken zou krijgen in dienst en ten behoeve van het orgaan, dat van zijn zeldzame talenten een rijke oogst heeft mogen binnenhalen.

Zijn inzicht in en, niet te vergeten, tevens begrip voor wat er zich op het gebied van de internationale politiek afspeelde, zijn snel bevattingsvermogen, zijn gave om, mede in geestelijke zin de taal van anderen te verstaan, dat alles te samen met zijn pakkende stijl maakten Van Blankenstein tot een journalist van allure. Nooit zocht hij zijn kracht in het sensationele. Daarentegen wist hij het wezenlijk belangrijke te ontdekken, ook al mocht dit voor menig ander niet terstond waarneembaar zijn. Daarbij kwam, dat hij de kunst beheerste de lezers een klaar en duidelijk beeld te geven van het door hem waargenomene.

Van 1931 tot eind 1936 konden de lezers van de N.R. Ct. genieten van de dagelijks door hem verzorgde ‘Toestand’. In die rubriek droeg hij zorg voor een glasheldere voorlichting omtrent de interessantste gebeurtenissen alsook situaties in de internationale samenleving.

De door Van Blankenstein bedreven journalistiek, was er een van zeer

[p. 51]

hoog gehalte. Zij bezat, mede dank zij het verantwoordelijkheidsgevoel, dat hem bij de vervulling van zijn taak beheerste, grote betekenis. Zijn verantwoordelijkheidsgevoel werd o.m. gekenmerkt door zijn uitermate betrouwbare wijze van voorlichting. Deze kreeg aldus, staatkundig en historisch bezien, ook internationaal, een buitengewone waarde.

Helaas kwam het omstreeks de tweede helft van 1936 tot een heftige botsing tussen de Toestand-schrijver en de toenmalige hoofdredacteur van de N.R. Ct., mr. P.C. Swart.

In het bestek van deze bijdrage ga ik niet nader in op wat er zo al aan dat conflict was voorafgegaan en op wat er aan vastgezeten heeft. Evenals voor enige andere gebeurtenissen uit van Blankensteins loopbaan, moge ik verwijzen, naar het door mij in verband met de breuk tussen hem en de Witte de Withstraat, in De Gids van november 1964 gepubliceerde. Hier stip ik alleen tweeërlei aan. Allereerst, dat stellig de diepere oorzaken van het ‘geschil’ niet uitsluitend te zoeken vielen in een falen van de leiding van de krant en van hen, die bepaalde zeggenschap uitoefenden in de onderneming, welke het blad uitgaf. Wel blijf ik van mening, dat, alles te samen genomen, bedoelde leiding in zoverre een betreurenswaardige fout heeft begaan, dat zij zich niet bij machte heeft getoond de ster in de Nederlandse en in de internationale journalistiek, die van Blankenstein was, aan de krant verbonden te houden. Zo leed de N.R. Ct. als resultaat van de destijds niet geheelde breuk een hoogst ernstig verlies. Gelukkig, zeker ook voor v. Blankenstein, draalde van Heuven Goedhart, sedert 1933 hoofdredacteur van het Utrechts Nieuwsblad, niet hem als medewerker te verbinden aan dat blad. Het behoeft zeker geen betoog, welk een winst zulks voor het Utrechts Nieuwsblad heeft betekend. Vermelding verdient zeker ook nog, hoe hij voor 1940 gedurende vele jaren heeft meegewerkt aan het Soerabajasch Handelsblad; voorts stip ik aan, dat o.m. in ‘De Stem’ en ‘De Groene Amsterdammer’ diverse bijdragen van zijn hand zijn verschenen.

Nog juist op tijd heeft van Blankenstein in de meidagen van 1940 gehoor gegeven aan een waarschuwing van bevriende (Engelse) zijde, Nederland te verlaten. Zo slaagde hij er nog in met zijn vrouw naar Engeland over te steken, vòòr de dag van de capitulatie aanbrak. De waarschuwing was volkomen gegrond geweest. Gebleken is immers, dat hij op de zwarte lijst stond van Hitlers trawanten, die dan ook op de 15e mei zijn huis binnentraden en dat vervolgens leeghaalden. De ‘heren’ in Berlijn wisten, dat van Blankenstein sinds 1938, ten behoeve van

[p. 52]

Nederland, op initiatief van de geheime inlichtingendienst van de Generale Staf (G.S.-III), louter con amore, veel nuttig werk had verricht. Deswege kwam zijn naam op de zwarte lijst van de Nazi-overweldigers voor.

In de jaren van de Londense ballingschap leidde van Blankenstein het weekblad ‘Vrij Nederland’. Daarbij heeft hij ook een even lofwaardige als gelukkig te achten onafhankelijkheidszin aan de dag gelegd.

Na de bevrijding vermocht Het Parool, waarvoor hij met niet aflatend talent tot zelfs de dag voor zijn dood werkzaam is geweest, profijt te trekken van zijn niet hoog genoeg te schatten journalistieke gaven. Tot op zeer hoge leeftijd bleef zijn werkkracht, zijn energie, zijn durf bv. om ook nog zware expedities in Azië en Afrika te ondernemen, ongerept. Zowel zijn voor het Parool geschreven reisbrieven, als in niet mindere mate de van zijn hand in dat blad verschenen buitenlandse overzichten, getuigden overduidelijk, hoezeer hij tot het laatst toe een heldere kijk heeft weten te behouden op het internationaal gebeuren. Hetzelfde gold trouwens voor de van zijn hand, ook nog kort voor zijn heengaan (op 18 september 1964) in de Gazet van Antwerpen verschenen pennevruchten.

De journalist van Blankenstein verloochende nooit het in hem aanwezige vermogen om het door hem waargenomen gebeuren ook als een wetenschappelijk denker en beschouwer te benaderen, alsmede te peilen. Zelf tekende hij in zekere zin de journalistieke ‘ontdekkingsreiziger’ welke in hem huisde en die - ik geef hier samenvattend iets weer uit het door hem te boek gestelde in ‘Wat het leven mij heeft geleerd’ (blz. 33 e. vgl.) - bij zijn contacten met vreemde bevolkingsgroepen de wijsheid bezit, eigen opvattingen en ethiek tijdelijk het zwijgen op te leggen, dit dank zij het verlangen de zeden en moraal van andere volken te leren begrijpen.

Eerder dan zeer velen, journalisten en tal van anderen, èn hier te lande èn elders, doorzag hij, welk een barbaarse macht sinds 1933 in Duitsland de overhand had gekregen. In dat opzicht toonde hij eveneens een open oog voor de werkelijkheid te hebben. Toen tal van lieden nog blind waren, of zich althans zo hielden, voor de gruwelijkheden door de Nazi's bedreven zodra zij daartoe de kans schoon zagen, deinsde hij er niet voor terug, over dat alles onomwonden te schrijven. Toch heeft zelfs hij zich wat zo nu en dan zijn voorspellingen betreft omtrent hetgeen Hitler-Duitsland al dan niet zou kunnen bereiken, somwijlen vergist. Intussen zijn er ontegenzeggelijk goede verklaringen te vinden voor dergelijke

[p. 53]

vergissingen van profetische aard. En zeker doen zij niets af aan het feit, dat van Blankensteins kommentaren, grosso modo genomen, niet minder grote waarde bezaten dan zijn dikwijls meesterlijke weergave van de feitelijke gebeurtenissen.

Het staat, zo meen ik wel te mogen beweren, vast, dat hij reeds vroeg onderkende, van welk een vèrgaande betekenis de door de Duitsers (in het begin van de tweede helft van 1940) ondervonden ernstige tegenslagen in de ‘Battle of Britain’ waren. Hoezeer hij het in dit opzicht bij het rechte eind heeft gehad, hij, die wellicht wel eens te optimistisch geweest moge zijn wat de door hem verwachte duur van de oorlog aangaat, vernam ik nog kort geleden van een m.i. alleszins betrouwbare getuige. ‘De Duitsers hebben de ‘Battle of Britain’ verloren en dit kan mettertijd misschien blijken evenzeer een keerpunt in deze oorlog te zijn geweest als in die van 1914-1918 het geval was met de slag bij de Marne’. In deze woorden viel naast de journalist tevens de man met een sterk ontwikkeld historisch inzicht te beluisteren.

Het eenmaal doorleefde bleef hem bij. Hoe kon hij, ook al verviel hij dan wel eens wat al te zeer in een monoloog, in een gesprek voor de anderen het door hem eertijds meegemaakte, even raak als helder weergeven. In de loop der jaren had hij bij internationale samenkomsten menigmaal meer dan wie ook zijner collegae, tal van belangwekkende inlichtingen kunnen vergaren. Wat hij daaromtrent vertelde, berusste geheel en al op de werkelijkheid. Dit nam niet weg, dat sommigen - maar dit volkomen ten onrechte - hem dan wel van enige snoeverij verdachten.

De kracht van zijn eigen overtuiging bracht hem van tijd tot tijd in de verleiding, iemand, die hem tegensprak, op een vrij krasse wijze te bestrijden. Mede daardoor kon het wel voorkomen, dat hij in zulk een geval enige wrevel veroorzaakte.

Toch was hij in werkelijkheid een man, die bij de uitoefening van zijn vak, ook in de omgang met veelal vooraanstaande figuren, ter dege de juiste grenzen in acht wist te nemen. Elke vleierij was hem vreemd. Ronduit kwam hij, tegenover wie dan ook, voor zijn mening uit. Mede daardoor genoot hij het vertrouwen van heel wat topfiguren, van wie er nooit een de geringste reden heeft gehad tot beklag over enigerlei indiscretie zijnerzijds.

De grote eerlijkheid, die hij bezat kon alleen maar, naast zijn kennis en inzicht, zijn waarde vergroten als go-between voor staatslieden, politici,

[p. 54]

enz. van wie hij zelf allerlei, belangwekkends opstak. Anderzijds wisten zij terdege in hem een uitermate betrouwbare voorlichter te bezitten.

Een heel enkel woord nog, tot besluit, over de mens-Van Blankenstein. Dat hij zijn gebreken had, gelijk elk mens, spreekt vanzelf. Maar verre daarboven uit ging de gaafheid van zijn inborst. Wie hem werkelijk goed kenden, waren hiervan ten volle doordrongen. Zij zagen daarom met niet minder bewondering dan voor zijn geestelijke waarden tegen deze krachtige figuur op wegens zijn, ook uit menige daad van hem gebleken, innerlijk voomaam karakter.

E. VAN RAALTE

Lijst van belangrijkste geschriften

1911	Untersuchungen zu den langen Vokalen in der e-Reihe. 1911 (Göttingen) proefschrift, Leiden.
1923	Suriname.
1925	Russische indrukken.
1926	Le rôle des conférences d'après-guerre dans le fonctionnement de l'organisation mondiale. (Bibliotheca Visseriana VI, 14; aan de Universiteit te Leiden gehouden voordr.).
1929	De poenale sanctie in de practijk.
1937	Woelig België.
1939	Het getij der beschaving.
1952	Bijdrage in ‘Wat het leven mij heeft geleerd’.
1953	Indonesië nu. Nieuwe indrukken.