Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1964

[p. 101]

Herman Frederik Bouchery
(Gent, 2 januari 1912- Astene, 11 april 1959)

Geboren te Gent, op 2 januari 1912, bracht Herman Bouchery zijn kinderjaren te Mechelen door. Hij voltooide er zijn klassieke humaniora aan het Koninklijk Atheneum en ging in 1930 klassieke filologie studeren aan de universiteit van zijn geboortestad. Hij werd licentiaat in 1934, datzelfde jaar geagregeerde van het M.O. van de hogere graad en promoveerde op 7 oktober 1935 tot doctor in de wijsbegeerte en de letteren, op een studie over de sofist Themistios.

In dit proefschrift, in 1936 uitgegeven door de Faculteit der Wijsbegeerte en Letteren van de Gentse universiteit, komen reeds bepaalde trekken van Bouchery's aanleg tot uiting en in de eerste plaats, zijn kritische zin en de strikt-wetenschappelijke gerichtheid van zijn geest. De keuze van het onderwerp liet bovendien een voorliefde doorschemeren voor het post-klassieke tijdvak van de Latijnse literatuur. Meer dan de gulden eeuw, trok de ‘silberne Latinität’ de jonge geleerde aan en later zou zijn voorkeur haast uitsluitend uitgaan naar de studie van het Humanisme in ons land.

Aan de universiteit voelde Bouchery zich in zijn element. De studie lag hem en door zijn professoren J. Bidez, A. Vermeylen en H. van de Weerd aangemoedigd, ging hij colleges volgen aan het Hoger Instituut voor Kunstgeschiedenis en Oudheidkunde van de Gentse universiteit. Reeds in 1937 wordt hij licentiaat in de Kunsthistorie en de Archeologie.

Pas heeft Bouchery de unversiteit verlaten of het geluk lacht hem toe. In 1937 nl. wordt hij benoemd tot adjunct-conservator van het Museum Plantin, te Antwerpen. In dit eerbiedwaardig Huis, dat eeuwen lang een brandpunt van geleerdheid en kunst was geweest, wachtte hem een zware taak. Hoofdconservator Professor Maurits Sabbe leed toen reeds aan de kwaal die hem een jaar later zou neervellen. Na Sabbe's overlijden, in 1938, volgt Bouchery hem als conservator op en aldus kwam er een jonge man van 26 aan het hoofd van dit wereldberoemd museum.

Bedachtzaam maar vastberaden zet hij zich aan het werk. Hij kan natuurlijk niet weten dat een harde proef hem wacht. Want 1938 was het laatste vredesjaar en toen, op 15 juli 1939, de herdenking van het vijfentwintigjarig overlijden van Max Rooses, de eerste conservator van het Museum Plantin, aanleiding was tot een grootse plechtigheid, hing de oorlog al in de lucht.

[p. 102]

Bouchery had in zijn nieuwe functie heel wat werk naar zijn gading gevonden, maar er waren ook tal van materiële karweitjes op te knappen. Een conservator heeft immers normaal gesproken met zoveel administratieve aangelegenheden af te rekenen, dat zijn wetenschappelijke activiteit er meestal sterk door gehinderd wordt.

Reeds in 1938 had hij een uitvoerige inleiding geschreven voor een bibliografisch overzicht van de Antwerpse drukkers, door A. Dermul geredigeerd. En in 1941 liet hij, in samenwerking met F. van den Wijngaert, een studie verschijnen over de betrekkingen van Rubens met het Plantijnse Huis. Datzelfde jaar publiceerde hij een nieuwe gids voor de bezoekers van het Museum Plantin en intussen maakte hij zich vertrouwd met het reusachtig archief van de ‘aertsdruckerije’ en verzamelde er materiaal voor een studie betreffende de houding van Plantin op religieus en politiek gebied. In een gedegen bijdrage over dat onderwerp in ‘De Gulden Passer’ (1940) kwam hij tot nieuwe opvattingen en inzichten.

Het was traditie in het Museum, dat de conservator tevens redactiesecretaris werd van ‘De Gulden Passer,’ het tijdschrift van de Maatschappij der Antwerpse Bibliofielen, die door Rooses in 1877 was opgericht. Bouchery wist het ietwat kwijnende tijdschrift tot een nieuwe bloei te brengen. Hijzelf publiceerde er enkele artikelen in, alsmede een reeks boekbesprekingen. Maar intussen werden de oorlogsomstandigheden van zulke aard, dat de culturele bedrijvigheid geleidelijk moest verschrompelen. ‘Le bonheur de ce monde,’ door Plantin bezongen, leek met de dag brozer, vergankelijker te worden en de jonge conservator deed wat hij kon, en meer dan hij kon, om aan alle soort narigheden het hoofd te bieden.

Daar het gevaar voor vernieling van het artistiek patrimonium met de dag toenam, werd er van overheidswege besloten de waardevolle schilderijen en prenten, evenals de kostbare drukken en het hele archief naar veiliger oorden over te brengen. De plaats hiervoor uitgekozen, was het afgelegen kasteel van Lavaux-Sainte-Anne, in de provincie Namen. In dit depot werden niet enkel de Antwerpse, maar ook de Brugse kunstschatten ondergebracht en Bouchery werd de bewaking ervan toevertrouwd. Dit had voor gevolg dat hij Antwerpen in 1942 verliet om zijn intrek te nemen in het genoemde kasteel. Dat hij zich met de grootste zorg van die opdracht kweet, hoeft niet te worden betoogd. Het scheelde geen haar, of hij is daar het slachtoffer van zijn plicht geworden.

[p. 103]

In de gespannen augustusdagen van 1944 moest het kasteel ontruimd, en de schatten op transport gesteld worden. Terwijl Bouchery zich beijverde om als bemiddelaar op te treden, werd hij door een verdwaalde kogel getroffen. Gelukkig niet levensgevaarlijk.

Maar ook aan de oorlogsbeproeving kwam een einde, wat voor Bouchery een blije verrassing met zich meebracht, nl. zijn aanstelling tot docent aan de Rijksuniversiteit te Gent.

Hij kreeg er de opvolging van August Vermeylen, die zijn leermeester was geweest en hij moest college geven in de Kunstgeschiedenis, de Oudheidkunde en de Plastische Kunsten tijdens de Middeleeuwen en de Renaissance. In 1946 zouden daar nog aan toegevoegd worden de Kunstgeschiedenis in de Oudheid, de Griekse Kunst en de Romeinse Kunst. Die leeropdracht was zwaar, maar Bouchery was steeds een schitterend student geweest, hij had een uitstekende opleiding en voorbereiding gekregen en hij spaarde zich niet. Misschien heeft het zware werk van die jaren zijn gestel ondermijnd.

Reeds in 1948 wordt hij ordinarius en tijdens de korte spanne die hij nog te leven zal hebben, worden hem de diverse ambten op de schouders gelegd die bij zijn functie horen. Geen enkele van die verplichtingen is hij uit de weg gedaan.

Bouchery was een voorbeeldig professor. Hij maakte het zich niet gemakkelijk. Dat heeft hij zijn hele leven niet gedaan. Maar hij werkte overtuigend en ‘anregend’ op zijn studenten. Hij was bovendien een man met een eigen levensstijl, met een ingeboren adel en voornaamheid.

Al had hij nu de handen vol met zijn cursussen over de Kunstgeschiedenis, zijn oude liefde voor het Humanisme was niet dood. Vooral de figuur van Lipsius boeide hem.

Reeds tijdens zijn conservatorschap te Antwerpen, had hij er aan gedacht Justus Lipsius, ‘de grootste der laat-zestiende-eeuwse humanisten,’ wie het Plantijnse Huis ‘als een tweede tehuis lief was,’ in zijn studie te betrekken. Een kritische uitgave van het Epistolarium, enigszins naar het voorbeeld van Allen's standaarduitgave van de brieven van Erasmus, zweefde hem daarbij voor de geest en hij had een omvangrijk materiaal met het oog op de uitgave verzameld. De omstandigheden echter waren van die aard, dat hij zijn krachten versnipperen moest en woekeren met zijn tijd.

Toen in 1947 het vierhonderdste geboortejaar van Lipsius werd herdacht, was het vanzelfsprekend dat op Bouchery beroep zou worden

[p. 104]

gedaan om de academische rede te houden. Die rede, later gepubliceerd onder de titel: Waarom Justus Lipsius gevierd, is uitgegroeid tot een merkwaardige bijdrage voor een betere kennis van Lipsius en behoort tot het beste wat er in onze taal over die humanist is geschreven. Lipsius wordt hierin geschetst in de veelzijdigheid van zijn aanleg; in zijn wetenschapszin, zijn eruditie en zijn humanistisch streven is hij met Erasmus te vergelijken, al heeft hij de internationale beroemdheid van de Rotterdammer niet verworven.

Bouchery zag Lipsius als exponent van de laat-zestiende eeuw, de tijd die zoveel trekken met de onze gemeen heeft. Hij zag hem, en hier citeer ik uit de tekst van zijn rede:... (worstelend) ‘met de problemen van zijn tijd: vrije wil, praedestinatie, uitverkiezing, alle vormen van het vraagstuk van het determinisme, zijn de sluitstenen van het gedachtenleven der XVIe eeuw. Het Humanisme, dat essentieel berust op de verheerlijking van den Vrijen Mens, die souverein en met volle verantwoordelijkheid over eigen daden en eigen lot beslist, kàn het determinisme niet aanvaarden. Erasmus, in zijn politiek met Luther, kon zich nog opwerpen tot voorvechter van de algehele vrije wilsbeschikking. Maar de tijden waren veranderd: de mensen van Lipsius' generatie, die den bloedigen broederstrijd meemaakten, die Inquisitie, Bloedraad, Beeldenstorm, Bartholomaeusnacht hadden beleefd, moesten wel erkennen dat de mens met blindheid wordt geslagen, dat hij ondanks zichzelf, door een duistere macht wordt gedreven tot daden die hij niet wil, en aldus zijn eigen ondergang bewerkt. Is het niet dàt wat Breughel in beeld heeft gebracht met zijn Parabel der Blinden? Lipsius tracht nog iets van het schone humanistische droombeeld te redden, maar diep in zijn gemoed weet hij de volkomen nietigheid en machteloosheid van den mens: Icarus wil omhoog naar het licht, maar zijn krachten schieten te kort en hij gaat reddeloos verloren. Het Fatum voltrekt het onwrikbaar raadsbesluit. Zó schildert het de realist Breughel. De humanist Lipsius weet dat het waar is, maar wil het zichzelf niet bekennen.’

Om een goed beeld te krijgen van Bouchery's kort, al te kort leven en streven, moet men hem in de eerste plaats beschouwen als een humanistisch-denkende geest, die in zijn fundamentele trekken bepaalde overeenkomst vertoont met zijn illuster voorbeeld, met Joos Lips zelf. En dit geldt niet alleen wat betreft de zin voor eruditie en wetenschap, maar ook voor de ruimheid van het denken en de verdraagzaamheid.

Bouchery had zich nooit met politiek ingelaten, alhoewel hij uit een

[p. 105]

‘politieke’ familie stamde, want zijn vader, lid van de Socialistische Partij, was een tijdlang minister. De laatste jaren van zijn leven evenwel begon hij zich te interesseren voor de politiek, sprak hij op congressen en richtte zich o.m. in een open brief tot de socialistische schrijvers en kunstenaars. Betekenisvol is het, dat zijn laatste optreden in het publiek, tijdens de decemberdagen van 1958, voor de Stichting Lodewijk De Raet, een toespraak was gericht tot de jongeren, om de aloude deugd van verdraagzaamheid niet van een goedgerichte politiek te scheiden.

Herman Bouchery heeft met zijn gaven en met de kracht waarover hij beschikte, gewoekerd. Het was hem niet gegund de vruchten van zijn arbeid zelf te plukken, maar wat hij aangeboord heeft en ontgind, komt de gemeenschap ten goede. Een onverbiddelijke kwaal ontrukte hem op zevenenveertigjarige leeftijd aan de liefde van vrouw en kinderen en aan ons aller genegenheid, een mensenleven te vroeg.

LUC INDESTEGE

Lijst van publikaties in boekvorm

1936	Themistius in Libanius' brieven-critische uitgave van 52 brieven, voorzien van een historisch commentaar en tekstverklarende nota's Met een woord vooraf van J. Bidez. Nr 78 van de reeks werken uitgegeven dor de Faculteit der Wijsbegeerte en Letteren van de Rijksuniversiteit te Gent. Antwerpen, Paris, 's-Gravenhage.
1938	Bibliographie betreffende de Antwerpsche drukkers; met een historische inleiding door H.F. Bouchery, in samenwerking met A. Dermul. Antwerpen.
1941	Het Museum Plantin-Moretus; een beknopte schets. Antwerpen. (Dit werk verscheen in een Franse vertaling in 1942.)
1941	P.P. Rubens en het Plantijnsche Huis. Met 110 afb., van verklarende aantekeningen voorzien door H.F. Bouchery, in samenwerking met F. van den Wijngaert. Antwerpen.
1949	Waarom Justus Lipsius gevierd? In Mededelingen van de K. VI. Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België, in samenwerking met L. van der Essen. Brussel.
1955	Noden en toekomst van de Vlaamse Kunstgeschiedenis. Gent.

Voor de volledige bibliografie kan men consulteren:

1^o Liber Memorialis der Rijksuniversitiet te Gent 1913-1960 Faculteit der Wijsbegeerte en Letteren. Gent, 1960.

2^o L. Vydt-De Bled, Prof. Dr. Herman Frederik Bouchery (1912-1959) Lijst van werken en bijdragen, in ‘De Gulden Passer,’ 37, 1959, blz. 9-18.