Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1961

[p. 155]

Lode Monteyne
(Antwerpen, 21 juni 1886 - Berchem-bij-Antwerpen, 12 november 1959)

Lode Monteyne is geboren te Antwerpen op 21 juni 1886. Men zegt dat hij al de kenmerken droeg van de rasechte Sinjoor. Niettemin is het buiten Antwerpen, te Gent, dat hij zijn opvoeding kreeg aan de Normaalschool. Aldaar werkten begaafde professoren als Vercouillie en Lambrecht Lambrechts, die zijn belangstelling voor de schone letteren aanmoedigden. De sterkste beïnvloeding onderging de jonge student vanwege professor Kirsch, leraar der Franse literatuur en het scheelde weinig of Lode Monteyne ware beland in de rangen der ‘Ecrivains belges d'expression francaise’!

Eens in het bezit van zijn onderwijzersdiploma keert Monteyne terug naar zijn geboortestad en, op zijn beurt, zal hij nu bij zijn leerlingen het heilig vuur voor de kunst en de fraaie letteren aanwakkeren. Maar, naast zijn didactische taak, interesseert de leraar zich ook voor journalistiek. Het begint met bescheiden toneelkronieken in het weekblad ‘Carolus’, dat, vóór 1914, te Antwerpen verscheen.

In 1915, gedurende de duitse bezetting, besluiten Van Oyen, Baekelmans en Ary Delen, met de bedoeling de zetters van een plaatselijke krant werk te bezorgen opdat ze niet naar Duitsland zouden worden gedeporteerd, het weekblad Het Tooneel uit te geven. In zijn kolommen krijgt de recensent Monteyne de gelegenheid om toneelanalyses van groter formaat te publiceren. Hij verwerft aldus een zulkdanig gezag dat, van 1923 tot 1940, hem de leiding van deze periodiek wordt toedertrouwd. Heel wat van deze kronieken verschenen onder pseudoniemen, zoals bvb. de pseudo hollandse dame Adriana de Lerys van wie - ten einde de lezer van haar werkelijk bestaan te overtuigen - Jos. Janssens een ‘portret’ tekende...

Dank zij zijn enorme belezenheid en zijn goede smaak was Lode Monteyne de gedroomde deskundige om theaterdirekteurs als adviseur bij te staan. Zo is het aan hem te danken dat Jos Janssens en zijn suksescomedie ‘De Wonderdoktoor’ werden ontdekt. Het is ook deze uitzonderlijke bevoegdheid op het gebied der toneelliteratuur die Monteyne deed uitkiezen om, van af 1922 tot 1932, als secretaris-verslaggever van de Belgische Commissie van het Landjuweel te fungeren.

De degelijke toneelkronieken werden in boekvorm gebundeld getiteld Kritische Bijdragen over Toneel en Kaf en Koren. Al dagtekenen

[p. 156]

deze werken respectievelijk van 1926 en 1929, toch laten zij zich nog met groot profijt lezen. Niet alleen wordt ons hier een overzichtelijk panorama geboden van de belangrijkste gebeurtenissen die zich voordeden in het Vlaamse toneelleven in het eerste decennium na de Eerste Wereldoorlog, maar tevens wordt een zeer objectief, eerlijk, genuanceerd en persoonlijk waarde-oordeel uitgesproken. De kritiek heeft er eenstemmig op gewezen dat Lode Monteyne in deze kronieken zich steeds heeft weten te hoeden voor de kwaal van die tijd: ‘de provinciale overschatting van eigen kunst’. Ook waakte Monteyne er op deze ‘produkten van eigen bodem’ te meten met een criterium dat universele geldigheid bezat.

Zowel in zijn Kritische Bijdragen over Tooneel als in zijn lezing Stroomingen Gestalten en Spelen in het na-oorlogse Vlaamsch Tooneelleven, gehouden in de schoot van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, waarvan hij tot lid was verkozen in 1935, heeft Monteyne zich afgevraagd of ‘we misschien geen te overwegend belang hechten aan de vernieuwingspogingen en tooneel-experimenten welke, vooral tusschen 1920 en 1930, door onze schrijvers en regisseurs werden gewaagd’. Deze kritische uitspraken zullen wel niet altijd met algemene instemming ontvangen zijn geweest. Trouwens Monteyne was de laatste om zijn oordeelvellingen als evangelische waarheden aan de lezer voor te houden. Terecht beriep hij zich op de wijze uitspraak van Edmond Jaloux: ‘Il faut toujours, quand on parle de critique, accepter de croire à sa relativité. L'essentiel, pour un critique, ce n'est pas de ne jamais se tromper, mais c'est d'apporter la même bonne foi a l'étude des oeuvres les plus variées’.

Het standaardwerk Drama en Toneel van Oost en West door de Tijden heen, is Monteyne's opus magnum dat, alleen reeds door zijn monumentale proporties, respect afdwingt. Het is minder critisch bedoeld dan de essais die wij zoëven in ogenschouw hebben genomen en heel wat meer historisch-didactisch. Ogenschijnlijk is dit magistraal werk - ik zeg ‘magistraal’ in al de betekenissen die dit hoedanigheidswoord voor zich kan opeisen - in grote mate samengesteld aan de hand van de aantekeningen die de leraar van het Conservatorium verzamelde, met het oog op het lesgeven. Dit moet met streng wetenschappelijke tucht en veel benediktijnergeduld gebeurd zijn; want uit een interview vernemen wij dat deze indrukwekkende toneelgeschiedenis niet minder dan driemaal opnieuw werd geschreven; waarbij het materiaal telkens geordend werd en aangevuld.

[p. 157]

Maar naast de wetenschapsmens, die zulk merkwaardig standaardwerk op zijn aktief heeft, is er ook nog de man die belangstelling betoont voor ‘la petite histoire’ van de Vlaamse toneelwereld; ook al valt deze niet zo pikant uit als het aan avonturen rijk bedrijf dat zich in de Parijse coulisses afspeelt. Zo verscheen in 1949 het boek Medaljons: een reeks silhouetten van Vlaamse toneelspelers en toneelspeelsters. Deze bonte galerij is, dank zij haar overvloedige anekdotiek, een boeiend, bij plaatsen aandoenlijk, boekje geworden.

In 1941 publiceerde Monteyne een studie Over Shakespeare, zijn tijd, zijn leven en zijn werk: een verdienstelijke vulgarisatiepoging zonder meer. Van groter betekenis is daarentegen de omvangrijke monografie De Sabbe's welke Lode Monteyne schreef naar aanleiding van de zestigste verjaardag van zijn vriend Maurits Sabbe, de bekende romancier en conservator van het Museum Plantin Moretus. In dit boek worden drie Sabbe's ten voeten uit getekend: Victor, de verdienstelijke dichter, maar vooral vurig flamingant en ijveraar voor Brugge-Zeehaven; zijn zoon Herman die, ware hij niet zo jong gestorven, wellicht een groot geleerde ware geworden en ten slotte Maurits de auteur van ‘De Filosoof van 't Sashuis’.

Even interessant is de studie Charles De Coster, de Mens en de Kunstenaar 1917 die tot de geslaagde ontledingen van het oeuvre van de grote Belgische romancier moet gerekend worden.

Het is opvallend dat alle artikels verschenen in de pers naar aanleiding van Monteyne's overlijden het hoofdaksent leggen, voornamelijk, zoniet uitsluitend, op de toneelcriticus en toneelhistoricus, op ‘de man die de Vlaamse theaterkritiek uit het slop van het amateurisme haalde om het op een akademisch peil te brengen’. Hierbij wordt echter de verhalenschrijver en romancier in de schaduw gelaten. Dit verminkt in aanzienlijke mate Monteyne's veelzijdige betekenis. Ook geplaatst naast het imponerend werk ‘Drama en Toneel door de tijden heen’ verdienen de romanfiguren die Monteyne leven inblies op billijke wijze belicht te worden. Wanneer men deze belletristische produkten in het klimaat terugplaatst van de tijd, waarin zij ontstonden, moet men toegeven dat zij zeker niet van verdiensten ontbloot zijn. Ik zou haast durven zeggen dat zij een parfum uitwasemen dat, spijts de vele jaren die sindsdien zijn verstreken, met hun wisselvallige literaire omwentelingen, niet volledig is verstorven.

Monteyne's creatief proza, waarin hij opvallend aanleunt bij de artis-

[p. 158]

tieke opvatting van zijn vriend Maurits Sabbe, bestaat hoofdzakelijk uit volgende werken: Geerten Basse (1912); De Tweede Lente van Meneer Quistwater (1914); Aan Wal (1920); Het Schoone Avontuur (1923).

Men kan enkel betreuren dat een romancier die een pakkende intrige in harmonische proporties en in een zeer evokatieve stijl wist op te bouwen, die zijn personnages in geest en hart vermocht te peilen, na 1923, het verhalend proza vaarwel zegde. Dat hij op het gebied van het bespiegelend proza een schitterende revanche nam, werd hier hoger reeds aangestipt. In zijn tweeledigheid vormt het gehele oeuvre van Lode Monteyne een dankbaar studieobject.

RAYMOND BRULEZ