Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1961

[p. 150]

Daniel Brink Bosman
(Boshof, 30 Januarie 1888 - Somerset-Wes, 7 Mei 1960).

Die ontwikkelingsgang van die intellektueel geskoolde Afrikaner het in die verlede dikwels verloop volgens die patroon: boereseun - geleerde - boer: na aflegging van die beroepstaak was daar meestal 'n onweerstaanbare begeerte na lewensinkeer op die geliefde platteland. So was ook die lewenskring van hierdie Boshofse boereseun, Daniel Brink Bosman, behalwe dat hy aan die tussenstadium (dié van geleerde) ook nog vir sy volk en vaderland die diens van diplomaat toegevoeg het.

As elfjarige seun het hy tydens die Tweede Vryheidsoorlog (1899-1902) met sy vader wat weens doofheid nie kommandodiens kon doen nie, in die veld rondgeswerf om aan gevangeneming deur die Engelse magte te ontvlug. Na beëindiging van die oorlog het hy skole op Boshof (Oranje-Vrystaat) en Franschhoek (Kaapland) besoek en is hy in 1908 na die destydse Grey-Universiteitskollege (tans die Universiteit van die Oranje-Vrystaat) op Bloemfontein waar hy die baccalaureus- en magistersgrade binne vier jaar behaal en met Pellissier e.a. 'n aktiewe aandeel aan die studentelewe gehad het, o.a. aan die studentetoejuiging by die stigting van die Suid-Afrikaanse Akademie aldaar in 1909. Daar was ons tydgenote, hy 'n jaar my senior, en ons blywende vriendskap het oor ruim 'n halve eeu gestrek.

In 1912 is hy na die Groningse Universiteit in Nederland waar hy tydens die Eerste Wêreldoorlog onder leiding van prof. Kluyver gepromoveer het op 'n proefskrif onder die titel: Afrikaans en Maleis-Portugees (1916). Hier het hy in daardie tyd ook in die huwelik getree met 'n Groningse meisie, Frouwien Meyer, en uit die egverbintenis is vier kinders gebore - twee seuns en twee dogters van wie hy enkele jare gelede tot groot leed die jongste seun vroegtydig aan die dood moes afgee. Na die vrede van 1918 is hy so gou moontlik na sy vaderland terug waar hy agtereenvolgens as Lektor op Stellenbosch, as Registrateur op Bloemfontein en dan weer as Lektor in Kaapstad optree. In hierdie tyd is hy tot lid van die Akademie se Taalkommissie benoem, en vanaf die derde druk van die Akademie se Afrikaanse Woordelys en Spelreëls in 1921 tot in die vyfde druk (1937) verskyn sy naam daarin as een van die samestellers, terwyl hy voor sy vertrek as Ambassadeur na Nederland in 1949 as Voorsitter van die Taalkommissie opgetree het.

[p. 151]

Vir Afrikaanssprekendes het Bosman se proefskrif 'n buitengewone betekenis gehad. Tot aan die verskyning daarvan is D.C. Hesseling se beskouing (in Het Afrikaansh, 1899) dat dit die hawe-, handels- en slawetaal was, die sg. Maleis-Portugees, wat Nederlands halwerweë tot Afrikaans gekreoliseer het totdat dit in die vervormingsproses gestuit is, vry algemeen deur leek en vakman aanvaar. Bosman het hierdie stelling in 'n deeglik gedokumenteerde verhandeling op geskied- en taalkundige grondslae bestry en die vervormingsfaktor, vir sover 17de-eeuse Nederlands nie spontaan tot Afrikaans ontwikkel het nie, in die Nederlands van vreemdelinge gesien. As allesoorheersende oorweging het hy die fundamentele taalfeit gestel dat die nie-Nederlandssprekende blankes (Franse Hugenote en Duitsers) en nie-blankes (Hottentotte en slawe) op die duur almal hulle tale prysgegee en in Suid-Afrika 'n vorm van Nederlands aangeleer het wat vandag Afrikaans heet. Vir Afrikaanssprekende leke was dit 'n riem onder die hart, 'n kwytraking van 'n minderwaardigheidsgevoel, 'n daad van nasionale rehabilitasie: hulle taal was nie 'n mengeltaal en daarby 'n onegte kind nie, maar 'n ‘wettige dochter der Hollandsche Taal’, soos C. Stoffel dit reeds in die Volks-Almanak voor het jaar 1882 genoem het. Afrikaanse vakmanne het Bosman se beskouings vanselfsprekend nugterder bekyk en dit selfs gewaag om op ondergeskikte punte van hom te verskil, maar tog langs taalwetenskaplike weg mettertyd tot die gevolgtrekking gekom dat Hesseling se opvatting nie langer en veral nie sonder meer aanvaar kon word nie. Daarby was Bosman 'n skakel tussen die jonger generasie van Afrikaanse taalkundiges en die ‘vernuwers’ op die gebied van die taalkunde in die Europa van 1880 tot 1920, met name Paul, Schuchardt, Jespersen e.a. op wie hy hom dikwels vir sy uitsprake omtrent taalverskynsels beroep het.

In 1923 het hy lid van die Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden geword en in dieselfde jaar het 'n omgewerkte uitgawe van sy proefskrif as 'n monografie Oor die Ontstaan van Afrikaans verskyn (waarvan 'n herdruk in 1928 die lig gesien het). Hesseling het (nou in Het Afrikaans, 1923) sy standpunt probeer handhaaf en die polemiek oor die herkoms van Afrikaans het voortgeduur. Bosman het intussen en daarna in 'n reeks tydskrifartikels (veral in die Tydskrif vir Wetenskap en Kuns, hierna as TWK afgekort) sy beskouings oor allerlei Afrikaanse taalverskynsels gepresiseer en toegelig. Ek verwys na die volgende bydraes:-

[p. 152]

‘Afrikaanse Taaltoestande tydens Jan van Riebeek’ (TWK, I, 1-1922); ‘Oor die afleiding van bottel’ (TWK, I, 2 - 1922); ‘Oor die Afkoms van die Boere’ (TWK, I, 4 - 1923); ‘Die huidige stand van die Ondersoek na die Ontstaan van Afrikaans’ (TWK, VI, 2 - 1927, en VI, 3 - 1928) en ‘Uit die Biografie van 'n Hottentot’ (TWK, X, 3 - 1932).

In hierdie stukke het hy o.a. 'n helder lig laat val op taaltoestande aan die Kaap gedurende die tweede helfte van die 17de eeu, bv. op die taal van blankes (soos Van Riebeek e.a.) en van nie-blankes (soos die Hottentottolk en -tolkin, Herry en Eva). Die inhoud en slotsom van sy monografie en van die bogenoemde artikelreeks is nogmaals deur hom saamgevat in sy bydrae tot die Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner (Deel II, 1947) oor ‘Die Ontstaan van Afrikaans’ waarin hy sy standpunt van vroeër (kursiverings deur my) handhaaf en as volg formuleer: ‘Dat Hollands bobaas gebly het in Suid-Afrika, 'n onafgebroke ontwikkeling deurgemaak het, deurgaans die beinvloedende taal was, maar in sy natuurlike ontwikkeling in die rigting van vereenvoudiging steun ontvang het van die hom omringende sterk vereenvoudigde mengeltale wat ontstaan het in die mond van vreemdelinge wat Hollands moes aanleer’ (bl. 22). Byna al die genoemde bydraes vind 'n natuurlike afronding in Bosman se aandeel aan die nuwe uitgawe van die Dagverhaal van Jan van Riebeeck en sy persoonlike publikasie van die Briewe van Johanna Maria van Riebeeck en ander Riebeeckiana (albei van 1952).

Afgesien van sy bydraes oor die oorsprong van Afrikaans, het hy hom ook met ander vraagstukke i.s. Afrikaans besig gehou. Ek verwys veral na die volgende stukke: -

‘Afrikaanse Spraakkuns’ (TWK, III, 1-1924);

‘Oor Grammatika en nog wat’ (TWK, III, 3 - 1925);

‘'n Paar Afrikaanse Eienaardighede’ (De Nieuwe Taalgids, XVII, 6, 1923);

‘'n Ondersoek na die gevelariseerde -ing in Afrikaans’ (N.T., XXXI, 2, 1937).

In Die Huisgenoot het hy herhaalde male vir die skrywende lekepubliek leiding oor spelling en skryfwyse probeer gee, bv. oor die tipe: huistoe of huis-toe of huis toe (D.H. van 13 Junie 1947) en oor die aaneenskrywe van woordgroepe as samekoppelinge, 'n bydrae wat soveel byval gevind het dat dit later in brosjurevorm uitgegee is. Werk van hierdie aard het op 'n hoër vlak uitgeloop op sy insiggewende stuk oor ‘Taalfunksie en Spellingvorm’ (TWK, Nuwe Reeks, XVI, 2 - 1956).

[p. 153]

Dat Bosman aan die Universiteit van Kaapstad in 1927 tot professor bevorder is, vereis met die oog op die voorgaande gegewens geen verklaring nie. Hy het die vak Nederlands-Afrikaans aan hierdie oorwegend Engelsgeoriënteerde Universiteit weldra so gewild gemaak dat hulp vir hom met die oog op die studentetalle nodig geword het. Op sy inisiatief het die Raad van die Universiteit my in 1930 'n medeprofessoraat aangebied en so het ons (wat voorheen tydgenote op Bloemfontein en in Nederland was) in 'n enger sin kollegas in Kaapstad geword. Die jaar na my aankoms aldaar het sy vertaling van die Concise Oxford Dictionary verskyn en daarna kon ek hom behulpsaam wees met die opstel van die Afrikaans-Engelse deel van sy bekende Tweetalige Woordeboek (1936). Van laasgenoemde jaar af was ons eweneens medelede van 'n Departementele Komitee insake die vorm en spelling van Aardrykskundige Eiename, die voorloper van die huidige Pleknamekomitee.

Ook buitekant die akademiese kringe was Bosman in die Afrikaanse samelewing van Kaapstad 'n gesiene figuur en so is dit begryplik dat dr. Malan se keuse in 1949 op hom geval het om ons land as Ambassadeur in Nederland te verteenwoordig, 'n taak wat hy ingevolge aanleg, opleiding en konneksies met eer en welslae verrig het. Maar hy het sowel boer as Boer gebly en hom na enkele jare as wynboer digby Helderberg ‘In die Wingerd’ (Somerset-Wes) gevestig waar hy as gasheer graag sy vriende en kollegas ontvang en onthaal het. Hy het nog sy land en die land van sy stamouers (en ook van sy eggenote) bly dien, o.a. in die direksie van die Nederlandse Bank van Suid-Afrika en as lid van die Komitee van Toepassing en Advies i.s. die Kulturele Betrekkinge tussen Nederland en Suid-Afrika waarby ek weer eens die geleentheid gehad het om met hom saam te werk.

In 1959, die jaar van die Halfeeufeesviering van die Suid-Afrikaanse Akademie en van die landswye viering van ‘die wonder van Afrikaans’, is Bosman vanweë sy veelsydige en verdienstelike taal- en kultuurwerksaamhede en uitmuntende prestasies deur sy Alma Mater op Bloemfontein met 'n eregraad in Taal en Lettere bekroon. Op 7 Mei vanjaar het sy gesin in hom 'n beminlike eggenoot en vader verloor en ons taalwetenskap en kultuurlewe 'n groot verlies gely, want Daniel Brink Bosman was 'n regskape mens en 'n eerlike wetenskaplike met 'n helder oordeel, 'n meesterlike seggingskrag, 'n natuurlike eenvoud en beskeidenheid wat 'n mens alleen by figure van groot formaat vind. Die hoë agting wat by allerweë geniet het, kan o.a. daaruit blyk dat sy vriend, dr.

[p. 154]

A.J. van der Merwe, Moderator van die Sinode van die Kaapse N.G. Kerk, die roudiens waargeneem het; dat mnr. Jan van den Berg, Ambassadeur van Nederland, hom by sy teraardebestelling kollegiale hulde toegebring het, en dat sy medestudent uit sy Bloemfonteinse studiejare, die Goewerneur-generaal, Adv. C.R. Swart, hom deur sy aanwesigheid die laaste eer bewys het. Van Riebeek kon moeilik na drie eeue 'n waardiger verteenwoordiger en beskermheer van sy volk, se taal en tradisies verlang het.

S.P.E. BOSHOFF