Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1960

[p. 131]

Rudolf Mengelberg
(Krefeld, 1 februari 1892 - Beausoleil (A.M.), 13 oktober 1959)

‘Hoc est vivere bis: vita posse priore frui.’

Zonovergoten lagen de heuvels van Westerveld tegen de duinrand; trillend stond aan de einder het zilverige herfstlicht. Eindeloos leek de stoet die naar de open groeve trok. Werd er iemand ten grave gedragen die midden uit het maatschappelijk leven was weggerukt en wien honderden medewerkers de laatste eer kwamen bewijzen?

Geenszins. Want Rudolf Mengelberg, vervreemd van het Nederlandse muziekleven, waarin hij eens een centrale functie bekleed had, leefde de laatste tijd stil en teruggetrokken in Zuid-Frankrijk. Er zullen dus eigenschappen moeten zijn, er zullen daden verricht moeten zijn die verder reiken dan de invloed die eenmaal aan zijn functie verbonden was; ik zal trachten ze te traceren.

Rudolf Mengelberg werd in Krefeld geboren. Hij stamde uit een oude familie uit het Rijnland; zijn vader, een vooraanstaand rechtsgeleerde, was een neef van de dirigent Willem Mengelberg. Aanvankelijk studeerde hij rechten in Genève, Bonn en München; daarna schakelde hij over naar de muziekwetenschap en ging naar Leipzig waar het instituut van Prof. Hugo Riemann ook door Nederlandse academici bezocht werd (destijds - 1912 - bestond er in ons land nog geen leerstoel voor die tak van wetenschap). Ook ik studeerde er, evenals Jan de Bussy, die later bibliothecaris van Toonkunst zou worden. Het contact, in die tijd met Rudolf Mengelberg gelegd, werd in Nederland voortgezet. Na de voltooiing van zijn studie - hij promoveerde op een proefschrift over de achttiende eeuwse componist Giovanni Ristori - kwam hij in 1915 naar ons land, waar hij compositieles nam bij Cornelis Dopper, de tweede dirigent van het Concertgebouw. Reeds in 1917 werd hij aan die instelling verbonden als artistiek adviseur en redacteur van de programma-boekjes. In die hoedanigheid nam hij het initiatief tot het Mahlerfeest van 1920, die onvergetelijke manifestatie, waarheen de internationale muziekwereld haar meest prominente vertegenwoordigers zond. Kort daarna vertrok Willem Mengelberg naar Amerika, om er voortaan de helft van het winterseizoen te dirigeren; tijdens zijn afwezigheid stonden coryfeeën als Muck, Monteux, Walter, Klemperer, Strauss en Strawinsky voor het Amsterdamse orkest. Dit was de tijd

[p. 132]

waarin Amsterdam uitgroeide tot de metropolis van het muziekleven en daartoe heeft Rudolf Mengelberg in wezenlijke mate bijgedragen. In 1925 benoemd tot artistiek leider, werd hij in 1935 algemeen directeur van het Concertgebouw, welke functie hij vervulde tot zij omstreeks 1954 tengevolge van de scheiding van gebouw en orkest haar betekenis voor hem verloor; geruisloos en teleurgesteld verdween hij uit het land dat zijn liefde gegolden had.

Toch was het een wijze beschikking van het lot dat dit zo gewild heeft. Ik heb immers, vooral sinds mijn benoeming - in 1920 - tot gedelegeerd bestuurslid van het Concertgebouw, de activiteiten van Rudolf Mengelberg wel zeer van nabij kunnen gadeslaan. Kunstenaar en wereldburger, erudiet en grand- seigneur, heeft hij in de loop der jaren de luister van het Europese muziekleven als in een spiegel weten te vangen en aan het artistieke verkeer tussen de groten in het rijk der muziek inhoud en vorm weten te geven. Zo is het Concertgebouw, mede door zijn beleid, een brandpunt der muziekcultuur geworden. De ontwikkeling van het maatschappelijk leven heeft ook op dit beleid haar stempel gedrukt en met de reeds vermelde scheiding der bestanddelen heeft het Concertgebouw de 19e eeuw definitief uitgeluid; voor Rudolf Mengelberg, hoezeer ook geëerd¹, was in het nieuwe bestel geen plaats meer.

Daarom vragen thans andere activiteiten de aandacht. In de eerste plaats kende Mengelberg de waarde van het zelf-musiceren. Hij was een goed pianist, die vooral in jongere jaren zeer intensief het pianospel en de kamermuziek beoefende. Met onverdeeld genoegen denk ik terug aan ons gemeenschappelijk musiceren tijdens onze studie in Leipzig en in zijn ouderlijk huis; vooral de werken van Schubert hadden in dit verband zijn bijzondere liefde. In deze liefde ligt ook de kiem van zijn compositorische arbeid besloten. De wereld van Schubert, diens vreugde, weemoed en welluidendheid waren de bronnen waaruit Rudolf Mengelberg als componist putte. Tevens heeft op die arbeid de machtige figuur van Mahler, wiens vurig pleitbezorger hij was en wiens muzikale verwantschap met Schubert hem reeds vroeg had aangetrokken, invloed geoefend. Op latere leeftijd, door leed gelouterd, heeft hij in de kracht van het geloof zijn hoogste inspiratie gevonden².

1 R.M. was officier in de Orde van Oranje Nassau, ridder in het Legioen van Een, drager van de zilveren medaille der Stad Amsterdam en van de gouden medaille van het Concertgebouw.

2 Zie lijst der composities en geschriften.

[p. 133]

Tenslotte leidde zijn aanleg en eruditie, leidden zijn persoonlijke contacten met de meest verschillende kunstenaars er vanzelf toe, zijn culturele belangstelling ook in woord en geschrift te uiten. Zijn toelichtingen tot de Concertgebouw-programma's, zijn Mahlerbiografie en het Mahler-feestboek dragen evenals zijn lezingen het kenmerk van zijn hechtgefundeerd vakmanschap; zijn cultuurhistorische geschriften zijn de belijdenis van de Rijnlander die, geconfronteerd met de tijdgeest, zijn conceptie van het geestelijke en politieke leven, zijn ideeën omtrent de individuele vrijheid en de menselijke samenleving, in Nederland verwezenlijkt vond¹.

Sprak toen tot hem de vorst der dichters, eveneens uit het Rijnland gekomen, die temidden van een bewogen wereld zijn idylle van vrede en vrijheid schiep?

Hoe dit zij, het is geen toeval dat een belangrijk koorwerk van Mengelberg² getoonzet is op Vondels vers.

Uiteraard zou het verleidelijk zijn de verschillende facetten van een zo veelzijdige persoonlijkheid - met name zijn creative arbeid - aan een nadere beschouwing te onderwerpen, maar dit valt buiten het bestek van het levensbericht.

Eén facet echter mag niet onbesproken blijven, omdat dit inhaerent is aan het wezen van Rudolf Mengelberg: ik doel op zijn houding in de oorlogstijd. Na hetgeen zoeven in verband met zijn cultuurhistorische geschriften werd opgemerkt, is het niet verwonderlijk dat deze Rijnlander met zijn ingeboren verzet tegen het opdringende pangermanisme eerder en duidelijker dan velen van ons de gevaren van het Nazidom onderkende en signaleerde. Tijdig en bij voortduring heeft hij hiertegen gewaarschuwd en toen de barbarij ook over Nederland losbrak, heeft hij, op zijn eigen wijze, de strijd voortgezet en gedaan wat hij als zijn plicht tegenover zijn tweede vaderland beschouwde. Hij deed dit in de functie van directeur van het Concertgebouw, welke functie hij gedurende de oorlog is blijven vervullen.

Het ligt voor de hand dat een beleid, onder zo moeilijke omstandigheden, in een zo verantwoordelijke en kwetsbare positie gevoerd, na de bevrijding op verschillende wijze beoordeeld is, maar in zijn uitspraak van 28 januari 1947 verklaart de Centrale Ereraad met nadruk,

1 Zie lijst der composities en geschriften.

2 ‘Hymne op Amstelredam’.

[p. 134]

dat de pro-Nederlandse en anti-nationaalsocialistische gezindheid van Rudolf Mengelberg niet in twijfel kan worden getrokken.

Het is mij, die de terreur van het Derde Rijk aan den lijve ervaren heeft, een behoefte bij deze gelegenheid en op deze plaats te getuigen van Mengelbergs hartstochtelijke verdediging der menselijke waardigheid en der menselijke beschaving, van zijn doelbewuste bestrijding der mentale besmetting en van de feitelijke en morele steun, die hij zijn joodse vrienden verleend heeft.

Zo en niet anders is de overweldigende deelneming aan de plechtigheid op Westerveld te verklaren en het is een troostrijke gedachte dat de menselijke eigenschappen van Rudolf Mengelberg duurzamer gebleken zijn dan de belangen ener kortstondige functie; velen, zijn kinderen in de eerste plaats, zullen hem hiervoor dank weten.

Paul Cronheim

Lijst van geschriften

1917-50	Toelichtingen Programma's Concertgebouw - Amsterdam.
1920	Mahler-feestboek - Amsterdam.
1923	Mahler-biografie - Leipzig.
1929	Nederland, spiegel ener beschaving - Amsterdam.
1938	Vijftig jaar Concertgebouw - Amsterdam.
1948	Muziek, spiegel des tijds - Rotterdam.

Lijst van composities

Orkestmuziek

1922	Symfonische Elegie - Leipzig.
1925	Scherzo sinfonico -
1927	Symfonische variaties v. cello en orkest - Amsterdam.
1930	Vioolconcert - Wenen.
1936	Capriccio v. piano en orkest - Amsterdam.
1943	Concertino v. fluit en orkest - Amsterdam.

Koor en Orkest

1929	Weinlese (cantate, bekroond door de Mij. t.b.d. Toonkunst ter gelegenheid van haar eeuwfeest) - Amsterdam.
1932	Missa pro pace - Wenen.
1935	Hymne op Amstelredam - Amsterdam.
1940	Stabat Mater - Amsterdam.
1946	Victimae Pascali laudes - Amsterdam.

[p. 135]

Zangstem en Orkest

1924	Requiem - Budapest.
1934	Salve Regina - Amsterdam.
1942	Magnificat - Amsterdam.
1946	Adoro te - Amsterdam.

Declamatorium

1941	Ballade van den boer - Amsterdam.

Vocale muziek

1918-51

Liederen

Lezingen over Mahler, Strauss en Mozart.