Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1959

[p. 97]

Jan Slagter
(Woerden, 5 maart 1887 - Leiden, 6 augustus 1958)

In de avond van 5 augustus 1958 sloot Jan Slagter, naar zijn gewoonte was, de dag af met het lezen van een boek. Maar op de dag die volgde zette hij zijn lectuur niet meer voort en zijn boek werd door andere handen gesloten. Jan Slagter was een groot lezer en als zodanig behoort hij in de eerste plaats te worden herdacht in het Jaarboek van de Mij. der Ned. Letterkunde, waarin hij verscheidene jaren als penningmeester een bestuursfunctie heeft vervuld. Want de letterkunde en de litteratuur zijn tot steriliteit gedoemd zonder het bestaan van de beperkte schare der ‘lezers van groot formaat’. En tot dezulken, die zelf voldoende in hun mars hebben om met hart en verstand, kennis van zaken, subtiele sensibiliteit en rustige objectiviteit een boek het volle pond te geven- en het volle pond er uit te nemen - heeft Jan Slagter stellig behoord.

Hij werd geboren te Woerden, waar zijn vader, die arts was, een drukke praktijk had, ook buiten de stad. De levendige, veelzijdig ontwikkelde moeder, Groningse van geboorte, stimuleerde van nature elke culturele belangstelling in haar kinderen. De band van haar gezin met de stad Groningen was hecht en werd onderhouden met brieven, pakketten (die het streek-culturele element vertegenwoordigden) en logeerpartijen. Het was alsof in Jan Slagters gecompliceerde aard het element van humor en opgewektheid een sterke binding met Groningen had. Geen wonder dat in later tijd zijn vriendschap met de bruisende Dr. ‘Koosje’ van Lessen sterk wortelde in het Groningse. De dagen dat in zijn spraak een licht Gronings accent viel te horen waren de dagen waarop hij Koosje van Lessen gesproken had!

Van de tochten, later in vacanties, met de vader op praktijk, bleef een grondige belangstelling in de mens en zijn noden en ook een gedegen kennis van het boerenleven. In zijn litteraire werk vindt men dat terug. Uit de Woerdense tijd dateert ook de vriendschap met de schilder Leo Gestel, die een hechte kameraadschap voor het leven was.

De studententijd in Utrecht bracht latente gaven tot ontplooiïng. Jan S. vervulde een niet onbelangrijke rol in het studentenblad ‘Vox Studiosorum’: hij redigeerde, schreef talloze bijdragen, dichtte en componeerde cabaretliedjes die door hemzelf en ten dele ook door J.L. Pissuisse ten gehore werden gebracht. Het was een sterk creative gene-

[p. 98]

ratie die zich in de jaren voor de eerste wereldoorlog daar in Utrecht heeft uitgeleefd. Wij vinden namen als Jacques Bloem, Erich Wichman, ‘Vosje’, de latere hoogleraar Prof. Dr. J.J. Th. Vos, François Pauwels, en ook, zij het meer als buitenstaander, A. Roland Holst. In deze opgewekte studententijd openbaarde zich echter reeds een der wezenstrekken van Jan Slagter: zijn neiging tot isolement voortkomend uit een hypergevoelige, eigenaardige weemoed. In gezelschap voelt hij zich alleen en de drang wordt sterker om zich terug te trekken. Tijdens enkele jaren van journalistiek (redacteur buitenland bij de Nieuwe Courant in Den Haag) schrijft hij korte verhalen o.a. geïnspireerd op de Woerdense tijd en reportages die aandacht trekken over de tragiek en de problemen der Belgische vluchtelingen. In 1915 schrijft hij een toneelstuk dat daarop is gebaseerd: Grenzenwee. Zijn woonplaats wordt Zwolle als hij chef van een afdeling wordt op de Prov. Griffie van Overijsel. Zijn belangstelling in de beeldende kunst krijgt hier een actiever vorm bij het organiseren van tentoonstellingen van moderne kunst.

Het is hier niet de plaats om nader in te gaan op de ambtelijke loopbaan. In 1919 werd J.S. Secretaris van het Hoogheemraadschap van Rijnland te Leiden, waarna hij in 1948 werd benoemd tot Dijkgraaf, een functie welke hij tot zijn pensioengerechtigde leeftijd heeft vervuld met de hem eigen nauwgezetheid, een sterk ontwikkeld besef van verantwoordelijkheid en begrip en gevoel voor de menselijke betrekkingen. Hij was diep doordrongen van het besef dat alle arbeid recht heeft op waardering en dat in maatschappij en arbeidsproces ook de schijnbaar geringste schakel niet kan worden gemist en als zodanig dient te worden erkend.

De in 1919 aangevangen medewerking voor de beeldende kunst aan Elseviers Maandblad duurde tot de opheffing van het blad tijdens de laatste wereldoorlog en werd gedurende enkele jaren omgezet in een redacteurschap (voor de beeldende kunst). Naast de teken-, schilder- en beeldhouwkunst is het vooral de architectuur die zijn grote belangstelling heeft met een byzondere voorkeur voor de Romaanse bouwkunst. Over het werk van Leo Gestel, wiens ontwikkeling hij vanzelfsprekend van zo nabij heeft gevolgd, heeft hij verschillende grote artikelen geschreven en een klein boek dat in de Sint Lukas Reeks van Boucher is verschenen. Jan Slagter behoorde tot de eersten die iets in het werk van Tinus van Doorn zagen en hij heeft de jonge schilder krachtig aangemoedigd en gesteund.

Tot J.S.'s activiteit op het gebied van de beeldende kunst behoorde

[p. 99]

ook zijn jarenlang voorzitterschap van de Leidsche Kunstvereniging, die tentoonstellingen van moderne kunst organiseerde doch in de tijd der bezetting werd ontbonden. Van de oprichting in 1952 af was hij voorzitter van de Stichting Instituut ter bevordering van een grondige en onafhankelijke expertise van kunstwerken te Amsterdam.

Bij het afsluiten van de ambtelijke loopbaan scheen een nieuwe levensperiode te zijn aangebroken die geheel in het culturele vlak zou liggen: lezen, muziek horen, zo mogelijk schrijven en een dagtaak op het Prentenkabinet van de Rijksuniv. te Leiden. Deze vrijwillig op zich genomen taak, het ordenen van verzamelingen, heeft hij met de hem eigen conscientieuze overgave vervuld. Het werd inderdaad een vervulling. Het werken in een harmonische sfeer, de omgang met mensen die dezelfde culturele belangstellingen deelden of met andere aanvulden brachten in dit leven een verstild geluk.

Pas na zijn betrekkelijk onverwachte heengaan kwam een accent te liggen op hetgeen tot de kern van zijn wezen had behoord, het eigen werk. En een niet in de handel gebrachte bloemlezing werd uit het nagelaten werk samengesteld: cabaretliedjes, kort proza, het toneelstuk Grenzenwee, enkele artikelen over beeldende kunst, verhalen, gedichten.

De vraag dringt zich op waarom deze sterk creatief aangelegde mens, naast een eerbiedwekkend aantal geschriften op het gebied van de beeldende kunst, een zo klein oeuvre heeft nagelaten. Want was Jan Slagter een groot en evenwichtig lezer, hij was een sterk geremd en schuchter schrijver. De in zijn studententijd reeds min om meer latent aanwezige weemoed heeft zich in later jaren vastgehaakt aan ‘het schrijven’. Wel was deze gevoelige, kwetsbare persoonlijkheid van nature ontvankelijk voor remmingen van buitenaf, maar het lijkt niet onwaarschijnlijk dat hier toch ook sprake was van een heimwee dat lichte verwantschap toont met het heimwee van Loti. Loti echter schreef van zijn heimwee uit; hij heeft zijn leven lang een heimwee gecultiveerd naar Aziyadé, de jonge Turkse die zijn grote liefde geweest is. Achter de pogingen die hij in het werk stelde om haar te bevrijden lag het weten dat hij zulks nooit zou doen omdat zijn heimwee naar haar zijn levensvervulling zou worden. Iets van dien aard vinden wij bij Jan Slagter terug, zij het dat door zijn altruïstische aard het accent verlegd werd. In de laatste levensperiode echter wisten enkele gedichten als het ware te ontsnappen. Ze zijn heel zuiver en spontaan.

De stimulerende, doch te laat in zijn leven verschenen kracht in deze

[p. 100]

is Top Naeff geweest. Haar bewondering voor zijn eenvoudige, bijna simpele proza, dat gespeend was van alles wat zweemde naar ‘behaagziekte’ en ‘maniertjes’ was oprecht en een laat verhaal als Het donker behang was haar lief om de ‘doodgewone’ verteltrant. Het kan wel niet anders of de vriendschap met Top Naeff, waarin twee geesten zich als ware aan elkander slepen is een der meest flonkerende facetten van J.S. leven geweest. Een der boeken die beider onvoorwaardelijke bewondering had was La Mêche van Lucie Marchal, dat hij haar op reis meegaf toen zij ging kuren met de woorden:

Comme je voudrais vous suivre et m' en aller à Plombières!

Mais hélas, ce n'est qu' un livre qui passera la frontière!

1950 Jean Boucher

Voor een kwetsbare natuur was de olijke, gepantserde Top Naeff een verukkelijke kameraad. Beiden hadden grote bewondering voor werken als Les Thibault, beiden ook voor de knappe vertelkunst van een Somerset Maugham.

Jan Slagter las ‘goed’. Hij kende o.a. Flaubert door en door. De Education Sentimentale nam hij na jaren soms weer op en hij heeft Bouvard et Pécuchet herhaaldelijk doorgewerkt. Zelf wilde hij wel beweren dat hij een slecht geheugen had maar hoe kende hij zijn dichters. Hij was een groot bewonderaar van de magische woordkunst van Nijhoff, kende Bloem en Roland Holst. Maar ook Ronsard kende hij goed wiens:

Je gage mon grand bouc qui par mont et par plaine
Conduit seul un troupeau comme un grand capitaine...

hij gaarne placht te citeren, evenals Du Bellay's:

Heureux qui comme Ulysse a fait un beau voyage...

Met de ‘modernste’ beeldende kunst had hij soms moeite. Zij wekte spanningen in hem. Nu is het zo dat het visuele zich meer opdringt dan het geschrevene; men kan een boek gesloten laten tot men eventuele spanningen aankan terwijl het visuele niet altijd op het meest geschikte ogenblik ‘bij de hand’ is. Vooral in de laatste levensjaren van J.S. was er een verweer in hem merkbaar - uit zelfbehoud? - tegen spanningen

[p. 101]

hetgeen soms leidde tot een resoluut verwerpen. Maar ook kende hij te goed van nabij het ‘ploeteren’ van grote kunstenaars op de materie om niet op zijn hoede te zijn voor gemakkelijke maniertjes en had hij een bijna ‘natuurlijke’ afkeer van behaagziek. Over de kapel van Le Corbusier in Ronchamps schreef hij enkele weken voor zijn heengaan: ‘Ik zag deze kapel van Ronchamps. Ik vind het gewrocht helemaal niet mooi, eer behaagziek, au fond romantisch, grillig, drukkend van zwaar beton. Neerdrukkend.’

Bij de litteratuur lag het anders; hij kon zich de tijd gunnen iets te laten rusten en weer op te nemen, wat hij ook deed. Hij stelde zich altijd er voor open. Tot hij zijn oordeel, aanvaardend of verwerpend, voor zichzelf, wikkend en wegend, verwerkend, grondig had geformuleerd. Deze eigenschap, de in zijn kwetsbaar gevoelige natuur aanwezige innerlijke rust t.o. van de litteratuur maakte hem tot inderdaad een groot lezer.

Jan Slagter was een begaafde mens met een verfijnde geest, eerlijk en trouw, die van Scarlatti hield en van Gershwin, een vaardig tekenaar die met vast en gevoelig ‘schrift’ een landschap kon vastleggen of een schets kon neerzetten van een kunstwerk, die zijn hart had verpand aan de bomen en de bloemen en een kenner was van de vogels en voor wie een winterdag was goedgemaakt als hij op het Leidse Galgewater een dodaarsje ontdekt had.

Margrit de Sablonière

Van de hand van Mr Jan Slagter verschenen naast zijn beschouwingen over beeldende kunst verschillende artikelen over architectuur; w.o.

1938	Doornik en zijn kathedraal (Elsevier's maandblad)
1939	Het gemeenlandshuis van Rijnland te Leiden (Oudheidkundig Jaarboek afl. 2)
1939	Pieter Post als architect van Rijnland (tezamen met W.F. van der Burgh, Oudheidkundig Jaarboek afl. 3/4) en van uiteenlopende aard op cultuurhistorisch gebied, zoals:
1935	Holland, Waterland (Hou je roer recht) Humor en romantiek van de waterkant (als boven)
1944	Goudleeren behangsels (Oudheidkundig Jaarboek Maart)
1956	Geschiedenis van een banpaal (Rembrandt: De mijlpaal bij Halfweg (Spieringhorn) ets ± 1650) Rembrandtnummer Amstelodanum Juni) Bijdragen aan het Leids Jaarboekje. Postuum: Bloemlezing uit het scheppend werk van Mr Jan Slagter (Gedrukt door A.W. Sijthoff's U.M.N.V., Leiden.)