Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1959

[p. 72]

Oscar Louis Helfrich
(Serang, 6 october 1860 - Voorburg, 29 april 1958)

Oscar Louis Helfrich werd 6 october 1860 te Serang geboren als zoon van de beierse officier van gezondheid Conrad Helfrich en van Jeanette Caroline Couvreur. Zijn gehele lagere en middelbare schoolopleiding genoot hij te Leiden, waar hij vervolgens college liep aan de gemeenteinrichting ter opleiding van oost-indische ambtenaren. Toen hij october 1881 op Java terugkwam, nam hij eerst deel aan een cursus der landbouwschool te Buitenzorg, aangezien er in de buitengewesten geen plaats bij het binnenlands bestuur vacant was. Na een jaar volgde zijn plaatsing te Besoeki, vanwaar hij mei 1883, vergezeld van zijn jonge vrouw Adriana Helena Maria Middelaer, naar de residentie Bengkoelen vertrok.

Eenmaal aangekomen in het gewest waar hij jarenlang zou gaan arbeiden, zette de jeugdige bestuursambtenaar, die aanvankelijk te Kroë werd geplaatst, zich met ijver aan de bestudering van land, volk en taal. Of hij daartoe een aanmoediging had ontvangen, is niet vast te stellen. Mogelijk zijn de geschriften van Wilken, die in 1881 lector te Leiden was geworden en onder wiens gehoor Helfrich nog geweest kan zijn, hem een aansporing geweest. Zeker is het, dat hij zowel in zijn ‘Bijdrage tot de geographische, geologische en ethnografische kennis der afdeling Kroë’ - (1886) B.K.I. 38 (1889) -, als in zijn opstel ‘De eilandengroep Engano’ - (1886) T.N.A.G. 1888 - verwijst naar ‘de belangrijke bijdrage van Prof. Dr. Wilken: ‘Over de verwantschap en het huwelijks- en erfrecht bij de volken van het Maleische ras’. Beide verhandelingen openbaarden reeds overtuigend de voortreffelijke eigenschappen, die Helfrich als wetenschappelijk onderzoeker en auteur kenmerkten: brede belangstelling, snel werken en een zekere mate van perfectionisme. Alle materiële en geestelijke cultuurwaarden hadden zijn aandacht en waar hij dit, met het oog op het onderwerp dienstig achtte, riep hij bij zijn navraag zijn vrouw te hulp. Haar dankte hij veel gegevens over geboorte, ziekte, huwelijksleven e.d..

Beide genoemde opstellen zijn haastwerk geweest, immers te Kroë bleef Helfrich slechts één jaar, in welke korte spanne tijds hij niet slechts de gegevens voor zijn ‘Bijdrage’ verzamelde, doch ook belangrijk materiaal over de lampongse taal: ‘Proeve van een Lampongsch-Hollandsche woordenlijst, bepaaldelijk voor het dialect van Kroë’, ‘Verzameling Lampongsche teksten, getranscribeerd onder toezicht van O.

[p. 73]

L. Helfrich’, beide in V.B.G. 45 (1891); ‘Lampongsche raadsels, spreekwoorden en spreekwijzen met vertaling’ B.K.I. 40 (1891). Zijn rijke Enggano-opstel stelde hij samen gedurende een reis naar dat ‘naaktloperseiland’, waar hij een onderzoek moest instellen naar de stranding van het britse schip ‘Scottish Star’. Helfrich werd toen verwelkomd door een radja, die de uniformjas van de onfortuinlijke scheepskapitein aan het blote lijf droeg. Ook hier zamelde Helfrich taalgegevens, tezamen met J.A.J.C. Pieters uitgegeven in een ‘Proeve van een Maleisch-Nederlandsch- Engganeesche woordenlijst’ - T.B.G. 34 (1891), waarop hij zelf nog aanvullingen gaf in T.B.G. 35 (1893).

Zijn door hoog verantwoordelijkheidsbesef ingegeven streven naar perfectionisme sprak uit Helfrichs gewoonte zijn bijdragen te vervolledigen in aanvullingen, verbeteringen en vervolgen. Deze werkwijze is vooral bij woordenlijsten de hanteerbaarheid niet ten goede gekomen.

Helfrich heeft niet nagelaten over zijn werk het oordeel te vragen van geleerden van naam. Te Leiden was hij wellicht in 1881 nog onder het gehoor geweest van Dr. Snouck Hurgronje. Deze geleerde zorgde voor de plaatsing in het Int. Arch. für Ethnographie (1888) van een stel aantekeningen, die Helfrich met twee collega's van het ‘Hasan-Hoseinof Taboet-feest te Bengkoelen’ had gemaakt. Met het gunstig oordeel van de streng kritische Van der Tuuk over zijn Bijdragen tot de kennis van het Lampongs, was hij niet weinig vereerd; Van der Tuuk had immers zelf de grondslagen voor de lampongse taalstudie gelegd. Dat de grote Kern van zijn verzameling lampongse teksten getuigde, dat ze ‘een vasten grondslag voor verdere studie opleverde’, was voor Helfrich evenzeer een aanmoediging met zulk studiewerk door te gaan.

Ook met wetenschappelijke instituten trad hij al spoeding in relatie: het Kon. Ned. Aardrijkskundig Genootschap, het Kon. Bataviaasch Genootschap van K. en W. en het Kon. Instituut voor de T.L. en V. van Ned. Indië telden hem onder hun leden. Bovendien verrijkte hij de collecties van de musea te Batavia, Leiden en (later) Amsterdam met fotomateriaal en grote en kostbare zendingen ethnografische voorwerpen (o.a. van Enggano en Seloema), steeds vergezeld van uitvoerige nauwkeurige beschrijvingen waarin aan de technische termen grote aandacht was geschonken. Zowel van de nederlandse regering als van het Tropeninstituut te Amsterdam ontving hij als blijk van waardering daarvoor een zilveren medaille.

Zijn verblijf in Bengkoelen sloot Helfrich af met een vierjarig bestuur

[p. 74]

over de afdeling Manna en Passemah Oeloe Manna-1888-1892-, waar hij wederom een schat van volkenkundige en taalkundige gegevens verzamelde: ‘Bijdrage tot de Letterkunde van den Sĕrawajer en Bĕsĕmaher in de afd. Manna en P.O. Manna (Residentie Bengkoelen)’-T.B.G. 37 (1894)-; ‘Sĕrawajsche en Bĕsĕmahsche spreekwoorden, spreekwijzen en raadsels’ -B.K.I. 45 (1895)- en zijn omvangrijke ‘Bijdragen tot de kennis van het Midden Maleisch (Bĕsĕmahsch en Sĕrawajsch dialect)’ -V.B.G. 53 (1904).

Is totdusveriets gezegd over Helfrich als wetenschappelijk onderzoeker, thans een enkel woord over Helfrich als bestuurder, als hoedanig hij zich in zijn verdere diensttijd onderscheiden heeft. Het spreekt van zelf, dat iemand, die zo intensief belangstelde in het doen en laten van een bevolking, op haar verbeelding werkte. Bij een plattelandsbevolking is daarvan het gevolg het geven van een bijnaam of het ontstaan van een persoonsmythe. In Groot Mandailing en Natal, (Zuid-Tapanoeli), waar Helfrich na een jaar dienst in Atjeh controleur werd (van 1893-1897), stond hij onder de bevolking bekend als de Toean Pendek, de korte mijnheer. Zijn wijze bestuursoekazes hield de Mandailinger tot de laatste wereldoorlog in ere en het zou niet verwonderlijk zijn indien dat ook nu nog het geval is. Helfrich was van mening, dat aan rechtspraak naar ongeschreven recht het grote gebrek kleefde, dat iedere rechtsprekende ambtenaar bij aankomst in een nieuw ressort weer van meet af aan beginnen moest met een studie van het plaatselijke ongeschreven adatrecht, waarvan destijds nog geen samenvattend overzicht bestond. Dit bracht hem er toe adatreglementen op te stellen of te doen opstellen. Voor Groot Mandailing en Natal liet hij deze taak vervullen door een tweetal bekwame mandailingse hoofden (adatrechtbundel 35-1936).

Grote naam heeft Helfrich verworven als pacificator van Djambi. Omstreeks de eeuwwisseling wenste de regering een einde te maken aan de in dat sultanaat heersende wantoestanden. Dr. Snouck Hurgronje, toen adviseur voor inlandse en arabische zaken, kreeg opdracht de politieke situatie te gaan opnemen (1901). Deze staatsman-geleerde ried de regering aan de tot dusver gevolgde onthoudingspolitiek te verlaten. Helfrich, die na bijkans zestien jaar dienst zijn eerste europese verlof van een jaar had genoten, was in 1898 geplaatst in de residentie Palembang, waar hij in 1901 ‘bij zijn kader à la suite gevoerd werd’ en gesteld ter beschikking van den resident ‘ten einde hem in de behandeling van verschillende belangrijke aangelegenheden behulpzaam te zijn’. Een van

[p. 75]

die aangelegenheden was: het orde stellen op de zaken in Djambi, dat onder Palembang ressorteerde. En zo werd eind 1901 Helfrich naar Djambi gedirigeerd. Het is hier niet de plaats Djambi-geschiedenis te schrijven. Slechts moge aangestipt worden, dat op 16 maart 1904 de djambische rijkssieraden van sultan en troonopvolger, twee fraaie statiekrissen in tegenwoordigheid van Helfrich te Djambi bij de resident van Palembang werden ingeleverd. Van dit historisch feit berust een foto op het Kon. Instituut voor de T.L. en V. Jarenlang moest nog gepatrouilleerd worden om de voortvluchtige ex-sultan Taha (gevallen april 1904) en andere djambische groten met hun aanhang onschadelijk te maken. Helfrich maakte die tochten vaak mee en een van de belangrijkste huidige verkeerswegen, de zgn. Helfrich-weg, is niets anders dan het verbeterde colonnepad van Helfrich. Meermalen verkeerde Helfrich, die een moedig man was, in levensgevaar. In 1903 werd hij te Djambi gewond. Zeer verdiend werd hij drager van het ereteken voor belangrijke krijgsbedrijven met de gespen: Atjeh (1898), Djambi en Kerintji (1906) en Midden-Sumatra (1908). In 1903 werd zijn moed en zijn politiek beleid beloond door zijn benoeming tot officier in de orde van Oranje Nassau.

In 1906 werd hij de eerste resident van het door hem gevormde nieuwe gewest Djambi. Dit was de steen die Helfrich metselde in van Heutsz' grootse bouwwerk, het nederlands-indische tropenrijk.

Had Helfrich als assistent-resident de gegevens op zijn dienstreizen verzameld, ten behoeve van de bestuursambtenaren in druk doen verschijnen (vgl. blz. 81 Literatuurlijst voor het adatrecht van Indonesië - 1927), als resident heeft hij met vaste hand het gehele gewest geordend. De Djambiër noemde hem wel Toean tjabé rawit, hem vergelijkend met de kleine scherpe spaanse peper; ook hij was klein en pittig, niettemin gezien om zijn strikte rechtvaardigheid. Zoveel mogelijk aansluitend op het oude landsrecht hervormde hij bestuur en rechtspraak. De rechten en plichten van volk, volkshoofden en bestuursambtenaren regelde hij in zijn bekend geworden Oendang oendang, door Van Vollenhoven gekenschetst als een ‘omvangrijke adatcodificatie’, in werkelijkheid een algemeen regeringsreglement voor Djambi van niet minder dan 365 artikelen (adatrechtbundel 5).

Voor de volkswelvaart van Djambi legde hij een blijvende grondslag door de invoering van de bevolkingsrubbercultuur, waarvan de latere betekenis spreekt uit enkele cijfers van 1935: 64 millioen tapbare, 17 millioen nog niet tapbare rubberbomen; uitvoer 34.400 ton (van 1000 kg.)

[p. 76]

handelsrubber. In 1908 ging Helfrich met een jaar buitenlands verlof, Djambi achterlatend als een rustige welgeordende residentie.

Van 1909 tot 1912 was hij nog resident van Bengkoelen, het gewest waar hij zijn eigenlijke bestuursloopbaan begonnen was. In 1911, kort voor zijn pensionering, werd hij benoemd tot ridder in de orde van de Nederlandse Leeuw. Zeven jaar daarna werd andermaal een beroep gedaan op zijn uitzonderlijke bekwaamheid als bestuurder. Twee jaar lang (1919-1921) zetelde hij als gouverneur te Willemstad, waar hij voor Curaçao een groot ontwikkelingsplan opstelde, dat pas na zijn ontslag in langzaam tempo tot uitvoering kwam. Op Curaçao kwam zijn vrouw te overlijden.

Helfrich's aantal pensioenjaren is groter geweest dan het getal zijner dienstjaren, doch in wezen heeft hij na zijn pensionering doorgediend. Onmiddellijk na terugkeer in het vaderland hervatte hij zijn wetenschappelijk werk. In 1915, 1921 en 1927 kwamen aanvullingen op zijn Midden Maleise bijdragen van 1904 - V.B.G. 61, 63 en 68 met een slot-supplement, in 1933 afzonderlijk te 's-Gravenhage in het licht gegeven. Met een samenvattende herziening van dit gehele werk maakte hij zelf nog een aanvang. In 1915 verscheen in de V.B.G. 61 ‘Lampongsche dwerghertverhalen’, in 1916 in de B.K.I.71 zijn ‘Nadere bijdrage tot de kennis van het Engganeesch’; in 1927 bracht B.K.I. 83 ‘Uit de folklore van Zuid-Sumatra, medegedeeld door O.L. Helfrich’.

Voor het Koloniaal Tijdschrift verzorgde Helfrich jarenlang de rubrieken ‘Bibliografie’ en ‘Uit buitenlandsche tijdschriften en werken’. Als archivaris van het Zuid-Sumatra Instituut ontwierp hij het schema van de uitstekende Zuid-Sumatra bibliografie. Van dit beredeneerde literatuuroverzicht bewerkte hij het eerste deel (lopende tot 1915) grotendeels zelf, terwijl J.W.J. Wellan het tweede deel voltooide, nadat Helfrich naar Curaçao was vertrokken.

Wellan was ook een van zijn medewerkers bij de voltooiing van het grote ethnografische boek over de Bĕsĕmah, waarin de schat van waardevolle gegevens, in de jaren 1888-1892 daar verzameld, systematisch werden uitgewerkt. Aangezien van een onverkorte uitgave van dit zeer omvangrijke werk alleen al om financiële redenen moest worden afgezien, vertrouwde Helfrich het handschrift toe aan het Kon. Instituut T.L. en V.

In zijn grote handboek over het adatrecht heeft Van Vollenhoven Helfrich gerekend tot de beste oudere adatauteurs uit de 19e eeuw (deel II blz. 767). Toen het Kon. Instituut voor de T.L. en V. in 1909 de adatrecht-

[p. 77]

commissie instelde, werd Helfrich daarvan een der zes leden. Hij bewerkte voor de adatrechtbundels alles, wat betrekking had op Zuid-Sumatra en Zuid-Tapanoeli, waaronder veel van eigen hand. Hoe hij in de praktijk zelf het adatrecht hanteerde kan blijken uit de reeksen uitspraken van de door hem ingestelde adatrechtbank te Panjaboengan (Groot Mandailing), waarvan hij van 1894-1896 leider was (adatrechtbundel 35 en 38).

De commissie voor het adatrecht eerde haar trouwe medewerker door t.g.v. zijn 70e verjaardag de 32e bundel, geheel gewijd aan Zuid-Sumatra, te sieren met zijn portret. In 1943 benoemde zij hem tot haar erevoorzitter. Twintig jaar later volgde zijn verkiezing tot erelid van het Kon. Instituut voor de T.L. en V..

Helfrich's naam als bekwaam en rechtschapen bestuurder zal blijven voortleven, zolang er herinnering zal bestaan aan het goede corps bestuursambtenaren, dat eens het oude Nederlandsch-Indië regeerde; Helfrich's naam als wetenschapsman zal niet verklinken, zolang er orientalistiek beoefend zal worden. Maar in de landen op Sumatra, waar Helfrich eens diende, blijven zijn naam en persoonlijkheid leven onder de bevolking, doordat hij getoond heeft te beseffen, dat gezag noch geleerdheid waarde heeft zonder hartelijke contacten van mens tot mens.

V.E. Korn