Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1959

[p. 45]

Levensberichten

[p. 47]

Til Brugman
(Amsterdam, 16 september 1888 - Gouda, 24 juli 1958)

De vader van Til Brugman bezat wijnbergen in Zuid-Frankrijk en Spanje, kende vijftien talen en poogde in de tijd die het beheer van de wijnbergen hem liet Dante's Goddelijke Komedie in het Nederlands over te brengen. Hij achtte zijn echtgenote de ‘koningin van het gezin’ en zichzelf haar ‘oudste kind’. Zijn vroomheid van Rooms-Katholiek had niets agressiefs.

Til Brugman's moeder daarentegen was zeer fel. In haar ijver nam zij uitsluitend ketters personeel aan met de bedoeling het tot het ware geloof te brengen. Zij regeerde het gezin van negen kinderen met strenge wilskracht naar duidelijke principes. Met haar kwam de oudste dochter, Mathilde Maria Petronella, als kind reeds in conflict.

Zo ongeveer vertelde Til Brugman over het ouderlijk huis dat haar op haar één-en-twintigste werd ontzegd. Maar men raakt in de verleiding om in trekken van haar ouders trekken van haarzelf te zoeken. Van haar vader moet zij de literaire begaafdheid en het talent voor talen hebben geërfd. Van haar moeder de bijzondere wilskracht, die bij haar echter niet gecombineerd was met onverdraagzaamheid of leerstelligheid.

De situatie waarin zij opgroeide zal haar geinspireerd hebben tot de roman ‘Bodem. Marcus van Boven, Gods Knaap’, die in 1946 verscheen en door twee andere romans gevolgd had moeten worden. Deze zijn wel geschreven, maar nooit gepubliceerd. Het tweede deel gaat over een meisje dat haar kindertijd lang overhoop lag met een moeder die aan niets dan zonde dacht. Het is verleidelijk om nog verder op zoek te gaan naar autobiografische elementen. In een alleraardigst kinderboekje, dat alleen in Duitse vertaling verscheen, ‘Maras Puppe. Eine Puppe erzählt aus ihrem Leben’ (1952), wordt verhaald over een meisje met allerzotste invallen. Zoveel groteske fantasie als deze Mara heeft ongetwijfeld ook Til gehad.

Zij is 16 september 1888 in Amsterdam geboren, bezocht daar de lagere school en werd op haar tiende naar een internaat in Brabant gestuurd. Daar leerde zij wat jongedames moeten kunnen: piano-spelen, borduren en bidden. Belangrijker voor haar waren de moderne talen.

Op haar achttiende keerde zij naar huis terug en drie jaar later begon zij arm en opstandig aan een eigen leven. Het leek eerst weinig avontuurlijk: een kantoorbaan en studie voor diploma's handelscorrespon-

[p. 48]

dentie Frans, Duits en Engels. In 1945 verhuisde zij naar Den Haag, waar zij een betrekking op een regeringsbureau vervulde en later van les-geven poogde te leven.

In haar Haagse periode, die tot 1930 duurde maar door lange reizen werd onderbroken, begaf zij zich in de artistieke avant-garde van de ‘Stijl’-groep. Mondriaan had zij al in Amsterdam, op dansles, leren kennen. Nu sloot zij vriendschap met kunstenaars wier werk en wier idealen eigenlijk pas na de tweede wereldoorlog ten volle worden gewaardeerd en bestudeerd: Van Doesburg, Huszar, Herbert Walden, Kurt Schwitters, de architecten Oud, Van Eesteren, Rietveld. Zij werkte mee aan het tijdschrift ‘De Stijl’ met ‘klankgedichten’ en vervaardigde in samenwerking met Van Doesburg en anderen dadaïstische pamfletten. Toen Dr. H.L.C. Jaffé zijn grote dissertatie over ‘De Stijl’ ontwierp is hij vaak met Til Brugman gaan praten. In zijn voorwoord bedankt hij haar omdat zij hem ‘heeft doen profiteren van de rijke schat van haar herinneringen en haar enthousiasme’.

In Den Haag is zij ‘grotesken’ of ‘soties’ gaan schrijven, verhalen waarin gekke invallen als van het kleine meisje Mara zorgvuldig en dikwijls scherp satirisch werden uitgewerkt. En zij reisde. Om aan de London University te kunnen studeren was zij tevreden met een bed bij het Leger des Heils. Om aan de Sorbonne te kunnen werken nam zij met armoede in Parijs genoegen. Het resultaat was een veelzijdige en zeer persoonlijke eruditie. Zij sprak en schreef Frans, Duits, Engels, Italiaans, Spaans en de drie Scandinavische talen, las Latijn en heeft zich zelfs enige tijd beziggehouden met Japans. Zij kende vele werken uit vele literaturen, was goed thuis in de psychologie en had een vurige politieke belangstelling. Aanvankelijk zeer links georiënteerd keerde zij zich in later jaren tegen de Russische interpretatie van het communistisch ideaal. Haar rijke kennis kwam haar te pas bij het werk aan een reusachtig citatenboek dat zij in opdracht van een uitgever vervaardigde. Het is nooit verschenen. Maar het verzamelde materiaal werd door S.W.F. Margadant gebruikt voor zijn ‘Tienduizend citaten’.

In 1930 vertrok zij naar Berlijn, waar zij met les geven en vertalen in haar onderhoud voorzag. In 1935 verscheen haar eerste boekje bij ‘Die Rabenpresse’: ‘Scheingehacktes’, twee groteske verhalen die in Nederland door Victor E. van Vriesland verrast werden besproken.

In 1939 keerde zij naar Nederland terug. Zij had zich voorgenomen om pas na haar vijftigste waarlijk boeken te gaan publiceren. De oorlog

[p. 49]

maakte dat zij als vrouw van acht en vijftig met een roman debuteerde. Zij woonde eerst in Amsterdam, verhuisde in 1942 naar Breukelerveen, om zich voor de Duitsers verborgen te houden en betrok, na nog enig zwerven, in 1948 een houten vakantie-huisje aan de Reeuwijkse Plas waar zij tot haar dood bleef.

Haar roman ‘Bodem’ verscheen in 1946. In 1948 kwam het kinderboek ‘Tijl Nix, de tranendroger’, een ernstige fantasie die in het Frans en Italiaans werd vertaald. In 1949 publiceerde zij de novelle ‘De houten Christus’. Zeer origineel bleek ‘Wiben en de katten’, dat in 1951 uitkwam. In het kader van een verhaal verhandelt de schrijfster over katten en die katten geven haar gelegenheid om uit de hele cultuurgeschiedenis gegevens bijeen te brengen. In 1952 liet zij een boek voor jonge mensen, ‘De Vlerken’ en ‘Maras Puppe’ uitgeven, in 1953 de uitvoerige probleemroman ‘Spanningen’, in 1954 de gevoelige novelle ‘Kinderhand’. In 1956 kwam de roman ‘De zeebruid’, in 1957 het jongensboek ‘Eenmaal vrienden altijd vrienden’. Voor de oorlog publiceerde zij vele reisverhalen in de Nieuwe Rotterdamse Courant, na de oorlog werkte zij intensief mee aan de Kroniek van Kunst en Kultuur, De Vlam en Mens en Wereld. Behalve de twee vervolgen op ‘Bodem’ heeft zij een aantal novellen en grotesken nagelaten. Voor haar gehele oeuvre ontving zij in 1952 de Marianne Philips-prijs.

In een autobiografische notitie heeft zij haar stijl-ideaal vastgelegd: ‘De idee - geschenk van de mensheid aan de mens en door hem aan de gemeenschap weeromgegeven - bepaalt de inhoud. De inhoud bepaalt de woordenkeus en de redewendingen en deze bepalen op hun beurt weer de stijl. De stijl is dus in laatste instantie van de idee afhankelijk en wisselt met haar. Het is de taak van de kunstenaar zich aan de idee ondergeschikt te maken en zich niet aan ‘zijn’ stijl, d.w.z. aan zijn subjectiviteit, stoer vast te klampen, maar zich aan de idee te geven, er in op te gaan als bemiddelaar in alle bescheidenheid’.

Dit was haar richtlijn. En het opzettelijk archaïsche proza van ‘Bodem’, waarin plechtige dialogen tussen een vader en een kind krasse voorbeelden zijn van evocatieve stilering, contrasteert sterk met de vloeiende schrijfwijze van sommige kinderboeken, de realistisch-psychologische trant van haar novellen, de humoristische stijl van haar grotesken, de frappante dieventaal van ‘De zeebruid’.

Aan welke ‘idee’ zij zich echter onderschikte, steeds exploreerde zij met aandacht de taal. Zij had een voorkeur voor oude of gekke woorden

[p. 50]

en curieuze uitdrukkingen. Het is misschien mogelijk om deze trek af te leiden uit haar jeugd bij de ‘Dada’ die literair ‘De Stijl’ begeleidde. Opmerkelijk is het in elk geval dat twee schrijvers die bij de nieuwe zakelijkheid begonnen, F. Bordewijk en B. Stroman, op gelijke wijze streven naar verrijking van de taalschat.

Wie Til Brugman kende, vond haar overigens gemakkelijk in al haar werken terug: een militante vrouw, kordaat in haar meningen, geneigd tot paedagogisch filosoferen, bereid om tot het uiterste te gaan in overtuiging en humor, beheerst door drift tot inzicht en een grillige, satirische fantasie. Hij zag haar voor zich, klein en fel, mannelijk in kleding en optreden, het korte, dikke, grijs wordende haar los achterover gekamd, het gezicht vol sproeten, de bruine ogen met een grote en vastberaden blik.

In 1937 openbaarde zich de chronische nephritis die haar zou slopen. Zij heeft zich met buitengewone dapperheid verzet. Van 10 juli 1956 af kon zij haar bed niet meer verlaten. Het stond in een klein kamertje met uitzicht op de wijde Reeuwijkse Plas. Er hing een karton boven waarop met onhandige letters getekend was: ‘A la recherche du silence perdu’.

Allengs verlamd moest zij in het Van Iterson-ziekenhuis te Gouda worden opgenomen, zij overleed daar op 24 juli 1958. Onverwacht, al wisten zij en haar vrienden dat haar leven niet lang meer kon duren. Maar zij had zich voorgenomen om zeventig jaar te worden en niemand, die haar en haar grandioze wil kende, had er eigenlijk aan getwijfeld dat zij ook dit voornemen zou weten te verwezenlijken...

Alfred Kossmann