Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1958

[p. 27]

Levensberichten

[p. 29]

Salomon Adriaan Marie Bottenheim
(15 januari 1880 - Amsterdam - 1 januari 1957)

De eerste dag van het jaar 1957 heeft Salomon Adriaan Marie Bottenheim uit ons midden genomen, uit het culturele leven van Amsterdam, waarmee hij meer dan een halve eeuw ten nauwste was vergroeid. Met veelzijdige belangstelling volgde hij alle stromingen des tijds. Moge de toonkunst de voornaamste plaats in zijn werkzaamheden hebben ingenomen, zijn blik was verder gericht en zag alle facetten van het maatschappelijk leven, beschouwend en actief deelnemend in breed verband. In hem leefde iets van de geest van Samuel Sarphati, aan wie hij een belangrijke studie wijdde. Gelijk Sarphati, als vakman medicus, een uitgebreide werkzaamheid in de sociale structuur van zijn stad verrichtte, heeft Bottenheim, musicoloog van beroep, zijn taak gezien in de bevordering van de naam en glorie van Amsterdam en Nederland. De liefde voor de muziek en haar beoefenaars evenwel bleef de bron en het uitgangspunt van geheel zijn activiteit.

Bottenheim werd geboren op 15 Januari 1880 uit een kunstminnend Amsterdams geslacht. Zijn vader evenals zijn grootvader behoorden tot de oprichters en oorspronkelijke aandeelhouders van de Naamloze Vennootschap ‘Het Concertgebouw’ aan de Van Baerlestraat - destijds Houbrakenstraat - te Amsterdam. Het was de beweging der Tachtigers die op muzikaal gebied in de oprichting van de Wagner-Vereeniging en Het Concertgebouw haar evenknie vond. De nieuwe geest die hier opbloeide bezielde de jonge Bottenheim. Twee exponenten van een nieuwe tijd zouden in zijn leven een grote rol blijven spelen: Henri Viotta en Willem Mengelberg. Talrijke publicaties getuigen van het opbouwende werk, dat Bottenheim gedurende een lang leven verrichtte. De eerste schreden op de weg, die hij later op zo karakteristieke en persoonlijke wijze zou bewandelen, werden reeds in het ouderlijk milieu met toewijding en smaak geleid. De alras in aantal toenemende concertbezoeken laten een onuitwisbare indruk achter. En dit is wellicht bijzonder kenmerkend voor Bottenheim zoals zovelen hem hebben gekend: hij bezat een onfeilbaar geheugen. Hij vergat niet. Zomin de indrukken die hij persoonlijk ondervond als de zeer vele manifestaties waarvan hij getuige was en waarvan hij de waarde zo scherp onderkende, vervaagden met het voortschrijden der jaren. Deze eigenschap heeft hij op onnavolgbare wijze productief gemaakt; met scherpe intelligentie,

[p. 30]

grote nauwkeurigheid en doorzettingsvermogen heeft hij de muzikale wereld waarin hij leefde afgetast, geregistreerd en gecommentarieerd in zijn talrijke publicaties. Beter epitheton dan ‘chroniqueur de son temps’, waarmee men hem eens betitelde, ware moeilijk denkbaar.

Bottenheim bezocht het gymnasium en de universiteit van zijn geboortestad. Reeds in deze jaren neemt hij intens deel aan het muziekleven dat in deze periode de eerste tekenen van een schitterende opbloei vertoont. En bij Bottenheim ontplooit zich de belangstelling en bewondering voor wat zich in muzikaal Amsterdam ontwikkelt tot de sterke drang zijn activiteiten geheel in dienst te stellen van de muziek. Hij heeft zich inmiddels autodidactisch bekwaamd in de muziektheorie. Na zijn candidaatsexamen in de rechten geeft hij de juridische studie op om zich als organisator en journalist geheel aan de toonkunst te wijden. En deze decisie is, zo niet beslissend, dan toch zeker van grote invloed geweest op de verdere bloei van het Nederlandse muziekleven, dat in Bottenheim een krachtdadig promotor vond. Na talrijke artikelen gepubliceerd te hebben in dagbladen en tijdschriften wordt hij in 1910 correspondent van de Nieuwe Rotterdamsche Courant, een functie welke hij tot 1936 zal vervullen. De ‘positieve instelling’ die zijn mentor en voorganger in deze functie H.L. Berckenhoff hem voorhoudt, ligt geheel in Bottenheims sfeer. Het is de noodzakelijke tegenhanger tot zijn critische geest en het maakt hem tot een constructief recensent. Hij onderneemt in deze tijd vele Europese reizen, hoort de grootste kunstenaars van zijn tijd, maakt verslagen van de belangrijkste muzikale gebeurtenissen in Europa, legt contacten en heeft in zijn land een werkzaam aandeel bij de organisatie van tentoonstellingen en van tal van evenementen. Daarbij bekleedt hij velerlei bestuursfuncties. In 1912 wordt hij gekozen tot bibliothecaris van de Vereeniging voor Nederlandsche Muziekgeschiedenis, voor welk instituut hij in de jaren 1913-1919 een wetenschappelijke catalogus samenstelt.

Hij is voorts Algemeen Secretaris van de Nederlandsche Koorvereniging en in 1916 wordt hij secretaris van een commissie tot onderzoek naar de bevoegdheid en wijze van werken van de Nederlandse Bureaux voor Muziek-Auteursrechten. Zijn werk in deze commissie heeft veel bijgedragen tot de jaren later voltooide herorganisatie en nieuwe werkingssfeer van de B.U.M.A.

Zijn bewondering voor Willem Mengelberg, zijn grote kennis en ervaring resulteren tenslotte in een secretarisschap van de dirigent.

[p. 31]

In 1919 reist hij naar New York waar hij succesvolle voorbereidingen treft voor een concertreis van Mengelberg. Na het Mahlerfeest (1920), bij welks organisatie Bottenheim weer nauw betrokken is, beginnen de Amerikaanse tournees die gedurende tien jaar herhaald zullen worden en die er veel toe hebben bijgedragen het Nederlandse muziekleven in de internationale aandacht te plaatsen.

Zijn taak als secretaris van Mengelberg vat Bottenheim in de meest ruime zin op in het belang van het Nederlandse muziekleven en van het Concertgebouw. Hij stimuleert alom, bouwt voort op de internationale contacten en introduceert hier te lande o.m. Strawinsky en Ravel. - De oorlog van 1940 is niet in staat zijn werkkracht te breken. Integendeel. Wanneer het internationale verkeer een abrupt einde vindt en ook het nationale muziekleven van zijn glans is beroofd, concentreert Bottenheim zijn activiteit in de rust van zijn studeerkamer en studeert rechten. Op 12 Juni 1945 behaalt hij, op 65-jarige leeftijd, als eerste Nederlander na de bevrijding de meestertitel aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Daarnaast heeft hij enkele publicaties voorbereid die in onmiddellijke opeenvolging verschijnen: Dr Samuel Sarphati en zijn betekenis voor Amsterdam (1945), en De Opera in Nederland (1946). Voorts verschijnen van zijn hand vertalingen van boeken van Friedelind Wagner en Bertha Geissmar.

Dan wordt hij archivaris van het Concertgebouw, de instelling waaraan hij zijn hart heeft verpand. En met de intensiteit en de bezieling die hem steeds geleid hebben maakt hij ook deze arbeid weer creatief. Hij ordent de archieven en vindt er de stof voor zijn levenswerk: De Geschiedenis van het Concertgebouw (3 delen, 1940, 1949, 1950). Kenmerkend voor de wijze en warmvoelende mens Bottenheim is zijn laatste officiële functie, de laatste maar niet de eerste die hij belangeloos en geheel in dienst van zijn collega's bekleedde. In 1951 wordt hij benoemd tot voorzitter van de commissie tot voorbereiding van het wetsontwerp tot bescherming van het beroep van toonkunstenaars. Dat de minister van O., K. en W. De voorstellen van deze commissie heeft aanvaard, heeft hem in zijn levensavond een grote voldoening gegeven. De laatste jaren werkt hij nog onafgebroken aan een muziekencyclopedie, die door Wouter Paap met veel tact zou worden voltooid, nadat de pen aan de moede handen van de haast 77-jarige was ontvallen.

De naam S.A.M. Bottenheim zal met de bloei van het Nederlandse muziekleven in de eerste helft dezer eeuw onuitwisbaar blijven verbonden.

[p. 32]

Zijn vele verdiensten vonden erkenning in zijn benoeming tot Officier in de orde van Oranje Nassau, Officier in de Kroonorde van België en Ridder in het Legioen van Eer.

Rudolf Mengelberg

Lijst van geschriften

1927	De Nederlandsche Afdeeling op de Internationale Muziektentoonstelling te Frankfort a.d. Main (N.V. van Munsters drukkerijen, Amsterdam).
1930	Nederlandsche deelneming, Afdeeling muziek, op de Internationale tentoonstelling te Luik (N.V. van Munsters drukkerijen, Amsterdam).
1933	Levensbericht van Mr H.A. Viotta. Overdruk uit het Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde (E.J. Brill, Leiden).
1936	Franz Liszt, uitg. Caecilia Reeks no. 3 (Bigot en van Rossum).
1941	Nederlandse zangeressen, uitg. Caecilia Reeks no. 7, onder de schuilnaam G.S. De Bossan (Bigot en van Rossum).
1945	Dr Samuel Sarphati en zijn betekenis voor Amsterdam (uitg. N.V. Joost van den Vondel, Amsterdam).
1946	De Opera in Nederland, Patria Reeks, dl. 37 (uitg. P.N. van Kampen en Zoon N.V., Amsterdam).
1946	Eeuwig laaiend vuur, geautoriseerde bewerking van ‘Heritage of Fire’, de geschiedenis van Richard Wagners kleindochter Friedelind Wagner (uitg. Holdert en Co., Amsterdam).
1947	Politiek en Dirigeerstok, geautoriseerde bewerking van ‘The Baton and the Jackboot’, Memoires van dr Bertha Geissmar (uitg. Holdert en Co. N.V., Amsterdam).
1948	In memoriam Henri Viotta (Overdruk uit De Gids).
1949	De wordingsgeschiedenis van Richard Wagners ‘Tristan and Isolde’, Rede voor de leden van de Wagnervereniging (Holdert en Co., Amsterdam).
1949-50	Geschiedenis van Het Concertgebouw (3 dln., uitg. Joost van den Vondel).
1957	Encyclopedie der Muziek, 2 dln., bewerkt en ingeleid door Wouter Paap. Serie Prisma boeken (uitg. Het Spectrum, Utrecht) Posthuum. Talrijke artikelen in dag- en weekbladen.