Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1957

[p. 19]

Levensberichten

[p. 21]

Joannes Antonius James Barge
(Semarang, 27 januari 1884 - Leiden, 18 februari 1952)

De familie Barge behoort nog niet lang tot de Nederlandse families. De grootvader van ons afgestorven medelid was een Engelsman, herkomstig van Manchester; hij huwde een Duitse. Daarbij familiebanden in Frankrijk - een internationale achtergrond die elks leven kan verrijken.

Joannes werd geboren te Semarang, maar de kinderjaren werden doorgebracht in het Gooi. Daarna het gymnasium te Katwijk, het internaat der Jezuiten, waarvan Barge blijvende vriendschapsbanden met vele tijdgenoten medebracht, een blijvende gehechtheid aan de instelling en aan haar leiders (zie b.v. zijn levensbericht van Dr. van Oppenraay), èn een duurzame waardering voor de klassieke vorming, een waardering die hem als promotiestelling deed verkondigen, dat de klassieke opleiding vooralsnog de beste voorbereiding was voor de universitaire studie. Een stelling, waarvoor men toen (in 1912!) in de laatste schans vocht, een positie die ten aanzien van de genees-, wis- en natuurkundige wetenschappen juist toen werd prijsgegeven - maar ten aanzien van Barge een metterdaad beleden levensbeginsel.

Aan de gemeentelijke universiteit van Amsterdam (waar hij o.a. de vader der Katholieke studentenorganisatie mocht heten) was de jongaangekomen Barge een voorspoedig student in de medicijnen; hij werd arts in 1909 (op 25-jarige leeftijd dus) en doctor in 1912, op een proefschrift over Friesche en Marker schedels. In deze jaren heeft hij wel meermalen een geneeskundige praktijk waargenomen, doch zich niet gevestigd; hij bleef in de akademische gemeenschap als prosector bij professor Bolk. Alras, privaat-docent reeds, kwam hij in aanmerking voor een professoraat; hij werd aangezocht voor een leerstoel aan de Vlaamse Hogeschool te Gent, doch begreep terecht, daarvoor te moeten bedanken.

In 1919 volgde de benoeming te Leiden, als opvolger van de naar Utrecht vertrokken Boeke, tot hoogleraar der geneeskunde, belast met het onderwijs der anatomie en embryologie; en in hetzelfde jaar ook huwde Barge met mejuffrouw Dreesman. Sedert dat jaar is hij zijn ambt tot kort voor zijn dood, zo lang het hem mogelijk was, blijven vervullen.

Te spreken over Barge als man der medische wetenschap, als anatoom en embryoloog, behoort hier niet en het zou zeker aan de schrijver dezes misstaan. Hij kan slechts zeer uitwendige indrukken hebben, nl. van

[p. 22]

de waarderende wijze waarop de studenten over Barge spraken, van het vertrouwen dat hij genoot, als mens, docent en examinator.

Maar Barge was er de man niet naar, zich op te sluiten in het Boerhaave-kwartier. Hij had een veelzijdige belangstelling en waardeerde het gemeenschapsleven-in-verband. Zo was hij een aktief burger van Leiden, bereid ook tot het vervullen van funkties als het lidmaatschap der commissie voor De Lakenhal; zo toonde hij zich later de verantwoordelijke staatsburger in het lidmaatschap van de Eerste Kamer der Staten-Generaal; en zo werd hij ook, in 1924, lid van de Maatschappij der Ned. Letterkunde, alsmede, kort daarop, lid van haar Historische Commissie. Deze beide banden waren blijvend.

Een zijner zoons heeft aan Barge eens gevraagd of hij, zo hij zijn leven kon overdoen, weer de medische studie zou hebben verkozen, dan wel een andere. Hij moet geantwoord hebben: ik zou weer de medicijnen kiezen, maar misschien als nevenvak de geschiedenis. Inderdaad had hij daarvoor een grote en levendige belangstelling, aanvankelijk wel gevoed op Franse bodem (zoals zijn eerste historische pennevrucht over Notre Dame de Paris zou handelen) en steeds Frans georienteerd; de overrijke literatuur van en over het Frankrijk van het ancien régime boeide hem telkens weer. Was het een gevoel van verwantschap, dan wel de prikkel der contrast-werking, die hem hiertoe bracht? Beiderlei motiefs immer ware denkbaar.

Barge's eigen historische produktie - zij kon niet omvangrijk zijn naast zijn zware beroepstaak - heeft vooreerst betrekking op Kathollieke instellingen. Men kon hem in de historische commissie b.v. horen spreken over de wederopbouw van de Abdij van Egmond, waarvoor ook hij ijverde. Dan contemporaine geschiedenis, in de vorm van tal van jubileumreden en herdenkingen. Maar voornamelijk op het gebied van de geschiedenis van de medische wetenschap en het medische onderwijs, meer in het bijzonder te Leiden. Deze geschiedenis - ze was niet geheel verweesd: we hadden te Leiden Kroon immers reeds, en de geschiedenis der geneeskunde begon ten onzent juist in zwang te komen - is door Barge's toedoen met substantiële bijdragen verrijkt. Niet ieder, die een nieuwe afdeling Anatomie had te openen, zou dit hebben gedaan met een zó doorwrochte historische rede als die van Barge (1923). Hij was het ook, die de recente historie der Leidse medische faculteit te boek stelde (‘Het Nakroost van Boerhaave’ in Pallas Leidensis, 1925).

Een volgende studie: ‘De Oudste inventaris der oudste Academische

[p. 23]

Anatomie in Nederland’, 1934, zich bij de voorgaande aansluitend, getuigt van ijverig onderzoek (dat zich immers niet met resultaten van vroegeren tevreden stelde); ze getuigt ook weer van de nauwkeurigheid in het waarnemen en de zorgvuldige redeneertrant, waardoor zich de geschiedschrijvers der bêta-richting veelal kenmerken. Doch indien met deze goede eigenschappen een gemis aan visie gepaard kan gaan, niet aldus bij Barge, in wiens geschriften men de invloed van een warm hart bespeurt.

Voor de vindicatie der historische eer van ‘Leiden’ was hij niet onverschillig; de zo juist aangehaalde titel bewijst het. Doch: amica academia Lugduno-Batava, magis amica veritas. De inzinking, zo niet van het medische onderwijs, dan toch van het klinische onderwijs na Boerhaave's heengaan heeft Barge in zijn studie van 1934 belicht. Hij heeft haar ook verklaard: de professoren werden door de sterke ontwikkeling van nieuwe vakken, als chemie e.d., geabsorbeerd, èn... Boerhaave had misschien niet helemaal de juiste kijk op de hoedanigheden zijner leerlingen, die zijn collega's waren en zijn opvolgers zouden worden. Dit wordt gezegd door iemand, die het universitaire leven wel ten volle heeft leren kennen!

De rede door Barge in het jaar van zijn rectoraat, in 1937, gehouden ter herdenking van de stichting van het academisch klinisch onderwijs te Leiden voor 300 jaren, is wederom een vindicatie. Utrecht had de primeur opgeëist door invoering van het klinisch onderwijs bij de stichting in 1636 reeds. Daartegen Barge: dat was geen akademische instelling, doch een incidentele verbinding met een inrichting van andere aard. Leiden schiep zich door de aparte afdeling in het Ceciliagasthuis wèl een akademisch instituut, hoe bescheiden dan ook in onze ogen. Barge heeft, ook door een artikel in het Leids Jaarboekje 1938, met succes voor een betere bestemming dezer Boerhaave-zalen gepleit. Was dit een polemiek tegen Utrecht, dan toch een zeer waardige en collegiale.

Dat de kennis der klassieke talen althans voor de medische historicus onmisbaar is, bewees Barge in zijn studie over Reinier de Graaff, in de Mededeelingen der Ned. Akademie van Wetenschappen, afd. Letterkunde, 1942. Ook in deze studie treft ons het goedafgewogen oordeel; de schrijver heeft sympathie voor zijn objekt, hij beoordeelt het welwillend, maar kritisch. Deze studie moet veel werk hebben gekost; tijd-vulling wellicht na de gedwongen sluiting der Leidse Hogeschool?

[p. 24]

Deze donkere tijd zou ook Barge treffen, door gijzelaarschap en door de noodzaak tot onderduiken. Na de bevrijding heeft hij o.a. op een tournée in Schotland en Engeland van de lotgevallen der Leidse akademie in die jaren getuigd. Hij kon zijn werk - zijn zilveren ambtsjubileum was inmiddels niet geheel onopgemerkt voorbijgegaan - hervatten, doch niet voor lange tijd.

Eén bijzonderheid moeten we uit deze latere periode nog releveren. Tweemaal was er ernstig sprake van een ministersambt en wel dat van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen. Het bleek echter, dat de samenstelling van het kabinet en ook het programma niet in overeenstemming waren met de gedachten van Barge hierover.

Kon dus Barge in onze Maatschappij met recht een plaats bekleden op grond van zijn literaire en historische prestaties, gewaardeerd werd hij er evenzeer als mens. De genegenheid jegens de Maatschappij en haar leden, waarvan hij eens als tafelredenaar getuigde, kon slechts op gelijke wijze beantwoord worden. Als een hartelijk en meelevend vriend vooral heeft men hem hier leren kennen; als een man, die, belang stellend in velerlei geestesuitingen, daarachter en daarboven de mens zag en zocht en die in alles naar harmonie streefde, zoals hij o.a. toonde bij een der weinige conflicten die zich in de historische commissie hebben voorgedaan. Goed medelid, hartelijk gastheer, toonde hij ook hierin een distinctie en discretie, die hem steeds dezelfde deden zijn: een persoon waarin men instinctief vertrouwen stelde, die van zijn gevoelens niet behoefde te getuigen om anderen daarvan te overtuigen.

Voor Barge heeft, zo komt het ons voor, onze Maatschappij betekenis gehad als een gelegenheid tot aanraking met een andere sfeer dan die der facultas medica. Hij was immers een bij uitstek ruim mens; artistiek en sportief ook, man van de wereld, in vele kringen graag gezien; trouw zoon zijner Kerk, trouw aan roeping en levensbanden. De Maatschappij der Nederlandse Letterkunde heeft een voortreffelijk lid in hem gehad; zijn nagedachtenis diende ook in deze Jaarboeken te worden bewaard.

S.J. Fockema Andreae

Aantekening. Ter gelegenheid van Barge's zilveren jubileum is een twee-delige ‘Verzameling’ zijner werken gedrukt (op de Leidse Universiteitsbibliotheek te vinden); het tweede deel bevat aan het slot een volledige lijst zijner geschriften t/m 1949, waaraan uit later tijd slechts weinig zou zijn toe te voegen.

Men zie overigens het Jaarboek der Rijksuniversiteit te Leiden, 1929 en 1952. Als medicus is Barge in vakschriften herdacht.