Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1954-1955

[p. 65]

Pater Dalmatius van Heel O.F.M.
(Leiden, 18 Juli 1874 - Gouda, 3 November 1954)

Op 3 November 1954 overleed, dankbaar voor het mooie leven, dat God hem geschonken had, ons medelid Pater Dalmatius van Heel O.F.M.

Jacobus, Wilhelmus, Bernardus van Heel werd als eerste van 12 kinderen geboren te Leiden. Zijn vader, Johannes en zijn moeder, Maria Helena Bens waren eenvoudige, werkzame en godsdienstige mensen. Na de lagere school begaf hij zich in September 1887 naar het middeleeuwse stadje Megen, wel genoemd het Nederlandse Assisi. Daar bestuurden sinds 1645 de Minderbroeders een bekend gymnasium. Zoals met begaafde leerlingen toen meer gebeurde, had Jacobus van Heel na vijf jaren daar zijn humaniora voltooid. Op 3 October 1892 aanvaardde hij in het klooster Alverna bij Wychen het kleed van Sint Franciscus en kreeg hij als kloosternaam Dalmatius. Bij zijn philosophische en theologische studiën heeft hij zeer uitstekende professoren gehad: wij noemen de Paters Dr. Dorotheus Cornelissen en Dr. Bernardinus Klumper, die beiden later vele jaren aan het Antonianum te Rome hebben gedoceerd in de leerstellige godgeleerdheid en het kerkelijk recht. De laatste werd zelfs de eerste Nederlandse Generaal van de gehele Orde. Toch heeft, naar het ons toeschijnt, de meeste invloed op de jonge frater gehad Pater Antonius Franciscus Nieuwenhuizen, die zestig jaren lang archivaris is geweest. Deze heeft bij Pater van Heel in zijn studiejaren liefde opgewekt voor de historie, gaf hem allerlei documenten in handen en zocht voor hem gelegenheid om die te publiceren.

Na zijn priesterwijding op 18 Maart 1899 werd Pater van Heel geplaatst als assistent te Megen, waar hij tijd en gelegenheid vond in het archief en op de bibliotheek onderzoekingen te doen. Maar zijn benoeming tot kapelaan te Rotterdam in Mei 1900 zou aan zijn leven een andere richting geven. Volop kwam hij te staan in de zielzorg, die zijn gehele persoon nog meer opeiste, toen hij in Februari 1918 pastoor werd van de roemrijke Moses- en Aaronkerk te Amsterdam. 't Is hier niet de plaats uit een te zetten, hoe voortreffelijk werk hij als priester verricht heeft, al mogen wij zijn bijzondere voorliefde voor armen en zieken niet onvermeld laten. Dat hem een gehechtheid voor de oudheid bijbleef, is te constateren uit de zorgen, die hij voor de kostbaarheden van de statie te Amsterdam aan de dag heeft gelegd. Men leze daarover het fraaie werk: Van Schuilkerk tot Zuilkerk, dat hij te samen met Dr. Bonfilius Knipping O.F.M. uitgaf in 1941.

[p. 66]

Begaafd predikant met een zwaar en vol stemgeluid trad hij vooral na 1920 tientallen malen op in vele andere kerken, vooral om de gelovigen tot liefdadigheid op te wekken. Het vele geforceerde spreken ontrukte hem aan de directe zielzorg, maar gaf hem terug aan de historische wetenschap. Hij verloor zijn stemgeluid, en nam in 1929 ontslag als pastoor.

Een gelukkige omstandigheid was het, dat hij toen te 's-Gravenhage ging wonen. Zijn liefde tot de historie ontwaakte en hij kreeg ruimschoots gelegenheid zich daaraan te wijden. Het zal moeilijk te bepalen zijn, hoeveel uren hij doorbracht op het Rijksarchief en de Koninklijke Bibliotheek vooral. Een grote hulp ontving hij van de Heer J. Bruggeman die hem met raad en daad belangeloos steunde. Verschillende malen bezocht hij andere archieven en bibliotheken, vooral in België en verzamelde hij een massa gegevens. Hij werd een publicist van de eerste rang. Dit gebeurde reeds in Den Haag, maar ook te Rotterdam, waarheen hij in 1935 vertrok en vooral te Gouda, waar hij sinds 1946 ‘rustend’ vertoefde. Te noteren is ook, dat hij verschillende archieven ordende, waaronder dat van het Sint Franciscus-gasthuis te Rotterdam veel kracht en tijd vroeg. Voor de schitterende tentoonstelling ‘De Abdij Egmond’ in 1934 te Den Haag gaf hij belangeloos zijn volle toewijding. Met hem kwam tot stand de uitgave: ‘Nederlandse Kloosterzegels’.

Door zijn publicatiën trok hij de aandacht van Besturen van historische verenigingen. Hij werd lid van het Historisch Genootschap te Utrecht, het provinciaal genootschap van Kunsten en Wetenschappen in Noord-Brabant, de Vereniging tot beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis, Amstelodamum, Die Maze in Rotterdam, Oudheidkundige Kring te Gouda, Libryemeester te Gouda en in 1944 van onze ‘Maatschappij’.

Veel verdiensten verwierf hij zich bijzonder voor de geschiedenis van Gouda, maar toch wel het meeste voor die van zijn eigen Orde, de Minderbroedersorde. In 1945 rijpte het plan tot uitgave van de ‘Bijdragen voor de geschiedenis van de Provincie der Minderbroeders in de Nederlanden.’. De eerste Bundel verscheen in 1947, juist voor zijn overlijden kwam reeds de zeventiende Bundel uit. Voor een niet onbelangrijk deel heeft hij de vrij omvangrijke afleveringen gevuld.

Een volledige lijst van de publicatiën van Pater van Heel hebben wij gepubliceerd in Franciscaans Leven 25 (1942) blzz. 183-190 en in de genoemde ‘Bijdragen’ Bundel X blzz. 9-14 en Bundel XVIII blzz. 336-339.

[p. 67]

Wij kwamen daarbij tot 250 nummers. Nog een aantal geschriften zal in de Bijdragen een plaats vinden; o.a. een uitgebreide studie over het kerkelijk Oudewater.

Over de waarde van zijn zeer uitgestrekte publicistische arbeid is ons inziens geen dispuut nodig. Een ontzaglijke hoeveelheid materiaal heeft hij aan de openbaarheid prijs gegeven, die anderen kunnen gebruiken. Zeker beschikte hij zelf over een ongelofelijke kennis en zijn speurzin was sterk ontwikkeld. Veel materiaal heeft hij zelf verwerkt in talrijke uitgebreide artikelen en in vele boeken. Maar zelfs bij degelijke bewerking bleef hij primair een bronnenpublicist, zo echter, dat hij zijn gegevens wist te omkleden met vele verwijzingen naar bestaande literatuur.

Pater van Heel heeft gewerkt, zolang het dag was.

Van een zijner medebroeders uit lang vervlogen tijden werd bij diens dood getuigd, dat zijn levensprogram geweest was: aut calamus aut rosarium, hij had ofwel de pen, ofwel de rozenkrans in zijn handen¹. Wij zouden eenzelfde getuigenis van Pater van Heel mogen geven: hij leefde met de vingers op de schrijfmachine, met een hartelijk gebed op de lippen. Zo besloot hij ruim tachtig jaar oud een werkzaam en onvermoeid bestaan, waarvan hij tot op het laatste ogenblik aan iedereen getuigde: ik ben Gode dankbaar voor het mooie leven, dat Hij mij schonk.

P. Cunibertus Sloots O.F.M.

1 P. Balduinus Junius O.F.M. Zie S. Schoutens O.F.M. Martyrologium Minoritico-Belgicum, Hoogstraten (1902) blzz. 65-66.

Lijst van geschriften

Boeken:

1929	Nicolaas Wiggers Cousebant als seculier priester 1555-1603 en als Minderbroeder 1603-1628. Haarlem, St. Jacobs Godshuis, 110 blzz. met portret.
1931	De Minderbroeder Pater Henricus de Vroom (Henricus Sedulius) 1549-1621, zijn leven-zijne geschriften- zijne brieven. Den Haag, W.J.A.J. van Zijl, 138 blzz. met portret.
1931	Theologische en Philosophische Theses gedurende de 17e en 18e eeuw verdedigd in verschillende kloosters van de Nederduitsche Minderbroedersprovincie, verzameld en met een voorrede uitgegeven. Den Haag, N.V. 's Gravenhaagsche R.K. Boek- en Kunsthandel, 211 blzz.
1934	Theologische en Philosophische Theses enz. Supplement, Den Haag 36 blzz.
1934	Catalogus der Tentoonstelling ‘De Abdij van Egmond’ in het Gemeentemuseum Korte Vijverberg 7 's Gravenhage van 3-10 September 1934, 79 blzz. en 16 gravuren.

[p. 68]

1935	De Minderbroeder Aegidius de Monte, Bisschop van Deventer, gest. 1577. Rotterdam, 235 blzz.
1935-'41	Nederlandsche Kloosterzegels voor 1600. Uitgegeven te zamen met Jhr. Dr. W. Beelaerts van Blokland, Jhr. Mr. D.P.M. Graswinckel en Mej. Mr. E.C.M. Prins. 's Gravenhage.
1936	Het Minderbroedersklooster in Crooswijk te Rotterdam.
1939	De Tertiarissen van het Utrechtsche Kapittel, Utrecht, Wed. van Rossum, 384 blzz. met registers en twee platen.
1940	Februari 1940. Wat de schrijver van ‘Boefje’ vertelde over het St. Franciscusgasthuis. Met voorwoord en nawoord, Rotterdam.
1940	De St. Rosaliakerk in de Leeuwenstraat te Rotterdam. Rotterdam, Th. Hanou, 80 blzz. met 26 illustraties.
1941	Van Schuilkerk tot Zuilkerk. Geschiedenis van de Mozes en Aaronskerk te Amsterdam (met fr. Bonfilius Knipping O.F.M.). Amsterdam, Urbi et Orbi, 1941, 370 blzz. 104 ill.
1947	De Minderbroeders te Gouda I, 1418-1572. Gouda, 109 blzz. ill.
1948	De Minderbroeders te Gouda II, 1633-1947. Gouda, 218 blzz. ill.
1949	Middeleeuwse Handschriften op godsdienstig gebied in het bezit van de Bibliotheek der Gemeente Rotterdam. Met een voorwoord van Dr. F. Kossmann. Gouda, 203 blzz.
1949-'50	Oude Kloosters te Gouda, I-V. Gouda, gestencild.
1949-'50	Handschriften berustende in de Goudsche Librye. Gouda, 47 blzz.
1949-'50	Erasmiana in de Goudsche Librye. Gouda, 31 blzz.
1950	Doctor Herman Lethmaet. Een beroemd Gouwenaar (1492-1555). Schenker van glasvenster nr. 11 in de St. Janskerk te Gouda. Gouda, 24 blzz. ill.
1951	Het St. Luciagesticht, vroeger Rottekade, in 1940 geheel verwoest, thans gevestigd: Heemraadssingel 101-103. z.pl., 30 blzz. met 11 gravuren.
1951	Het Minderbroedersklooster te Lichtenberg bij Maastricht, genaamd ‘Slavanten’. Gouda, 109 blzz. met register, ill.
1951-'53	De Goudse Drukkers en hun uitgaven, I-XII. Gouda, gestencild.
1952	De Incunabelen der Goudse Librye met aantekeningen voorzien. Gouda, 47 blzz. gestencild.
1953	Register van personen en zaken, voorkomende in de Notulenboeken der Goudse Librye (1645-1895). Gouda, gestencild.
1955	De Minderbroeders te Nijmegen. Roosendaal (samen met P. Dr. Aurelius Pompen O.F.M.), 124 blzz.

Artikelen:

Amstelodamum 1943.

Archief voor de geschiedenis van het aartsbisdom Utrecht 1901, 1931, 1932, 1934, 1935, 1937, 1938, 1939, 1951.

Archivum Franciscanum Historicum 1931, 1932.

Bossche Bijdragen 1931-1932.

Bijdragen van de oudheidkundige Kring ‘Die Goude’ 1947, 1948.

Bijdragen voor de geschiedenis van het bisdom Haarlem (Haarlemse Bijdragen) 1903, 1906, 1928, 1929, 1932-1935, 1937, 1938, 1940, 1946, 1950, 1952.

Bijdragen voor de geschiedenis van de Provincie der Minderbroeders in de Nederlanden Bundel I (1947) - XVIII (1955).

De Leidse Courant, 1 Juni 1948.

De Maasbode 1 Mei 1936, 12 November 1937, 7 December 1937, 28 Augustus 1940.

[p. 69]

De Maasgouw 1899, 1900, 1938.

De Navorscher 1946.

Franciscaans Leven 1931-1933, 1937, 1940, 1942-1944.

Groningse Volksalmanak 1941.

Historia 1950.

Jaarboekje van Oud-Utrecht 1930.

Maartenklok (Groningen) 29 October 1938.

Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis 1937.

Neerlandia Seraphica 1930-1942.

Nieuwe Zuid-Hollander 4 Februari, 14 Februari, 26 Mei, 1 Juni 1948, 8, 9, 13, 28 September, 30 November, 6 December 1949, 10 April en 23 Juli 1952, 26 Mei 1954.

Ons Geestelijk Erf 1931.

Publications ... de Limbourg 1950-1951.

Rotterdams Jaarboekje 1945.

Sursum Corda 4 Juli 1953.

Taxandria 1933-1937, 1939.

Tijdschrift voor Geschiedenis 1942.