Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1943

[p. 91]

J.M. Meulenhoff
17 April 1869 - 19 Augustus 1939

‘de boekenwereld is een mooie wereld waarin de zon schijnt’
J.M.M.

Wanneer er ooit iemand met boekhandelaarsbloed geboren is, dan is het voorzeker J.M. Meulenhoff. Hij stamt uit een oude Zwolsche familie, zijn vader was daar een bekend apotheker, die door den oudsten broeder van den boekhandelaar is opgevolgd.

Reeds vroeg toonde hij meer dan gewone belangstelling voor het boek; waarschijnlijk zal zijn oom, de bekende Haagsche boekverkooper W.J. van Hoogstraten, daar de hand in gehad hebben, hij wist tenminste reeds op de lagere school dat hij boekverkooper wilde worden. Na zijn HBS-tijd, toen hij bij den Zwolschen boekhandelaar P. Molenaar volontairde, werd hij 's morgens vroeg in de geheimen van het boekbinden ingewijd. Wellicht is het aan de lessen van dien onbekenden vakman te danken dat hij later ook aan het uiterlijk van het boek zoo veel aandacht schonk, getuige o.a. de allerwege bekende smaakvolle roode leeren bandjes waarin hij sedert het eind van de vorige eeuw de door hem geïmporteerde Fransche romans de wereld in zond.

Na de Zwolsche voorbereiding kwam hij in de leer bij de firma H.A. Kramers & Zoon te Rotterdam. Bij den toenmaligen eigenaar W.J. Kramers vond hij een goede maar harde leerschool. Er werd in dien tijd in den boekhandel niet alleen hard, maar ook lang gewerkt, dagen van 8 uur 's morgens tot 11 uur 's avonds waren regel, en vacantie was nog uitzondering. Na Kramers kwam de firma W.P. van Stockum & Zoon te 's-Gravenhage aan de beurt. Hoofd van die firma was toen de geleerde boekhandelaar en bibliograaf W.P. van Stockum Jr., zelf een harde werker, die zijn medewerkers niet spaarde. Zijn opleiding achtte hij zelfs daarmee niet voltooid, en hij toog naar Leipzig, welk centrum van den boekhandel terecht de reputatie genoot, de leerschool voor a.s. boekhandelaars te zijn, vooral als finishing touch. Velen, latere sieraden van het vak, ik noem slechts Wouter Nijhoff en Jan Tadema, hebben daar een jaar of langer in verschillende functies en branches gewerkt. Een leertijd in Leipzig had ook dat voordeel dat men met jongelui uit alle oorden van Europa bevriend raakte, en zoodoende relaties aanknoopte.

[p. 92]

Meulenhoff liet zich in Leipzig als een prettigen kameraad kennen, met een fijnen geest. Op zijn verblijf aldaar heeft hij zelf steeds met vreugde teruggezien.

In Parijs werkte hij een poos bij den toen vermaarden uitgever Paul Ollendorff, en na nog eenige reizen vestigde hij zich op 15 September 1895, dus op 26 jarigen leeftijd, in Amsterdam als importeur, uitsluitend voor den boekhandel, van Duitsche, Fransche, Italiaansche en Scandinaafsche boeken, waaraan later de import van Engelsche werd toegevoegd. Hij begon zijn zaak in een kleine parterreruimte in de Warmoesstraat, met één bediende, een jongen Duitscher, en één pakknecht, als zijn geheele personeel. Zelf reisde hij de boekhandelaren in geheel Nederland af om hen als afnemers te winnen. Veel bemoediging gaf men hem in den beginne niet, de concurrentie was reeds groot, en men hield in dien tijd nog meer dan tegenwoordg vast aan oude relaties. Toch gelukte het hem, dank zij zijn onverflauwde energie en zijn vindingrijkheid, vrij spoedig vasten voet te krijgen, zóó zelfs dat hij na korten tijd reeds naar een ruimere localiteit moest verhuizen, en wel naar de Heerengracht 86. In 1898, dus na slechts drie jaren gevestigd te zijn, was zijn personeel reeds tot tien man gestegen. (In 1920 zou dat aantal 25 zijn, en in 1939 zou hij 78 medewerkers hebben).

Spoedig zag hij in dat hij zich niet alleen tot den import behoefde te bepalen. Sedert 1897 gaf hij een biblografisch maandblaadje uit: Meulenhoff's maandelijksche bibliografie, een systematische lijst van nieuwe binnen- en buitenlandsche boeken, dat door vele boekhandelaren als reclame werd verspreid. In 1900 kwam hij op de gedachte een catalogus samen te stellen van de Nederlandsche uitgaven van dat jaar: Het Boek in 1900. Deze had veel succes, en verscheen tot het jaar 1922, toen hij door den Nederlandschen Uitgeversbond werd voortgezet en onder den titel: Het Nederlandsche Boek in 19... geregeld is blijven verschijnen.

Dat was het begin van zijn loopbaan als uitgever, maar zijn eerste eigenlijke boek verscheen in 1906. Dat was de vertaling in het Nederlandsch door J. Clant van der Mijll-Piepers van Ibsen's dramatische werken in vier deelen, voor dien tijd smaakvol uitgegeven. Hoewel Ibsen toen hier veel werd gespeeld, was de uitgaaf een waagstuk, maar had succes. In 1912 begon een groote onderneming: de Meulenhoff-editie, deeltjes in een klein, handig formaat, waarvan Gorki's De Politiespion het eerste was. Het succes was ook hierbij groot, (het werden 202 deelen!) totdat de smaak van het publiek zich van kleine formaten afwendde. Zonder

[p. 93]

zijn importzaak te verwaarloozen, die hij met hart en ziel bleef toegedaan, wijdde hij zich met groote liefde aan de uitgeverij. Gewend zeer vroeg op te staan las hij 's morgens, vóór zich naar kantoor te begeven, rustig op zijn balcon of in zijn kamer gezeten, de manuscripten waarvan men hem de uitgave wilde toevertrouwen, en hij genoot van de plannen die daar in de vroege morgenuren vasten vorm gingen aannemen. In 1908 zette hij de Nederlandsche Historische Bibliotheek op, onder redactie van zijn vriend Prof. Dr. H. Brugmans. Het waren voor dien tijd vrij prijzige boeken, van flink formaat, goed gedrukt, met verantwoorden tekst, en met zorg gekozen illustraties. Er zijn 22 deelen in verschenen, waaronder Blok's Willem de Zwijger, Brugmans' Geschiedenis van Amsterdam, Japikse over Johan de Witt, Colenbrander's serie over den Franschen tijd tot Koning Willem II.

Een andere vaderlandsche daad was het uitgeven van buitenlandsche klassieke en moderne schrijvers, in welverzorgde, aantrekkelijke uitgaven voor het onderwijs, waardoor Nederlandsche leerlingen niet langer op de buitenlandsche uitgaven waren aangewezen. Zoo verschenen eenige honderden deeltjes, deskundig ingeleid, die thans op de meeste inrichtingen van M.O. en U.L.O. worden gebruikt.

Van Arthur van Schendel, den Prins van onze prozaschrijvers, heeft hij het werk grootendeels uitgegeven, tot zijn fonds behooren verder Jo van Ammers-Kuller, Marie van Zeggelen, Anna van Gogh-Kaulbach, en in het bijzonder ook vertalingen van de groote buitenlandsche schrijvers, zooals Strindberg, Björnson, Undset, Oterdahl, Dostojewski, Toergenjew, Wilde, Maeterlinck.

Zijn laatste belangrijke uitgaaf was Prof. Dr. W. Martin's groote tweedeelige werk: De Nederlandsche Schilderkunst in de 17e eeuw, waarvan onlangs zelfs een tweede druk is verschenen. Voor den tekst en de keuze van de illustraties staat de naam van den schrijver borg, de uitvoering is echter het werk van den uitgever, en die is hier zoo volmaakt mogelijk. Het had reeds dadelijk een groot, welverdiend succes. Een waardig slot van een waardige uitgeversloopbaan!

Dezelfde man, die zoo'n flair had voor letteren en kunst, en daarbij een goed koopman was, was tevens een expert in het beoordeelen van kinderboeken. Een zeldzaamheid! Zijn reeksen zijn allerwege bekend, er zullen in ons land weinig boekenbezittende kinderen zijn die er niet minstens één van Meulenhoff bij hebben. En wat niet algemeen bekend is, hij heeft voor zijn kinderen zelf een paar boekjes samengesteld, en

[p. 94]

ook deze vonden, toen zij gedrukt waren, grooten aftrek. Dat was voor hem na zijn drukke werk in de zaak een ontspanning. Want die breidde zich steeds uit: na de Heerengracht verhuisde hij, in 1914, naar het Damrak, in 1921 naar het Rokin, in 1937 splitste hij zijn import en zijn uitgeverij, de eerste verhuisde naar de ruime lokaliteiten in de Beulingstraat, de tweede bleef aan het Rokin. Bovendien interesseerde hij zich bij verscheidene bekende boekwinkels, die het onder zijn bezielende supervisie tot grooten bloei brachten. Ook op deze wijze onderhield hij, zij het zijdelings, contact met het boekenkoopende publiek.

Het is geen wonder dat zoo iemand door zijn vakgenooten niet ongemoeid gelaten werd: van 1917 tot 1919 was hij secretaris van den Uitgeversbond en van 1919-1921 bestuurs- en commissielid van de Vereeniging tot Bevordering van de Belangen des Boekhandels. Voor het vereenigingsleven voelde hij veel, vooral ook voor de gezelligheid, waartoe hij door zijn opgewektheid en groote levenslust niet weinig heeft bijgedragen. Zijn tijdgenooten zijn ‘Meul’ niet vergeten!

Hij genoot tot zijn 66e jaar een goede gezondheid, dat komt bij harde werkers dikwijls voor, maar toen werd hij ernstig ziek. Dat noodzaakte hem in 1938 de directie van zijn zaak, die in 1923 een Naamlooze Vennootschap was geworden, neer te leggen. Hij bleef echter als gedelegeerd commissaris zijn wakend oog erover houden.

Bij gelegenheid van het veertigjarig bestaan van de firma Meulenhoff werd hij begiftigd met het Ridderkruis van Oranje-Nassau. Zijn benoeming tot lid van onze Maatschappij, in 1939, gevoelde hij als een onderscheiding. Zijn verdienste voor de Vaderlandsche Geschiedenis werd door Prof. Brugmans en de uitgeversfirma ‘Joost van den Vondel’ gememoreerd door de groote Geschiedenis van Nederland aan hem op te dragen. Maar het meeste heeft hem getroffen het album waarmede hij op zijn zeventigsten verjaardag verrast werd. Een album met bijdragen van zijn medewerkers, collega's en de schrijvers, wier uitgever hij was.

Moeilijkheden en teleurstellingen werden hem natuurlijk niet bespaard, voornamelijk gedurende de inflatie in Duitschland, die den boekhandel in Nederland ernstig beïnvloedde, ook door de bijna infame concurrentie in dien tijd. Maar wie ondervindt die niet? Hij heeft in het algemeen veel voldoening geoogst. Ten eerste als importeur, maar evenzeer als uitgever. Als importeur kwam hij uit den aard der zaak alleen in aanraking met den boekhandel, een betrekkelijk kleinen en exclusieven kring dus, als uitgever leerde hem geheel Nederland kennen. Zijn devies:

[p. 95]

Immer met Moed is hij steeds trouw gebleven. Hij kon bogen op een uitgebreiden vriendenkring.

In 1905, op 36-jarigen leeftijd, gehuwd met Rebecca C. van de Poll, vond hij behagen in een rustig huwelijksleven. Zij schonk hem een zoon en een dochter, de laatste vier kleinkinderen.

Hij vergde veel van zijn personeel, maar nog meer van zich zelf. Er is niemand die hem ooit stil heeft zien zitten. Hij leefde fel, en was een charmeur, op wien niemand boos kon blijven al meende hij daartoe soms reden te hebben. Den oorlog en de bezetting van ons land heeft hij gelukkig niet beleefd, ontegenzeggelijk zou hij ook daarbij het hoofd koel en hart en hand bereid hebben gehouden.

Hij is een voorbeeld van een man die na degelijke voorbereiding een zaak begonnen is, en die door zijn werkkracht heeft opgebouwd tot een der grootste in zijn genre, zonder daarbij den steun van familie-traditie te hebben. Hij heeft de voldoening gehad zijn zoon als opvolger en voortzetter van zijn levenswerk te weten.

Henri Mayer