Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1940

[p. 54]

Rudolph Peter Johann Tutein Nolthenius
6 Juni 1851 (Koppelrust bij Abcoude) - 30 November 1939 (La Tour de Peilz, canton de Vaud, Zwitserland).

Rudolph Peter Johann Tutein Nolthenius was de eenige zoon van Mr. Dr. Peter Marius Tutein Nolthenius en Johanna Koopmans. Na de Hoogere Burgerschool te Deventer bezocht te hebben, begon hij in 1868 zijn studie voor civiel ingenieur aan de (toenmalige) Polytechnische School te Delft; het ingenieursdiploma verwierf hij 1872. Zijn eerste werk had betrekking op den aanleg van spoorwegen; daarna, sinds zijn benoeming tot aspirant-ingenieur van den waterstaat in 1874, is zijn ingenieurswerkzaamheid vrijwel uitsluitend van waterbouwkundigen aard geweest (verlegging van den Maasmond, verbetering van het Apeldoornsche kanaal, enz.). In 1876 werd Nolthenius bevorderd tot ingenieur 3de klasse, in 1888 tot ingenieur 2de klasse, in 1894 tot ingenieur 1ste klasse, ten slotte in December 1901 tot hoofdingenieur-titulair, waarna met ingang van 1 Jan. 1902 op zijn verzoek eervol ontslag volgde¹. Gedurende zijn ingenieursloopbaan woonde hij met zijn gezin achtereenvolgens te Bloemendaal, 's-Hertogenbosch, Zutphen en Haarlem. Op den datum, waarop zijn ontslag inging, werd Nolthenius als beheerend vennoot opgenomen in de firma Tutein Nolthenius en De Haan te Amsterdam, die in 1903 met de firma H. Oyens en Zonen werd vereenigd; hij vestigde zich toen te Amsterdam, maar lang zou het verblijf aldaar niet duren. Den 1sten Juli 1909 trad hij uit de firma, aangezien deze werkkring hem geen bevrediging schonk en nadien heeft hij geen ambt of betrekking meer bekleed. Hij bracht vele jaren al reizend door, voornamelijk in Scandinavië, Engeland, Italië, Zwitserland en Noord Afrika om zich ten slotte in 1920 metterwoon te vestigen in La Tour de Peilz, niet ver van Montreux.

Nolthenius is tweemaal gehuwd geweest, de eerste maal (1880) met zijn nicht Alieda Maria Tutein Nolthenius, die hem drie kinderen schonk; haar moest hij in 1910 door den dood verliezen. Ten tweeden male (1920) met Lilas Goergens.

Nolthenius is in veel opzichten een zeer merkwaardig man geweest.

1 Nolthenius' verdiensten als ingenieur zijn tijdens zijn leven herhaaldelijk geschetst. Cf. De Ingenieur, 4 Juni 1921, 5 Juni 1931.

[p. 55]

Kenmerkende eigenschappen voor zijn persoonlijkheid waren: een wijdvertakte belangstelling, een uitermate vlug begrip en vermogen om zich snel in een of ander onderwerp in te werken, een behoefte over alles wat hij bestudeerde niet alleen, maar ook over velerlei, wat hij in zijn lang leven opmerkte, te schrijven, ten slotte een schier ongelooflijke werkkracht en werklust.

Nolthenius' belangstelling strekte zich veel verder uit dan men van een ingenieur van den waterstaat zou verwachten. Hoewel ingenieur en technicus in de eerste plaats, gevoelde hij niet de behoefte al zijn tijd en werkkracht aan de techniek te besteden. Concentratie op één onderwerp, op één tak van wetenschap lag niet in zijn aard, onbeschroomd sloeg hij zijwegen in, ook al leidden deze naar streken, ver verwijderd van de ingenieurswetenschap. Een blik op de bibliographie zal dit verduidelijken, want hij schreef met een merkwaardig vlugge en wel versneden pen, over alles wat hem interesseerde, artikelen in vele tijdschriften, week- en dagbladen, voorts brochures en enkele boeken. Een bonte verzameling inderdaad, deze bibliographie. Men vindt er bijdragen over technische en sociaal-technische onderwerpen, veel over onderwijs (hooger, middelbaar, lager- en vakonderwijs), over tentoonstellingen, over politiek, over sociale onderwerpen, over schoone kunsten en letterkunde, over geschiedenis, over zijn reizen in Amerika en Europa, alleen niet over ...... Latijn, wat men toch zou verwachten, want deze ingenieur had zich geheel door eigen studie ontwikkeld tot een voortreffelijk Latinist, die Horatius, Juvenalis en Lucanus goed kende en betrekkelijk gemakkelijk las, om van vele andere meer gelezen en gemakkelijker te lezen prozaschrijvers en dichters niet te spreken. Kon nu, is men geneigd te vragen, één man al deze onderwerpen zóó beheerschen, dat hij daarover even zaakkundig als een doorkneed vakman kon schrijven? Stellig niet. Bladerend in zijn geschriften vindt men hier en daar onjuistheden, ongemotiveerde generaliseeringen, te haastige conclusies. Maar hoeveel goeds en oorspronkelijks daarnaast! Het was Nolthenius er niet om te doen de vaklieden in detailkennis te evenaren of voorbij te streven, hij wilde critiek leveren op misstanden, prijzen, waar geprezen moest worden, de aandacht vestigen op zaken, die meer belangstelling verdienden. En dit gelukte hem wonderwel. Hij stond veelal buiten de vakkringen waarover hij schreef en dit was dikwijls een voordeel. Welk een oorspronkelijken kijk, welk een frisschen geest en geestigheid ontmoet men in zijn geschriften, eigenschappen, die ruimschoots goedmaken, wat hem aan detailkennis mocht ont-

[p. 56]

breken. Men versta mij intusschen wel: vluchtig en oppervlakkig geschrijf was het allerminst, integendeel. Nolthenius' geschriften waren bijna steeds de vrucht van ernstige studie, goed gedocumenteerd, zorgvuldig gestileerd, al mag hier niet worden verzwegen, dat zijn Nederlandsch taalgevoel in zijn latere levensjaren achteruit ging, misschien door veel Fransch te lezen. Natuurlijk is niet alles van gelijke waarde, sommige geschriften zijn beter gedocumenteerd, ernstiger doordacht dan andere, het eene is thans meer verouderd dan het andere, maar ik meen niet te overdrijven wanneer ik beweer, dat er nog menig artikel in de bibliographie te vinden is (b.v. over onderwijs), dat op dit oogenblik weinig of niets aan actualiteit heeft ingeboet. Zeker is het, dat talrijke artikelen in den tijd van hun verschijnen sterk de aandacht hebben getrokken, hevig zijn bestreden of hoog zijn geprezen, en dit zegt veel.

Het is in dit bestek natuurlijk onmogelijk in bijzonderheden alle geschriften van Nolthenius de revue te laten passeeren. Maar wel willen wij iets zeggen over enkele boeken van zijn hand. ‘Nieuwe wereld’, indrukken van een reis door Amerika in 1899, verschenen in 1900, beleefde in 1902 een tweeden druk. Het boek bevat, naar Nolthenius' aard, allerlei schetsen over land en volk, over negers, Indianen en Mormonen, beschrijvingen van bezoeken aan scholen, bibliotheken, universiteiten, fabrieken, technische werken en aan het Yellow Stone Park. Dit boek werd indertijd veel gelezen, het sprak tot het lezend publiek, waarschijnlijk niet zoozeer omdat er geen dergelijke boeken zouden zijn, litterair beter en wetenschappelijk grondiger, doch omdat men voelde, dat hier een begaafd man aan het woord was, een man met een oorspronkelijken kijk op wat hij zag en die zijn denkbeelden op frissche en goed leesbare wijze wist voor te dragen.

Verreweg zijn omvangrijkste werk en zeker een van zijn belangrijkste geschriften is ‘Het Geslacht Nolthenius’, in drie lijvige quartijnen, een met groote liefde geschreven werk, vrucht van vele jaren studie en uitgebreid archiefonderzoek, zeer breed opgezet en uitgewerkt, waarin Nolthenius niet alleen zijn voorvaderen in hun doen en laten beschrijft, maar tevens de tijden schetst waarin zij geleefd hebben. Vooral de beschouwingen over het economisch leven te Amsterdam in de vorige eeuw verdienen alle aandacht.

Het spreekt vanzelf, dat een man van initiatief, van organisatorisch talent en werkkracht als Nolthenius was, vele meer en minder belangrijke bestuursfuncties heeft vervuld en zich veel in het openbare leven heeft

[p. 57]

bewogen. Dit alles op te sommen zou geen zin hebben, doch het een en ander, nauw verband houdend met Nolthenius' litteraire werkzaamheid, dient hier vermeld te worden.

Twee en twintig jaar, van 1897 tot 1919, is hij redacteur van de Gids geweest en dit redacteurschap is zeker de reden geweest, waarom hij talrijke en daaronder van zijn beste en uitvoerigste studies in dit tijdschrift heeft gepubliceerd. In een bijdrage, afgedrukt in het Jaarboek 1936-1937 van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, heeft Nolthenius zijn herinneringen aan de Gidsredactie van 30, 40 jaar geleden te boek gesteld; hij leidt ons daar binnen in den kring der oude Gidsredactie, bij Van Hall, Bijvanck, Van Hamel, Hubrecht, Kalff, Molengraaff, Johan de Meester en anderen en gunt ons een blik in de redactievergaderingen in dien tijd.

In 1898 werd Nolthenius gekozen tot lid der Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde. Hoewel hij de maandelijksche vergaderingen waarschijnlijk slechts zelden heeft bijgewoond, hoogstens nu en dan een jaarvergadering, heeft hij steeds levendig belang gesteld in alles wat de Maatschappij betrof. Versterking van wat men zou kunnen noemen de ‘techniek in de letterkunde’ ging hem aan het hart en dikwijls spoorde hij dezen en genen aan, zijn stem uit te brengen op een technicus-litterator. Een zeer uitvoerig levensbericht van wijlen Ir J.C. Ramaer, verschenen in het jaarboek 1932-1933 heeft indertijd de aandacht getrokken en wordt nog in technische kringen als een document van blijvende waarde beschouwd.

Eénmaal, in 1905, heeft Nolthenius zich op het gebied der politiek bewogen, toen hij, geen bevrediging vindend in de bestaande stroomingen en partijen, heeft getracht een nieuwe partij op te richen en den kamerzetel van Zutphen aan H. Goeman Borgesius te betwisten. Zijn streven heeft geen succes gehad, waarschijnlijk tot zijn eigen heil. Hij was geen man voor de politiek.

Tracht men zijn werkzaamheid en zijn publicistisch werk te overzien, dan treft ons meer de breedte en de veelzijdigheid dan de diepte. Zijn leven is er echter stellig rijker door geworden en hij zal er hoogere bevrediging in gevonden hebben dan enge vakstudie hem ooit had kunnen schenken. Zijn geaardheid was niet die van een geleerde, eerder die van een modernen humanist. Inderdaad vindt men in Nolthenius' werk zoowel als in zijn karakter Erasmiaansche trekken: veelzijdigheid, kritische geest, strijdvaardigheid en schrijflust. In sommige opzichten was Nolthe-

[p. 58]

nius conservatief, in andere zeer vooruitstrevend, hij bezat een teer gemoed, een groote liefde voor al was jong en jeugdig was. Soms was hij eenigszins stroef in den omgang, dan weer hartelijk en spraakzaam met levendigen zin voor humor, wanneer hij wist op begrip en sympathie te kunnen rekenen.

Nolthenius' taak is thans geëindigd, hij is de eeuwige rust ingegaan. Op een leeftijd, dien slechts zeer enkelen bereiken is hij na een ongesteldheid van weinige dagen den 30sten November 1939 te La Tour de Peilz aan het meer van Genève in zijn tweede vaderland Zwitserland gestorven; eenige dagen later is hij op het kerkhof aldaar ter ruste gelegd. Zijn tot op hoogen leeftijd altijd even levendige, frissche, kritische geest is uitgebluscht, zijn hand, die de vaardige en vruchtbare pen voerde, is verstijfd, maar de herinnering aan zijn karakteristieke persoonlijkheid zal bij allen, die hem hetzij van nabij, hetzij oppervlakkig gekend hebben, blijven voortleven.

C.A. Crommelin

Lijst der geschriften

I. Boeken

1883	Verslag over de waarnemingen in de Noordzee omtrent de stroomen langs de Nederlandsche kust in de jaren 1880-1882 (met H. Bertelot Moens). Ministerie van Waterstaat, Handel en Nijverheid, 1883.
1898	De Duitsche ongevallenverzekering in de praktijk. Haarlem.
1902	Nieuwe Wereld. Indrukken en aanteekeningen tijdens een reis door de Vereenigde Staten van Noord-Amerika, Haarlem, 1ste druk 1900, 2de druk 1902.
1905	School en Leven (herdruk van artikelen in de Gids en andere tijdschriften, één artikel voor het eerst gepubliceerd). Haarlem.
1908	Grootmoeder. Brieven en bescheiden betreffende Julie Tutein Nolthenius, geboren Tutein. Amsterdam, (niet in den handel).
1914	Het Geslacht Nolthenius (Tutein Nolthenius). Haarlem, deel I 1914, deel II 1930.
1927	Wegbereiders. Mevrouw De Staël en hare ouders (herdruk van Gidsartikelen). Haarlem.

II. Brochures

1880	Watervrede. Openbaar schrijven aan allen, die bij doorbraak van Noorder- of Zuiderlekdijk langs den Gelderschen IJssel schade zullen lijden. Amsterdam.
1883	Ingenieurs en steenbakkers. De verzoekschriften tot wering van basalt op Rijkswerken en de pogingen tot wijziging van het baksteenformaat. Zutphen.
1887	Broodeloos. Hoe den ouden dag te verzekeren van ambtenaren, die niet in een pensioenfonds deelen. Beschouwingen naar aanleiding van het begrootingsvoorstel tot het verleenen van onderstand aan gewezen ambtenaren bij de aanleg van Staatsspoorwegen. Zutphen.
1901	Lente in de politiek. ‘Een nieuwe lente en een nieuw geluid’. Zutphen.
1902	Andries Carnegie (Mannen van beteekenis). Haarlem.

[p. 59]

1903	Wat moet de Middenstand doen inzake Gemeentebedrijven? Amsterdam.
1904	Theodoor Roosevelt, de man der tien geboden (Mannen van beteekenis). Haarlem.
1905	De stille stem. Waarom moeten de ware liberalen Dr. Kuyper stemmen? Een ernstig woord aan alle huisvaders. Zutphen.
1912	Wat is volkskunst? Hoe kunnen wij die bevorderen? Delft.
1914	Volkskunst als Heemschut. Opwekking tot het wederinvoeren van den handenarbeid in de huiskamer en wat daarvan de gevolgen zullen zijn voor jong en oud. 's-Gravenhage.
1921	Opvoedend volksrecht. I: Referendum en initiatief. Amsterdam, 1919. II: Democratisch Zwitserland. Amsterdam.

Technische onderwerpen.

1878	Klepbruggen te Kopenhagen: Tijdschrift v.h. Kon. Instituut v. Ingenieurs.
1880	De Groene Rivier: Tijdschrift v.h. Kon. Instituut v. Ingenieurs.
1880	De Groene Rivier Langs de Lek: Nieuws v.d. Dag. 18 April.
1883	De Rotterdamsche Waterweg: De Gids. Maart, April.
1885	Verslag der Cie. tot voorbereiding: Orgaan? Vereen. Burg. Ing.
1885	Moet de brug over den nieuwen Maasmond te Heusden of te Keizersveer gelegd worden? Keizersveer is beter: Dagblad v. Zuid-Holland en 's-Gravenhage, 16 Oct.
1886	Oudere stroommetingen op den onverdeelden Rijn en op zijne takken: Tijdschrift van het Kon. Inst. van Ing.
1886	De Afsluiting der geheele Zuiderzee: De Ingenieur. 2 Jan.
1886	Gemeentereiniging (vervolg op blz. 26, 50; replieken; dupliek blz. 84): De Ingenieur, 9 Jan.
1886	Gemiddelde hoogte van den Zeespiegel, vervolg blz. 267: De Ingenieur, 29 Mei.
1886	Afvoermetingen van Generaal Coehoorn, 5 Juni: De Ingenieur.
1886	Onze Westelijke nabuur, De Noord-zee: De Gids, Mei.
1886	(Ongeteekende) uittreksels uit tijdschriften: Allgemeine Bauzeitung. 8; Annales des Ponts et Chemins: 7, 25, 74, 122, 212, 245; Centralblatt für Bauverwaltung 16, 25, 61, 74, 140, 154, 213, 230, 246, 255; L'Illustration. 16; De Natuur. 25, 61, 141, 214; Scientific American. 16, 61, 86, 154, 246; Mittheilungen Techn. Versuchsanstalten Berlin 187; Overzichten van bestekken. 86, 96, 122, 141, 170, 200, 222, 233; Overzichten vonnis J. Binnenlandsche berichten [over Maasmond] 156, 223.
1890	Report on the Abermenai breach: The Herald (Carnarvon).
1891	Hollandsche dijken op franschen grondslag: De Gids, October.
1892	Meren en moerassen in vorige eeuwen in Frankrijk door Nederlanders drooggelegd: Tijdschrift van het Koninklijk Instituut v. Ingenieurs.
1894	Uit notulen der Instituutsvergadering van 9 Febr. 1892. blz. 116-127. Notice sur la profondeur de la Meuse supérieure. Guide programme. Excursion du 31 juillet. Internationaal scheepvaart Congres te 's Gravenhage.
1894	Een nabij Heusden volgens het Monier-stelsel gebouwde duiker: Tijdschr. van het Kon. Instituut v. Ingenieurs.
1894	In bijlage 5, verlegging van den Maasmond (aardwerken): Jaarboekje van het Tijdschr. van het Kon. Instituut v. Ingenieurs.
1895-'96	Belastingproeven met Monierplaten: Tijdschr. van het Kon. Instituut v. Ingenieurs, blz. 4-36.
1895	In bijlage P: Monier-stelsel: Jaarboekje van het Kon. Instituut v. Ingenieurs.
1896	Fene min-kostbare verbetering van het Noord-zee kanaal door verruiming door vaartopening der bestaande bruggen: De Ingenieur, 7 Maart.

[p. 60]

1896	Is de winning van natuurlijk gas gevaarlijk voor ons polderland?: De Ingenieur, 9 Mei.
1896	De Nieuwe Rijn: December. De Gids.
1897	Het Waterstaatsbudget der laatste 59 jaren: Gedenkboek van het Kon. Instituut v. Ingenieurs.
1897	Beproeving van een Monierplaat: Tijdschr. van het Kon. Instituut v. Ingenieurs. Uit notulen der vergadering van het Kon. Instituut v. Ingenieurs 13 April, blz. 102-107.
1898	Portes à un seul vantail de l'écluse d'Andel: Internationaal scheepvaart-Congres te Brussel.
1898	Gas of electrisch licht?: Zutphensche courant, 18 Juli.
1898	Het derde middel: Zutphensche courant, 18 Nov.
1898	Worstelend Zeeland, I: De Gids, Dec. No. 12.
1898	Inleiding op vergadering betreffende de Gaskwestie: Zutphensche courant. 19 Dec.
1898	De Gaskwestie: Zutphensche courant, 14 Febr.
1899	Oost en West: De Gids, Januari.
1899	Het Utrechtsche gas: Zutphensche courant, 14 Febr.
1899	Overzicht van het verhandelde in de 3de sectie (Benedenrivieren en Zeekanalen) van het Scheepvaartcongres te Brussel 1898: Verhandelingen van het Kon. Inst. v. Ingenieurs. blz. 72-79.
1899	Het solo-bestek geen klucht: De Gids, Maart.
1899	Worstelend Zeeland II: De Gids, April. No. 4.
1899	Baggermaterieel voor Argentinië: De Ingenieur, 9 Sept.
1900	Technische aanteekeningen tijdens een bezoek aan de Vereenigde Staten van Noord-Amerika. Uit de notulen der vergadering van het Kon. Inst. v. Ingenieurs van 13 Febr. blz 79-96.
1900	Influence des travaux de régularisation sur le régime des rivières: Internationaal scheepvaart Congres te Parijs.
1900	De nieuwe Zuiderhaven en het Hoornwerk: Zutphensche courant, 2 Juli.
1900	Onze gasfabriek: Zutphensche courant, 23, 27, 28 Sept., 19 Oct.
1901	Brief over voordeel getrokken uit Amerikaansche reis [F.G. Waller]: Tijdschrift v. Maatschappij v. Nijverheid, Febr.
1902	Over de geheimhouding der rapporten van de scheefgezakte gashouder: Zutphensch dagblad, 12 Juli.
1902	Weerlegging beschuldiging Wethouder Klaassen: Zutphensch dagblad, 23 Juli.
1902	Verslag van de Commissie, belast met het onderzoek naar de meest gewenschte hoogte van de nieuwe spoorwegbrug over het Noordzee-kanaal nabij de Hembrug. Ministerie van Waterstaat, Oct.
1903	De afvoerverhoudingen der Rijntakken en het verzandingsvraagstuk: Sluitingszitting van het 9de Ned. Natuur- en Geneeskundig Congres te 's Gravenhage, 18 April.
1903	Een dreigend gevaar voor de IJsselstreken: Nieuwe Zutphensche Courant, 5 Dec.
1904	Een Zutphensch belang in gevaar: Nieuwe Zutphensche Courant, 26 Maart.
1904	De drie Maasmond-ontwerpen: De Ingenieur, 20 Aug.
1904	Adjunct ingenieurs vergeten in de beschrijving van den Maasmond: De Ingenieur, 3 Sept.
1907	Over eenige verschijnselen waargenomen bij zeedijken in Zeeland bij den stormvloed van 12 Maart 1906: De Ingenieur, 2 Maart.
1908	Raden van bijstand voor de rivieren: De Ingenieur, 9 Mei.
1908	Van de Friezen van Groot-Friesland: De Gids, Aug. blz. 206.
1910	De ontsluiting van de Bodensee en het bevaarbaar maken van den Boven-Rijn tusschen Konstanz en Basel: De Ingenieur, 23 Juli.

[p. 61]

1911	De eigenlijke oorzaak van Amsterdam's opkomst: Algemeen Handelsblad, 7 Maart, ibid., 21 Maart.
1913	Westerstranden: De Gids, Maart. Mei. N^o 3. blz. 397.
1914	De Hollandsche Noordzee: Nieuwe Rotterdammer Courant, 14 Jan.
1916	Bodemdaling en strandverdediging: Verslagen der Geologische Sectie van het Geologisch-Mijnbouwkundig Genootschap voor Nederland en Koloniën 2de deel. Sept.
1920	Zandfundeering en zanddichtheid: De Ingenieur, 9 Oct.
1921	Een gevaar bij paalfundeeringen: De Ingenieur, 20 Aug.
1923	Straatwegen met rabatten: De Ingenieur, 12 Mei.
1924	De Zuiderzee Landbouw of Industriepolder?: De Ingenieur, 12 Jan.
1924	Een bedenkelijk K.B. (windmotors). De Ingenieur, 24 Mei.
1924	Naschrift op: Een bedenkelijk K.B.: Waterschapsbelangen, 15 Juli.
1924	Onze molens: Nieuwe Rotterdammer Courant, 23 Dec.
1925	Malle molens of malle molenaars?: Schuitemakers Purmerender Courant, 20 Oct.
1926	De veertig jarige: De Ingenieur, 2 Jan.
1926	Geen strop om den hals [Belgisch-Nederlandsch verdrag]: Nieuwe Rotterdammer Courant, 28 Apr.
1926	Balans en winst- en verliesrekening van het Belgisch-Nederlandsch verdrag: Algemeen Handelsblad, 9 Sept.
1926	Steekpenningen: De Ingenieur, 25 Sept.
1926	Nog een zwak punt van het Belgisch verdrag: Algemeen Handelsblad, 5 Oct.
1926	Het verdrag met België: Algemeen Handelsblad, 27 Oct.
1931	Een Nederlander [v. Ens] terecht gehuldigd: De Ingenieur, 8 Mei.
1931	De waterloopkundige oorzaak van Dorestad's ondergang: De Ingenieur, 29 Mei.
1931	Het wegenvraagstuk beschouwd door een voetganger: Algemeen Handelsblad, 6 Nov. (ingez.).
1931	Wijlen het Keizersveer: De Ingenieur, 4 Dec.
1933	Inklinking van veengrond: De Ingenieur, 21 Maart.
1933	Zalmheffers inplaats van zalmtrappen bij rivierstuwen: De Ingenieur, 8 Sept.
1934	Brandbeveiliging en gewelfbouw: Avondblad v.h. Algemeen Handelsblad, 14 Sept.
1934	Rijzing en daling in vroeger tijd: Schuitemakers Purmerender Courant, 23 Oct.
1913	Het onderzoek van Prof. Dr. H.G. van de Sande Bakhuyzen c.i., over het dalen of rijzen van den bodem van Nederland en de daarover door R.P.J. Tutein Nolthenius c.i. gemaakte opmerkingen, door Prof. Dr. H.A. Lorentz en Dr. C. Lely c.i.: De Ingenieur, 11 Oct.

Sociaal-technische onderwerpen.

1886	De tegenwoordige handelswaarde onzer vervoerondernemingen. Stoomtrams in Nederland: De Ingenieur, 27 Febr.
1886	Adres in zake A.V. voor particulier gebruik: De Ingenieur, 11 Sept.
1887	De aanbesteding van 's Rijks werken: De Economist, Febr., blz. 117.
1887	Een bedenkelijke maatregel: Algemeen Handelsblad, 8 Mei.
1888	Blind toezicht: Dagblad de Amsterdammer, 12 Maart.
1891	Verzekering van werklieden bij aanbestedingen: Vragen des Tijds, Oct.
1891	Technische attaché's: De Ingenieur, 25 Juli.
1896	De economische vraagpunten der internationale congressen voor binnenscheepvaart: De Economist, blz. 161.
1897	Het wetsontwerp der ongevallenverzekering. Voordracht voor de Vereeniging tot bevordering van fabrieks- en handwerksnijverheid.

[p. 62]

1897	Het Waterstaatsbudget der laatste 50 jaren: De Gids, Juli N^o 7.
1897	Een technisch attaché voor China: Algemeen Handelsblad, II, 12 Aug.
1897	Ongevallen verzekering: De Gids, Dec. N^o 12.
1898	De spoorwegrevue te Renkum: Algemeen Handelsblad, 20 Dec.
1901	Amerika op het letterkundig congres te Nijmegen: Oprechte Haarlemmer Courant, 4 Sept.
1901	Industrieele oorlogen in Amerika: Oprechte Haarlemmer Courant, 30 Oct.
1902	Het geheim van den Amerikaan: Nieuwe Courant, 31 Jan. (stadseditie).
1902	Uitsluiting en werkstaking: Oprechte Haarlemmer Courant (stadseditie), 25 Juni.
1907	Gesplitste bestekken: Middenstandsbond, 4, II, Jan.
1908	Reisbeurzen: De Ingenieur, 28 Maart.
1910	Bevordering der Nederlandsche nijverheid bij aanbestedingen: Tijdschrift Maatschappij v. Nijverheid, Mei.
1911	Eischen van den nieuwen tijd: De Ingenieur (feestnummer), Jan.
1922	Het eenige noodige [enthousiasme]: Tijdschrift v. Maatsch. v. Nijverheid. 15 Jan.
1922	Americana: De Ingenieur, 8 Sept.
1932	Bevolkingsellende [overbevolking]: S. Schuitemakers Purmerender Courant, 11 Juni.

Technische schetsen.

1879	Christiaan Brunings (ingezonden onder pseudoniem X.Y.Z.): Algemeen Handelsblad, 20 Aug.
1886	Buitengewone riviercorrespondentie: Eigen Haard, I blz 82; II blz 100; III blz 113.
1886	Onze Westelijke nabuur, de Noordzee: De Gids, Juli.
1886	† L.A. de Jager: De Ingenieur, 24 Juli (get. R.T.N.).
1888	Wat is een syphon? (get. Ing.): Algemeen Handelsblad, 8 April.
1888	Het duin bij Weesp (get. Ing.): Algemeen Handelsblad, 17 Juli.
1890	Langs het Merwede Kanaal: Eigen Haard, I blz 358; II blz 379; III blz 490; IV blz 534; V blz 744; VI blz 825.
1894	† J.A. Waldorp: Eigen Haard, blz. 69.
1896	Om en in de wellen der nieuwe sluis te IJmuiden: Eigen Haard, I blz 260, II blz 315; III?; IV blz 362; V blz 365; VI blz 412; VII blz 414; VIII blz 485.
1898	Onze openbare werken. Historisch gedenkboek uitgegeven door Het Nieuws van den Dag: Een Halve Eeuw, 1848-1898.
1902	† P. Caland: Eigen Haard, December.
1903	Verkeersmiddelen te land en te water (overzicht van een voordracht): Ons Huis, XVI. Amsterdam. 18 Febr.
1903	De Dedemsvaart: Algemeen Handelsblad. 31 Mei.
1903	Afscheidsgroet [† J.F.W. Conrad]: De Gids, Juli.
1903	Levensbericht van P. Caland: Levensbericht v.d. Maatschappij der Ned. Letterkunde te Leiden, 1902-1903. Oct.
1904	† A.M.K.W. Baron Van Ittersum: De Ingenieur, Oct.
1905	J.B. Theuns [40 jarige dienst]: De Ingenieur, 8 Juli.
1910	Spoorwegkoning [† A.K.P.F.R. van Hasselt]: De Gids, Mei.
1911	Enkele persoonlijke herinneringen aan C.F.M.H. Schnebbelie [†]: De Ingenieur, Maart.
1916	Nederland als polderland [boekbeschouwing]: De Gids, Maart.
1917	De rand van het land: De Gids, Januari.
1922	G. Narutowiez, een gewaardeerd ingenieur: De Ingenieur, 23 Dec.

[p. 63]

1927	† Mr. J.P. van Löbensels: De Ingenieur, 19 Maart.
1933	† Ir. J.C. Ramaer. Levensbericht van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde.

Hooger Onderwijs.

1871	Geschiedenis van het Delftsche studentencorps: Delftsche studentenalmanak.
1875	Een terugblik: Delftsche studenten-almanak.
1892	Voor den civiel-ingenieur: Delftsche studenten-almanak.
1903	Student-zijn: De Gids, Oct. overgedrukt in: School en Leven.
1904	Door mij opgesteld Adres der Delftsche ingenieurs in zake hunne onderwijsbevoegdheid, aan het Ministerie van Binnenl. Z. 9 Febr.
1904	De technische opvoeding van ons volk: De Ingenieur, 13 Febr. (met het adres overgedrukt in: School en Leven).
1908	Zelfverweer van een hollandschen jongen: De Gids, Juni.
1914	Delftsche titels: De Ingenieur, 23 Mei.
1919	De Delftsche studie: De Ingenieur, 27 Dec.
1923	Bravo! [latijnsche redevoering van prof. Naber]: Schuitemakers Purmerender Courant, 10 April.
1923	Een blijde tijding [verlaging jaarwedden] ibid., 9 Oct.
1924	Volksaard of omstandigheden? [Delftsche studie]: De Ingenieur, 6 Sept.
1925	Een hoog noodige leerstoel aan de T.H.S. [academische gebouwen]: De Ingenieur, 23 Mei.
1927	Bravo, rektor! [Prof. Meijers over misbruiken]: Schuitemakers Purmerender Courant, 18 Oct.
1932	Perspomp of vraagbaak [onderwijs]: Algem. Handelsblad, 14 Dec.

Middelbaar Onderwijs.

1897	Meestersverdriet: De Gids, Nov. (ook afzonderlijk gedrukt voor Arnhemsche ouders van H.B.S. scholieren overgedr. in School en Leven.
1902	Een volmaakt overbodige vereeniging: Zutphensch Dagblad, 6 Juni.
1906	Verschoolmeesterd gymnasium: De Gids, Sept.
1922.	Een zuiniger oplossing van het examen-vraagstuk: Weekblad de Amsterdammer, 7 Oct.
1925	Plattelands Weelde [de natuur]: Schuitemakers Purmerender Courant, 21 Maart
1925	Steekproeven: ibid., 24/31 Maart.
1925	Haagsche bluf: ibid., 22 Sept.
1936	Voor onze Hoogere Burgerschool-leerlingen: ibid., 12 Sept.

Lager onderwijs.

1898	Is ons huidig L.O. zoo ingericht, dat het aan het doel eener goede opvoeding beantwoordt? Rede gehouden den 10en Augustus 1898 op het Onderwijs-Congres der nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid te 's Gravenhage.
1898	Schooi op voetjes: De Gids, Sept.
1898	Handenarbeid op de lagere school: De Gids, Oct.
1902	De school der 20e eeuw: Tijdschrift v. Onderwijs en Handenarbeid.
1906	Schoolproblemen: De Gids, Febr.
1907	Een beter middel: Algem. Handelsblad, 13 Nov.
1909	De africhting van den politiehond: De Gids, Febr.
1912	Menschen-plankton, naar aanleiding van een bezoek aan een Noorweegsche lagere school: De Gids, Nov.

[p. 64]

1913	Opvoeding en onderwijs: 't Herstelde Nederland (onder red. van gen. Fabius).
1913	St. Nicolaas-geschenk voor jonggehuwden [boekbeoordeeling J. Ligthart].
1914	J. Ligthart's Jeugdherinneringen [boekbeoordeeling]: De Gids, Nov.
1921	Een land zonder schoolstrijd: Schuitemakers Purmerender Courant, 6 April.
1925	Openbaar en bijzonder onderwijs [over een rede van P.M. Tutein Nolthenius in 1857]: Schuitemakers Purmerender Courant, 17 Maart.
1925	Wat de school kost aan arbeider, middenstander en kapitalist: Weekblad De Amsterdammer, 14 Oct.
1928	Les ecoles confessionelles aux Pays Bas: Journal de Genève, 27 Febr.
1933	Leeren spreken op school: Algem. Handelsblad, 1 Juni.
1934	Taalverslapping [bezwaren tegen spellingsvoorstel]: Algem. Handelsblad 29 Mei (ingez.)

Vakonderwijs.

1899	Verslag der Inleiding ter vergadering in zake oprichting der Geldersche school voor Kunstnijverheid: Zutphensche Courant, 28 Nov.
1900	Een nieuwe tak van kunstnijverheid in Gelderland [batikken]: Zutphensche Courant, 19 Mrt. (ongeteekend).
1900	Onze kunstnijverheid in gevaar: De Gids, Dec. (overgedr. in: Middenstandskernen).
1902	Een boos rapport (get. Molybdus): Zutphensch Dagblad, 23 Juni.
1902	Heel veel vacantie (get. Molybdus): Zutphensch Dagblad, 23 Juli.
1904	Over Nederlandsche Kunstnijverheid: De Gids, Oct.
1905	Bijdrage tot Baedeker's Zuid-Duitschland: De Gids, Juni.
1905	Nijverheidsonderwijs in Nederland (in het Fransch): (voordracht?) Internationaal Middenstands Congres te Luik, Augustus.
1906	Een geldersche patroonsleergang: Eigen Haard, 26 Mei.
1906	Vakonderwijs en middenstand: Dagblad De Telegraaf, 4 Nov. (onget.).
1906	Staatscommissie van den middenstand: Middenstandsbond, 9 Nov. (onget.).
1906	Het rapport over vakonderwijs: Maandblad voor vakonderwijs, Dec.
1906	Op nieuwe banen, I: De Gids, Dec.
1906	Is het wenschelijk om in afwachting van de organisatie van het vakonderwijs over te gaan tot het benoemen van een inspecteur voor het Handelsonderwijs? Middenstandsbond, Dec. (onget.).
1907	Nota betreffende het vakonderwijs. Verslagen en mededeelingen van de afdeeling Handel van het Departement van Landbouw, Nijverheid en Handel. No. 2. Rapport aan H.M. de Koningin met bijgevoegde Nota betreffende het Vakonderwijs, van de Staatscommissie voor den Middenstand, Oct.
1908	Een museum voor onze jongens [Deutsches Museum te München]: Tijdschrift voor de Maatschappij van Nijverheid, Nov.
1909	Wat een zwitsersche stad [Zürich] overheeft voor beroepsonderwijs: Tijdschrift voor de Maatsch. van Nijverheid, Dec.
1919	De ‘Freule’ [Jonkvr. de Bosch Kemper]: De Gids, Maart.
1920	Advies in zake uniformiteit der handelscursussen: ? Congres v.d. Middenstandsbond, 20 Juli.
1934	De ambachtsschool: Zutphensche Courant, 3 Nov.

Tentoonstellingen

1898	Domui Nassauiae Arausiae Sacrum: Algem. Handelsblad, 30 Nov. (ondert. ‘R’).
1901	Catalogus der Nederlandsch West-Indische Tentoonstelling [boekbespreking]: De Gids, Nov.

[p. 65]

1904	Verslag van de Internationale Tentoonstelling van ambachtswerktuigen te Gent: Staatscourant, Aug.
1904	Adres aan den gemeenteraad van Amsterdam in zake de Tentoonstelling: Kunst aan 't volk. Dagblad De Telegraaf, 23 Dec.
1905	Repliek op een artikel van Fr. Coenen over dat artikel: ibid., 15 Jan.
1906	Installatie Commissies Tentoonstelling van Ambachtswerktuigen te Amsterdam: Tijdschrift voor de Maatschappij van Nijverheid, Oct.
1906	Installatie Commissies voor de Congressen, (idem): Alg. Handelsblad, 22 Nov.
1906	Installatie Commissies voor de Congressen, (idem): Tijdschrift Maatschappij van Nijverheid, Dec.
1907	Nijverheidstentoonstelling [bespreking met België]: Algem. Handelsblad, 6 Febr. (onget.).
1908	Nederland in België [subsidie tentoonstelling te Brussel]: Algem. Handelsblad, 25 Oct.
1908	Nogmaals Nederland in België: ibid. 27 Oct.
1908	De beteekenis en gedaanteverwisseling der internationale tentoonstellingen: Algem. Handelsblad, 30 Oct.
1908	De beteekenis der Brusselsche tentoonstelling voor Nederland: Algem. Handelsblad, 1 Nov.
1910	Brusselsche tentoonstellingsgedachten: De Gids, Sept.
1908	Ons Brusselsch paviljoen: Bouwkundig Weekblad, 29 Oct.
1911	Nederland te Londen [opwekking tot deelname aan de Londensche tentoonstelling]: Algem. Handelsblad, 5 Dec.
1912	Openingsrede Tentoonstelling van Kunstnijverheid en Volkskunst te Dordrecht: Dordsche Courant, 4 Mei.

Samenleving.

1879	Aan den buitenman van het Handelsblad [Boissevain over adel]: Nieuws van den Dag, 1 Mei (ingez. ondert. Amsterdammer).
1884	Misplaatste schroom [afschaffing Raad v. State]: Dagblad De Amsterdammer, II, 12 Januari (ondert. R.).
1884	Zwervers van Staat [tarief voor reis- en verblijfkosten]: Dagblad De Amsterdammer, 26, 27 Januari (ondert. R.).
1884	Een Prul [tarief voor reis- en verblijfkosten]: Weekblad De Amsterdammer, 31 Augustus (ondert. R.).
1887	De gaskwestie: Dagblad De Amsterdammer, 26 Aug. (ingez. niet ondert.).
1897	Een leesmuseum voor Zutphen: Zutphensche Courant, 2 Dec. (ingez.).
1899	Groene steden en zwarte steden: De Gids, Nov. (overgedrukt in: de Nieuwe Wereld als: ‘Westersche steden’).
1899	Oost Azië en Indië [boekbeoordeeling]: De Gids, Nov.
1899	Gids der Nederlandsche weldadigheid [boekbeoordeeling]: De Gids, Nov.
1901	Een belangrijk boek [Veefokkerij in Denemarken en Zwitserland]: Zutphensch Dagblad, 9 Sept. (get. Molybdus).
1901	Taal en Christendom in Indië: Zutphensch Dagblad, 10 Oct. (get: Molybdus).
1901	Kan en zal Roosevelt de boeren helpen?: Zutphensch Dagblad, 21, 22, 24, 25 Oct. (get. Molybdus).
1901	Een gezellig staatshoofd [Roosevelt]: Zutphensch Dagblad, 22 Nov. (onget.).
1901	Keizer Wilhelm na tafel: Zutphensch Dagblad, 25 Nov. (get. Molybdus).
1901	In de kaart gekeken [repliek Indische Gids op ‘Taal en Christendom in Indië’]: Zutphensch Dagblad, 26 Nov. (get. Molybdus).

[p. 66]

1901	Een staatsloterij met eere [afschaffing van Militaire examens]: Zutphensch Dagblad, 4 Dec. (get. Molybdus).
1901	De Engelsche koloniën en de boerenoorlog: Zutphensch Dagblad, 18 Dec. (get. Molybdus).
1901	De vrijzinnigdemocratische bond en de klassenstrijd: Zutphensch Dagblad, 20 Dec. (get. Molybdus).
1901	Parlementaire wittebroodsweken: Zutphensch Dagblad, 28 Dec. (get. Molybdus).
1902	Het Nut in de put: Zutphensch Dagblad, 29 Mei (get. Molybdus).
1902	Gevaarlijk spel [gebrek dicipli rechterzijde]: Zutphensch Dagblad, 4 Juni (onget.?).
1902	Een gouden feest zonder kroon [Vereeniging van de arbeidersklasse te Amsterdam]: Zutphensch Dagblad, 9 Juni (get. Molybdus).
1902	Indië en de vrijzinnig democraten: Zutphensch Dagblad, 17 Juni (get. Molybdus).
1902	Op leemen voet [omzetting Lipton in N.V.]: Zutphensch Dagblad, 24 Juni (get. Molybdus).
1902	Teddy in négligé: De Gids, Juli.
1902	Het Belgische verbroederingsfeest: Zutphensch Dagblad, 7 Juli (get. Molybdus).
1902	Hokvaste Kamerleden: Zutphensch Dagblad, 9 Juli (get. Molybdus).
1902	Wat de Zutphenaren volgens de beroeps-telling zijn: Zutphensch Dagblad, 15 Juli (get. Molybdus).
1902	Zutphen voor 10 jaren en thans: Zutphensch Dagblad, 18 Juli (get. Molybdus).
1902	Weerlegging van den heer Israëls over mijne politiek: Algem. Handelsblad, 21 Sept. (ingez.).
1902	Een hypotheekbank voor boeren: Utrechtsch Provinciaal en stedelijk Dagblad, 28 Oct. (ingez.).
1902	Een spook dat niet meer spoken kan [clericalisme]: Zutphensch Dagblad, 10 Nov. (get. Molybdus).
1902	Is het tegenwoordige Ministerie inderdaad een Coalitie-kabinet?: Zutphensch Dagblad, 25 Nov. (get. Molybdus).
1903	Geen phantasie, maar waarheid [gemeente exploitatie te Glasgow]: Algem. Handelsblad, 3 Apr. (ingez.).
1903	De heer Simons en de engelsche belastingen: Algem. Handelsblad, 16 Apr. (ingez.).
1905	De heer Talens en de waarheid [verdediging van F. Westerouwen van Meeteren]: Dagblad De Telegraaf, 25 Juli (ingez.).
1906	Onze Duitsche Zustervereenigingen [verslag van een voordracht voor de Maatschappij van Nijverheid]: Alg. Handelsblad, 14 Mrt.
1907	Staatsexploitatie van Staatsspoorwegen: Algem. Handelsblad, 10 Febr. (ingez.).
1907	Onder den zelfden titel repliek van Neiszen: ibid. 16 Febr.
1908	Ander Amerika [H.S.S. Kuyper, Een half jaar in Amerika]: De Gids, Apr.
1908	Dienstbodenpraatje: De Gids, Aug.
1909	Westersch en Oostersch Nederland [boekbeoordeeling]: De Gids, Jan.
1909	De Bagdadspoorweg [boekbeoordeeling]: De Gids, Apr.
1909	Volksgeloof en volksleven [boekbeoordeeling]: De Gids, Aug.
1910	‘Une juste observation’ [ontbreken van handwijzers]: Ospedaletti hivernal, 1 Febr.
1910	Schetsen uit de strafgevangenis [boekbeoordeeling]: De Gids, Juni.
1910	Een grootsche onderneming [Smissaert, Nederland in de 20ste eeuw, boekbeoordeeling]: De Gids, Aug.
1910	Politieke brand- en inbraakpremie [onze kustverdediging]: Algem. Handelsblad, 2 Dec. (ingez.).

[p. 67]

1910	Het 46 millioen voorstel [zelfde onderwerp]: Weekblad De Middenstander, Rotterdamsche Handelsvereeniging, 10 Dec.
1910	Politieke brand- en inbraakpremie. (ingez.) repliek aan v. Lintum: Algem. Handelsblad, 12 Dec.
1911	Groote illusiën [Norman Angelli, boekbeoordeeling]: Weekblad De Amsterdammer, 4 Juni.
1912	Wat Goethe niet zag in Sicilië: De Gids, Apr./Mei.
1912	Mijlpalen: De Gids, Juni.
1913	Gouden regen [Everwijn, Handel en Nijverheid in Nederland]: De Gids, Febr.
1914	Historische fragmenten [Joh. Been, boekbeoordeeling]: De Gids, Jan.
1914	Kleiner papieren geld: Algem. Handelsblad, 3 Aug. (ingez.).
1914	Oorlogsbelasting of weerbelasting?: De nieuwe Financier en Kapitalist, 18 Nov. (ingez. ondert.: R.T.N.).
1915	Wartime and peace in Holland [boekbeoordeeling]: De Gids, Apr.
1915	Voornaamste huizen in 's Hertogenbosch [boekbeoordeeling]: De Gids, Mei.
1916	Register van Handel en Nijverheid: Tijdschrift van de Maatsch. voor Nijverheid, Februari.
1918	De publiciteit van het Handelsregister en het te verwachten deficit: Algem. Handelsblad, 3 Jan.
1918	Nogmaals het Handelsregister: ibid, 20 Jan. (ingez.).
1918	Referendum en initiatief, I: De Gids, Nov.
1918	Nieuw Amerika [oorlogsarbeid]: ibid., Dec.
1919	Referendum en initiatief, II: ibid., Jan.
1919	Wat is democratie? I: Weekblad De Amsterdammer, 1 Febr.
1919	De woordenrijkheid van ons Parlement en hare bestrijding: Algem. Handelsblad, 2 Febr. (ingez.).
1919	Wat is democratie? II: Weekblad De Amsterdammer, 10 Aug.
1920	Het vreemde-talen vraagstuk [Friesch]: ibid., 6 Mrt.
1920	De Zwitsersche opleiding tot jurist: ibid., 22 Mei.
1920	De Zwitsersche volksbeslissing in zake den volkerenbond: Algem. Handelsblad, 26 Mei.
1920	Zal men er gehoor aan geven? [Decentralisatie]: Schuitemakers Purmerender Courant, 8 Dec.
1920	De Staatscommissie voor de grondwetherziening en het referendum: Algem. Handelsblad. 16 Dec.
1920	Het ei van Columbus [Zwitsersche Ministers]: Schuitemakers Purmerender Courant, 22 Dec.
1921	Hoe de wettenfabriek werkt: ibid., 19 Jan.
1921	Referendum en initiatief: ibid., 26 Jan.
1921	De kat uit de zak [Minister van Gijn over de Zuiderzee]: ibid., 2 Febr.
1921	Mooie pakjes [Zwitsersche rechters, geen costuum]: ibid., 16 Febr.
1921	Referendum en decentralisatie: Middenstandsbond, 11 Mrt.
1921	Vredestichters [Zwitsersche vrederechters]: Schuitemakers Purmerender Courant, 23 Maart.
1921	Over aardappels en ambtenaren [volkskeuze]: ibid., 3 Apr.
1921	Hoe Eduard Bok Amerikaan werd: Weekblad De Amsterdammer, 14 Mei.
1921	Dure beestjes [wisselen van ministers]: ibid., 26 Juni.
1921	Een vrouwen-man [E. Bok]: Tijdschrift ‘Zij’, Aug.
1921	Zóó een moesten wij hebben! [Minister van Financiën in N. Amerika]: Schuitemakers Purmerender Courant, 13 Aug.

[p. 68]

1921	Een held [waarschuwing tegen begaafden-kweekerij]: ibid., 3 Sept.
1921	Waarom het knijpt [de belastingen]: ibid., 6 Sept.
1921	Een emmertje koud water [Nederlands inkomen per persoon]: ibid., 13 Sept.
1921	Onze vlag: ibid., 20 Sept.
1921	Desespereert niet: [over het referendum]: Tijdschrift ‘Zij’, Oct.
1921	Het land der onbegrensde mogelijkheden [Nederland in den vreemde]: Schuitemakers Purmerender Courant, 18 Oct.
1921	Is ons Parlement omkoopbaar?: Weekblad De Amsterdammer, 12 Nov.
1921	Zwarte Piet. [daling Markenkoers]: Schuitemakers Purmerender Courant, 15 Nov.
1921	‘Spreekzaal’, naar aanleiding van een opmerking in de Nieuwe Courant over T.N.'s art. van 12 Nov.: Weekblad De Amsterdammer, 25 Nov. (ingez.).
1921	De Boschwet: Algem. Handelsblad, 3 Dec.
1921	Kamer-praatje [afstemming Referendum]: Schuitemakers Purmerender Courant, 3 Dec.
1921	E.V. en referendum: Ons Land, 15 Dec. (ingez.).
1921	Hoe moet de boschwet er uit zien?: Algem. Handelsblad, 28 Dec.
1922	Onder de plak [Kamerclubs]: Schuitemakers Purmerender Courant, 28 Jan.
1922	Voet bij stuk [de grondwetherziening]: ibid., 18 Febr.
1922	Nogmaals voet bij stuk: ibid., 4 Mrt.
1922	Donkere plekken in de Zwitsersche staatshuishouding: Nieuwe Rotterdammer Courant, 16 Mrt.
1922	Wat Brielle beteekent: Schuitemakers Purmerender Courant, 18 Mrt.
1922	Referendum en grondwetsherziening: Algem. Handelsblad, 25 Mrt. (ingez.).
1922	Een jongen van sta vast [Roosevelt]: Schuitemakers Purmerender Courant, 1 Apr.
1922	Een oer-Hollander [Roosevelt]: Weekblad De Amsterdammer, 22 Apr.
1922	Een te weinig bekend boek [J. de la Gravière, Les Gueux de la mer]: Algem. Handelsblad, 24 Apr.
1922	Hoe langer hoe gekker [Partijlooze Partij]: Schuitemakers Purmerender Courant, 9 Mei.
1922	Voorbeeld ter navolging [Zwitsersche decentralisatie]: Algemeen Handelsblad, 24 Mei.
1922	Een Italiaansch oordeel over de evenredige vertegenwoordiging: Algemeen Handelsblad, 25 Aug. (ingez.).
1922	De derde klasse: Algemeen Handelsblad, 31 Oct. (ingez.).
1922	De Zwitsersche Boerenbond: De Economist, Nov.
1922	Pot en ketel [Europeaan en Aziaat]: Schuitemakers Purmerender Courant, 28 Nov.
1922	Meten met gelijke maten [Europeaan en Aziaat]: ibid., 2 Dec.
1922	Hollandsche ticheltjes: ibid., 5 Dec.
1922	Een vruchtbaar leven [Archivaris Bruinvis]: ibid., 9 Dec.
1922	Niet ter navolging [Elzas]: ibid., 27 Dec.
1923	Het Zwitsersche boerensecretariaat: 6, 9 Jan.
1923	Een bedenkelijk peetvader [Napoleon; centralisatie]: ibid., 13 Mrt.
1923	Lessen der Geschiedenis [centralisatie]: ibid., 17 Mrt.
1923	De gevolgen van een misverstand [Parlement] ibid., 20 Mrt.
1923	Kanton- en vrederechters: ibid, 12 Juni.
1923	Op het hellend vlak [centralisatie]: ibid., 10 Juli.
1923	Als de kat... [val van het Czarenrijk]: ibid., 17 Juli.
1923	Waarom Nederland werd gespaard [Wereldoorlog]: ibid., 21, 24 Juli.
1923	Het eenig afdoend bezuinigingsmiddel [decentralisatie]: Tijdschrift van de Maatschappij van Nijverheid, Sept.

[p. 69]

1923	Om uit je vel te springen [Bezuinigings Cie]: Schuitemakers Purmerender Courant, 13 Oct.
1923	Het uitdroogen der buitengemeenten: ibid., 23 Oct.
1923	Belastingbloempjes: ibid., 27 Oct.
1923	Als er één buikpijn had gehad [vlootwet]: ibid., 3 Nov.
1923	Puntjes op de i [ambtenaars-salarissen]: Tijdschrift van den Middenstandsbond, 13 Nov.
1923	Boter aan de galg [Wetsontwerp van Dorp]: Schuitemakers Purmerender Courant, 24 Nov.
1923	Lloyd George: ibid., 4, 8 Dec.
1923	Niemand kan twee heeren dienen [burgemeestersbenoeming]: Tijdschrift van den Middenstandsbond, 7, 14 Dec.
1923	E.V. en Zakenministerie: Algemeen Handelsblad, 12 Dec. (ingez.).
1923	Waarom het in Engeland kraakt [arbeiders vraagstuk]: Schuitemakers Purmerender Courant, 18 Dec.
1923	Referendum: Maandblad A.N.V.O., Dec.
1923	Het 5de gebod [eeren van het voorgeslacht]: Schuitemakers Purmerender Courant. 22 Dec.
1924	Boerenadel [erfpacht]: ibid., 29 Jan., 2 Febr.
1924	Het eerste verstandige woord [nationaal ministerie]: ibid., 5 Febr.
1924	Ambtenaar-salarissen: ibid., 11 Mrt.
1924	Sterreregen [ridderorden]: ibid., 22 Sept.
1924	Rentmeesters [G.M. Kann, Nijmegen]: ibid., 25 Sept.
1925	Eerherstel [de O.I. Compagnie geen koloniseerend lichaam]: Weekblad De Amsterdammer, 21 Mrt.
1925	Taal-veelheid [het Friesch in eere te herstellen]: Schuitemakers Purmerender Courant, 7 April.
1925	Landverhuizing, ibid., 14 April.
1925	Cijfers die te denken geven [statistiek]: ibid., 21 April.
1925	Het geheim [Cavaliere de Hondt]: ibid., 28 April.
1925	Met niets begonnen [gebroeders Lever]: ibid., 26 Mei.
1925	Waarom zijn de subsidies zoo verderfelijk? ibid., 2 Juni.
1925	Eén dags Koning [de Kiezer]: ibid., 14 Juli.
1925	Een moeielijk geval ter oplossing [bloemen plukken]: ibid., 21 Juli.
1925	Haagsche bluf [centralisatie]: ibid., 22 Juli.
1925	Het normaalpeil van onzen levensstandaard vóór den oorlog: Tijdschrift van de Maatschappij voor Nijverheid. Dec.
1926	Hoe voor 450 jaren de Zwitsers ons land verlosten: Schuitemakers Purmerender Courant, 24, 27, 31 Juli, 3 Aug.
1926	Volkswetgeving [referendum]: Weekblad De Amsterdammer, 4 Sept.
1926	Haagsche janboel [rekenkamer]: Schuitemakers Purmerender Courant, 14 Sept.
1927	Onze nederzettingen in en buiten Europa [het Wetsontwerp tot belasten der uitwonenden]: Algem. Handelsblad. 15 Juli. (ingez.).
1927	De brave Kaperkapitein [Lökner]: Schuitemakers Purmerender Courant, 23 Juli.
1927	Misplaatst medelijden (Sacco): ibid., 10 Sept.
1927	Waaraan het hapert, [volkerenbond]: ibid., 13 Sept.
1927	Robinson op het onbewoonbare eiland [F.G. Waller over te hooge arbeidsloonen]: ibid., 27 Sept.
1928	Eén dag Minister [Lord Grey's dagverdeeling]: ibid., 21 Apr.
1928	Roosevelt's raad [‘Doe water in den wijn’]: ibid., 24 Apr.

[p. 70]

1931	Eendracht maakt macht [Boerenbond]: Algem. Handelsblad, 13 Sept.
1931	Oogstpreek [te La Tour de Peilz]: Schuitemakers Purmerender Courant, 24 Oct.
1931	De ‘ijzeren’ boer [graanbouw in Kansas]: ibid., 31 Oct.
1931	Van den Walburgkerktoren: Algemeen Handelsblad, 25 Sept.
1931	Zij die getuigden [Edison, Pasteur]: Schuitemakers Purmerender Courant. 14 Nov.
1932	L'industrie soviétique: Feuille d'avis de Vevey. 29 Mrt.
1932	In Czaar Peter's huisje [Soviet industrie]: Schuitemakers Purmerender Courant, 2 Apr.
1932	Kruid en onkruid [Amerikaansche sterrewichelaars]: ibid., 26 April.
1932	Als het getij verloopt [verschuiving van het bedrijfsleven]: ibid. 24 Mei.
1932	Bevolkingsellende: ibid., 11 Juni.
1932	A propos des méthodes de Voronof: Feuille d'avis de Vevey, 9 Sept.
1932	Oorlogs nawee [Amerikaansche veteranen]: Schuitemakers Purmerender Courant, 22 Oct.
1932	Hoe meer en beter te bezuinigen [de zweep]: ibid., 29 Oct.
1932	Te veel hooi op de vork [centralisatie]: ibid., 8 Nov.
1932	De aanhouder wint [Edison]: ibid., 26 Nov.
1933	Geluk-zoekers [huwelijksaanvragen]: ibid., 4, 7 Febr.
1933	Van Friesland begint de victorie [decentralisatie]: ibid., 4, 7 Mrt.
1933	Prins Willem van Oranje: Algemeen Handelsblad, 10 Mei.
1933	De beteekenis der Friezen voor ons volksbestaan: Schuitemakers Purmerender Courant, 3 Oct.
1933	Jongens van Jan de Witt [redding der ‘Atlantique’] ibid., 24, 31 Oct.
1934	Geluk-brengers: ibid., 25 Aug.
1934	De wonderlijke paling: ibid., 29 Sept.
1934	De leelijke musch: ibid., 9 Oct.
1934	Le pétrole contre le gaz: Feuille d'avis de Vevey, 20 Dec.
1934	Gemeente-vlaggen: Nieuwsblad voor Friesland, Heereveen, 7 Febr. (ingez.).
1934	France-Hollande: Gazette de Lausanne, 19 Mrt.
1935	Lang leve de wind: Schuitemakers Purmerender Courant, 29 Jan.
1935	La Guillotine avant Guillotin: Mercure de France, 15 Nov.
1935	Een vreemd geval: Schuitemakers Purmerender Courant, 19 Febr.
1935	Uit de oude doos: ibid., 9 Apr.
1936	Hoezee!: De Ingenieur, 3 Jan.
1936	Onze viervoeters op school: Schuitemakers Purmerender Courant, 4 Jan.
1936	‘De Ingenieur’ 50 jaar: Algem. Handelsblad, 5 Jan.
1936	De kattengeschiedenis: ibid., 18 Jan.
1936	Herinnering aan Kampen: Kamper Courant, 21 Jan.
1936	Een dringend geval: De Ingenieur, 24 Jan.
1936	Wat de Hemelen ons vertellen: Schuitemakers Purmerender Courant, 29 Febr.
1936	Zonnekinderen: ibid., 3 Mrt.
1936	Terug op den aardbol: ibid., 7 Mrt.
1936	De Amerikaansche ‘Van's’: De Ingenieur, 22 Mei.
1936	Vrolijke gevangenissen: Schuitemakers Purmerender Courant, 27 Juni.
1936	De Zwitsersche Boerenbond: Brielsche Courant, 21 Aug.
1936	Switsersk Fryslan, hoofdartikel vertaald door H. Uden Masman: De Fries om Utens, October.
1936	De Prettigste Vacantiedag: Schuitemakers Purmerender Courant, 6 Oct.
1936	De Leukste dag in de Vacantie: ibid., 24 Nov.
1937	Een Canadeesch verhaaltje: ibid., 6 Apr.

[p. 71]

1937	Volharden! Volharden! [Friesch en Provençaalsch]: Leeuwarder Nieuwsblad, 24 Mei.
1938	Ouder dan 40 jaar: De Ingenieur, 25 Mrt.
1938	Verzuchtingen: De Ingenieur, 15 Juli.
1939	Over: Comment j'ai trouvé la lumière’ par Renée Micaele (Ed. Jean Mayer, Paris): Bulletin du cercle prichique Montreux-Vevey, ‘le Cep’. Juni.

Middenstand.

1901	Gevaarlijke vrienden [Fokker. Treub]: Zutphensch Dagblad, 16 Aug. (geteekent: Molybdus).
1902	Verslag 3de Congres Intern. te Amsterdam: Staats Courant, 12 Dec.
1903	Verslag over het Nationale Congres voor den Handeldrijvenden Middenstand, op 9 en 10 Sept. te Rotterdam: Staats Courant, 18 Dec.
1904	Verslag over de eerste algemeene vergadering van den Nederlandschen Bond van vereenigingen van den handeldrijvenden middelstand, op 29 en 30 Juni te Utrecht: Staats Courant, Aug.
1906	Verslag omtrent het Internationale Congres van den Handeldrijvenden, Industriëelen en Landbouwenden Middenstand, gehouden te Luik, 16, 17, 18 Aug. 1905: Staats Courant. (bijvoegsel v. 11, 12 Febr. No. 35. (1906)).
1906	Openingsrede van de vergadering der Staats Commissie van den Middenstand: De Middenstandsbond, Febr.
1906	De organisatie der duitsche ambachtsnijverheid. De Gids, Maart.
1906	De organiseering onzer Ambachts-Nijverheid: De Gids, April.
1906	Is een cheque- en girodienst bij de posterijen aan te bevelen uit een Middenstandsoogpunt?: De Middenstandsbond, Juni.
1906	De voordeelen van den Middeneuropeeschen tijd. De Middenstandsbond. Dec. Op nieuwe banen I: De Gids, Dec.
1907	‘Huisverzorging’: Weekblad ‘De Winkelier’, 9 Mrt. (ondert. Ralph).
1907	Op nieuwe banen II: De Gids, Mei.
1907	Vakorganisatie van den Middenstand: Middenstands-Congres.
1907	Schulze-Délitz of Raffeisen? Congres: Tentoonstelling van ambachtswerktuigen, September.
1908	Het Internationale Middenstandscongres te Weenen: Algem. Handelsblad, 10 Oct.
1908	Ontwerp-wet ter oprichting van Middenstands-kamers: Departement van Landbouw, Nijverheid en Handel, Staatscommissie voor den Middenstand, Jaargang 1908, No. 3. (Oct.).
1909	Het verleenen van voorschotten op boekvorderingen: Middenstandsbond, 5, 12 Mrt.
1909	Tiroolsche brieven I-V: Tijdschrift van de Maatschappij van Nijverheid. Mei/September.
1909	Middenstand en huisindustrie: ibid., Nov.
1910	Duitsche Middenstandscijfers: ibid. Jan.
1910	De oorzaak der Middenstandsbeweging: Feestnummer der 's Gravenhaagsche Winkeliers vereeniging.
1910	Advies in zake Oneerlijke Concurrentie: Middenstands-Congres.
1910	Ontwerp-wet op de Winkelsluiting: Departement van Landbouw, Nijverheid en Handel, Staatscommissie.
1911	Wat onze Middenstand heeft te doen: Jaarboekje Christophilos van het Nederlandsch Jongelieden verbond.
1911	(Het ‘Boek voor den Middenstand’). Een les voor velen [organiseering der installateurs]. Handel. Rotterdam. Febr.

[p. 72]

1911	Eene Nederlandsche Winkelweek. Tijdschrift van de Maatschappij van Nijverheid, Maart.
1912	Wat een duitsche handwerkskamer ons leert in zake de publiek-rechtelijke vertegenwoordiging van den Middenstand: De Middenstandsbond, 19 Apr.
1914	De toekomst van het Handwerk. Gedenkboek der Deventersche Vereeniging van Nijveren.
1920	De Middenstandsveldtocht tegen de H.A.M. (Haagsche Aanneming Maatschappij): De Middenstandsbond, 5 Nov.
1921	Bedankbrief aan het Bondsbureau, met hoofdpunten mijner werkzaamheid: ibid., 17 Juni.
1922	De Middenstand en de Staatskundige partijen: ibid., 8 Apr.
1922	Een blik in de Toekomst: ibid., 1 Sept.
1923	Hoe de postchèque- en girodienst onschadelijk te maken: ibid., 1 Juni.
1923	Les dangers du chèque postal: Gazette de Lausanne, 24 Sept.
1924	De voorgestelde wijziging der Handelsregisterwet. De Middenstandsbond, 4 Jan.
1924	Middenstandseer en advocatenvooroordeel: ibid., 6 Juni.
1924	De pluim op den verkeerden hoed: ibid., 27 Juni.
1927	Toekomst en Verleden: Tijdschrift Maatschappij van Nijverheid, Juni. (Jubileumsnummer).
1927	Uit lang vervlogen tijden: De Middenstandsbond, 19 Aug. (Jubileumsnummer).

Schoone Kunsten.

1899	Oud-Zutphen: Tijdschrift van de Maatschappij van Bouwkunde.
1901	Sprekende Steenen I, II: De Gids, Mrt. Apr.
1902	Een der Onzen [Viollet le Duc, feestrede]: Tijdschrift van de Maatschappij van Bouwkunde.
1906	Kunsthofjes: De Gids, Dec.
1908	De Nieuwezijds Kapel als Rijksmuseum voor Kerkelijke Kunst: Algem. Handelsblad, 4 Mrt.
1908	Damreiniging: ibid., 23 Juli. (ingez.).
1908	Herboren Vrouwenkunst [handweven]: De Gids, Sept.
1909	Kralenrijgen [Mej. M. Verwey]: De Gids, Jan.
1909	Tachtig boerenhuizen [van der Kloot Meijburg]: De Gids, Jan.
1909	Bouwkunst, 2 maandelijksch tijdschrift [boekbeoordeeling]: De Gids, Aug.
1909	Onbrandbare rieten daken: Bouwkundig Weekblad, 23 Oct.
1909	Onbrandbare rieten daken: Tijdschrift van de Maatschappij van Nijverheid, Nov.
1910	Volkspark en Openlucht-Museum aan de overzijde van het IJ: weekblad De Amsterdammer, 25 Sept.
1912	Brand in de groote Jan [Rijksmuseum]: De Gids, Jan.
1912	Oude Kunst voor 't nieuwe leven [Kalf. baronie van Breda]: De Gids, Mei.
1913	Gids Museum Meermanno-Westrenianum [boekbeoordeeling]: De Gids, Mrt.
1913	Plattelandsglorie [dorpskerken]: De Gids, Juli.
1913	Steyn Streuvel's Woning in Vlaanderen [boekbeoordeeling]: De Gids, Dec.
1913	Armoedig Noorden, van Welderen Rengers [boekbeoordeeling]: De Gids, Dec.
1914	Hollandsche steden met belgische oogen bezien [Dumont Wilden]: De Gids, Mrt.
1916	Flos Etruriae I, II: De Gids, Jan. Febr.
1916	De drijvende kracht: De Gids, Aug.
1917	Van der Kloot Meijburg [boekbeoordeeling]: De Gids, Dec.
1919	Bebouwing van straten met bogengangen: Algem. Handelsblad, 10 Juli.
1919	Ander Zwitserland: De Gids, Sept.

[p. 73]

1920	Brief aan de architecten van Nieukerken te 's-Hage, in zake het gebouw van de Handelmaatschappij: 24 Sept.
1920	Halve waarheden op bouwkundig gebied: Weekblad De Amsterdammer, 20 Nov.
1921	De onbewoonbaarverklaring van het Rijksmuseum [vervanging door plaatselijke musea]: Schuitemakers Purmerender Courant. 16 Aug.
1922	Kunst voor of door het volk [zelf doen hoofdzaak]: Schuitemakers Purmerender Courant. 7 Mrt.
1923	Eerherstel [Waterstaatskerken]: De Ingenieur, 18 Aug.
1924	Nabouwers [Hollandsche renaissance]: Schuitemakers Purmerender Courant, 15 Mrt.
1924	Beschilderde meubelen: ibid., 15 Sept.
1924	Topgeveltjes: ibid., 18 Sept.
1925	Zur Trachtenfrage: Neue Züricher Zeitung. 8 Sept. (niet onderteekend).
1927	Japonnen en jassen [boek van Mevr. Der Kinderen]: Weekblad De Amsterdammer, 19 Febr.
1933	A propos des costumes nationaux: Gazette de Lausanne. 22 Oct.

Letterkunde.

1870	Skizzen aus unserm Leben, mit Benützung von Goethe's Faust. Prolog en Lied Greth v.D.E. Siegenbeek van Heukelom: Delftsche Studenten Almanak (onget.).
1872	De Delftsche rarekiek: Delftsche Studenten Almanak.
1895	Nieuwe vaandels en oude tropheën [Berlijn]: De Gids, Jan.
1897	De Zutphensche librye [bij een teekening van J. Veth]: Weekblad De Kroniek, 26 Sept.
1898	Op Zondag morgen [preeken van Jo. de Vries]: De Gids, Mrt.
1898	Dr. Byvanck te Vlaardingen. (onder. ‘R.’) (over 19de-eeuwsche Nederlandsche poëzie): Algem. Handelsblad. 20 en 22 Nov. (feuilleton ondert.: ‘R.’).
1899	Noten-kraker en muizenkoning: De Gids.
1899	Om en over een Amerikaanschen roman [David Harum]: De Gids, Sept.
1899	Sprookjes van Andersen: De Gids, Nov.
1900	De pastorie van Noddebö: De Gids, Febr.
1901	Amerika [Taal- en leterkundig Congres te Nijmegen]: Arnhemsche Courant, 29 Augustus.
1902	Uit Insulinde [Oostersche verpoozingen]: De Gids, Nov.
1903	G. Carelsen [beschrijving van ‘Rozenhage’]: De Gids, Juni.
1904	Leerjaren [Ver Loren van Themaat in Zuid-Afrika]: De Gids, Febr.
1909	Ons eigen mooie land [boekbeoordeeling]: De Gids, Sept.
1910	Arme Zwerfster: De Gids, Mrt.
1916	Eereprijs [‘Gaspard’ door R. Benjamin]: De Gids. Apr.
1916	Een patriotisch werk over Mevrouw de Stael [Köhler]: De Gids, Sept.
1917	Een bezoek aan Coppet I, II: De Gids, Juni, Aug.
1917	Kleine Wenken: De Gids, Oct.
1917	Het vervolg [Barbusse: ‘Le Feu’]: De Gids, Dec.
1918	Doktersvisite: De Gids, Mrt.
1918	Vrouwenideaal: De Gids, Apr.
1918	Een bezoek aan Coppet III, IV: De Gids, Juni/Juli.
1921	Onze vlag: Schuitemakers Purmerender Courant, 21 Sept.
1921	Een vaderlandslievend drama [Davel]: ibid. 24 Sept.
1924	Koninginne lief- en leed [Koningin Victoria]: ibid., 26 Febr. 1, 4 Mrt.
1924	Over jassen en japonnen [Koningin Victoria]: ibid., 18 Mrt.

[p. 74]

1924	Over wie de jassen en japonnen droegen [Koningin Victoria]: ibid., 22 Mrt.
1925	Het kerkje om den hoek [te New-York]: ibid., 5 Mei.
1925	Historische tooneelspelen: ibid., 9 Juni.
1928	Recepten, doch niet voor de keuken [Dorothy Dix]: Tijdschrift Leven en Werken, Januari.
1928	Voorwoord van ‘Huwelijkspiloot’. (uitgeg. door Tjeenk Willink), Dec.
1936	Toen ik nog was Gidsredacteur [op verzoek der redactie geschreven]: Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde 1936-'37, Nov.
1938	Ingezonden stukje over ‘Causerie’, in Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde: De Ingenieur, 14 Jan.
1938	Protesteer dat v.P. in boekaankondiging schrijft dat ik aan 't slot van mijn jaarboek-artikel geef eene geloofsbelijdenis: De Ingenieur, 14 Jan.