Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1936

[p. 153]

P. Roorda
(Nes, Ameland 5 November 1855-Hilversum 10 Maart 1930)

Pieter Roorda werd geboren te Nes op Ameland op de 5de November 1855. Zijn vader Jan Roorda, geboren in 1805, was daar predikant, zoals ook de grootvader van Pieter geweest was in Britsum (Friesland). Tot de bekendste leden van de familie behoorde een broer van zijn vader, Taco Roorda, hoogleraar in de Oosterse talen te Leiden, die in zijn tijd algemeen opzien verwerkte door zijn bestrijding van het gezag van een kollega, de hoogleeraar Mathias de Vries, al was het dan ook maar op het gebied van de spelling. Van de vader van de jonge Pieter wordt niets militants verteld, en de zoon leek meer op zijn vader dan op zijn oom, al had hij de vasthoudendheid die een zelfstandig karakter kenmerkt. De moeder van Pieter was Elisabeth Petronella Stort, dochter van de rector van de Latijnse school in Dokkum.

De familierelaties van de jonge Pieter zouden het vanzelfsprekend gemaakt hebben dat hij een ‘geleerde’ opvoeding kreeg, maar de omstandigheden hebben het anders beschikt: op het afgelegen Ameland was geen gelegenheid tot verder onderwijs, en de ongetwijfeld geringe inkomsten van de predikant met een gezin van tien kinderen lieten geen kostbaar verblijt buiten het ouderlik huis toe. Op de lagere school in Nes bleek de jonge Pieter een goede aanleg te hebben voor studie, en hij fungeerde er in de hogere leerjaren dan ook als kwekeling, waarvan een verklaring van het hoofd der school getuigenis aflegt. Het is dus niet te verwonderen dat hij slaagde bij het toelatingsexamen voor de Rijkskweekschool in Groningen, wat toen een onderscheiding was, omdat het aantal kandidaten voor de rijkskweescholen meest enige malen groter was dan het aantal beschikbare plaatsen. Na vier jaar, in 1874, werd Pieter onderwijzer, en begon hij de loopbaan die zoveel onderwijzers, vooral de leerlingen van de Rijkskweekscholen, ook na hem zijn gevolgd: de voortgezette studie tot leraar bij het middelbaar onderwijs, met eigen hulpmiddelen, zonder enige steun van de Regering, die zich zelfs trots de behoefte aan leraren voor de middelbare scholen niet kon opwerken tot het begrip van de noodzakelikheid om voor die leraren een behoorlike opleiding te bevorderen, zo niet zelf in te richten, in plaats van alle middelen van de Rijksschatkist te besteden aan de behoeften van de welgestelde klassen aan hoger onderwijs, altans aan diplomas van bevoegdheid die volges de traditie door de universiteiten aan de bevoorrechte klassen worden verleend. Een paar jaar lang was Pieter onderwijzer aan lagere scholen in Rijssen en Oostzaan, daarna een tijdlang aan een kostschool in Engeland. Al spoedig was hij in het vaderlan terug, en werd ‘onderwijzer van bijstand’ aan een kostschool, mede op grond van de akten voor Frans en Engels L.O. die hij intussen verworven had. Toen begon de periode van eigen studie in het vak dat hij zich koos: de studie voor de toen nog ongesplitste

[p. 154]

middelbare akte als leraar in het Engels. De bevoegdheid als leraar werd in November 1879 verkregen; daarop volgde in September 1880 zijn benoeming tot leraar aan de beide middelbare scholen (H.B.S. en gymnasium) in Sneek vanwaar hij twee jaar later overging naar Groningen, waar hij leraar werd aan het gymnasium en de driejarige H.B.S. In 1884 huwde hij Aleida Haagman; uit dit huwelijk zijn vier kinderen geboren.

In Groningen begon Roorda de loopbaan die hem tot een van de vooraanstaande mannen gemaakt heeft in de geschiedenis van ons onderwijs. Hij heeft er ongetwijfeld hard gewerkt, maar daarnaast hield hij toch tijd om zich met zijn gezin bezig te houden. Ik herinner mij heel goed de Woensdag- en Zaterdagmiddagen, dat ik als gymnasiast hem op de Leeuwarder straatweg, toen nog onbebouwd, met de kleinen zag lopen of rennen, want deftig is Roorda nooit geweest, al gaf hij evenmin aanstoot door opvallend gedrag. Op school kregen wij Roorda eerst in de derde klas, dus wanneer wij al ingeburgerd waren en konden vergelijken. Er waren in mijn tijd (1888-1894) tal van biezonder bekwame leraren aan het Groninger gymnasium, waarvan verscheidenen hoogleraar geworden zijn, maar toch, met één krasse uitzondering, goede of uitstekende leraren waren. Bepaald onbekwaam, door onvoldoende vakkennis, waren alleen een paar van de klassieke leraren, maar dat hinderde niet tegen het overwicht van de andere. Roorda zal onder de kollegas ongetwijfeld opgetreden zijn met zijn gewone bescheidenheid, die ook ons leerlingen trof, maar zijn werk was voldoende om zich tegenover allen te handhaven, ook als leraar. Van strengheid was in Roordas klassen nooit sprake, van wanorde of orde evenmin: er werd in zijn klassen flink, schoon rustig, gewerkt. Wat mij nu opvalt, als ik verhalen van tegenwoordige gymnasiasten hoor, is dat er nooit met een woord gesproken werd over het eindexamen: de resultaten van dat examen waren trouwens ook van een aard om het als niet maar dan een vorm te beschouwen; de namen van de gekomitteerden werden door geen leerling ook maar gelezen. Roorda boeide ons niet door schitterende eigenschappen, trachtte nooit interessant te zijn, dwaalde nooit af, zoals enkele leraren, ook goede, wel eens deden; hij bleef bij zijn bescheiden taak, en wij leerden bij hem Engels, en... nog iets anders: zorgvuldig en ernstig studeren. Al spoedig na z'n komst in Groningen heeft Roorda voor zijn onderwijs een eigen boek verlangd; het resultaat was de in 1886 verschenen Engelsche Spraakkunst, waarvan sedert meer dan zestig drukken zijn verschenen. Vraagt men naar de oorzaken van Roorda's sukses, dan is het antwoord: omdat hij trachtte een boek te geven dat niet alleen voor de leerling zo helder mogelik was, geschikt ook voor de minder begaafden, maar bovenal een boek dat de leraar een groot deel van het werk uit handen nam, en geschikt was ook voor mensen die na hun examen hun hele leven nooit meer een boek inkijken. Het twede deel stelde enige eisen van nadenken, en is nooit populair geworden, al zijn er, mede door de steun van het eerste deel, veertien drukken van verschenen. De behoefte aan een een-

[p. 155]

voudiger vervolg werd bevredigd door het in 1895 verschenen Supplement, dat bij de dertig drukken beleefde. Al deze boeken zijn ook nu nog in veelvuldig gebruik. Roorda ging met zijn studies door, en publiceerde in 1892 Dutch and English Compared (twee delen, in vierde druk verschenen). Dit boek is ook methodies van belang, want Roorda ging steeds uit van de tekst, al kunnen wij zijn grammatiese opvattingen, evenals die van zijn tijdgenoten aan de universiteiten, niet meer aanvaarden. Naast deze studies wendde Roorda zich tot de toen nieuw opgekomen fonetiek; zijn boek over de Klankleer en Hare Practische Toepassing, in 1889 voor het eerst verschenen, bereikte een zesde druk (1927), en had geen mededinger tot het grote werk van Zwaardemaker en Eijkman in 1928. Ik heb Roorda's Klankleer een paar malen in het Museum besproken, en kan hier volstaan met te herhalen dat het een werk is van oud-Hollandse deeglikheid, dat veel te weinig gebruikt is, vooral door onze beoefenaren van het Nederlands, die zich aan het boek van Zwaardemaker en Eijkman wel nooit zullen wagen. Naast de genoemde boeken heeft Roorda met zijn kollega Grondhoud een serie Leesboeken voor de middelbare school uitgegeven, voor meer gevorderden ook een aantal geannoteerde uitgaven, allemaal degelik en goed werk, zij het werk dat door anderen na hem op andere wijze is opgevat, en door talloze onbekwamen is geïmiteed, die op het gebied van grammatika en fonetiek zich niet durfden wagen. Al spoedig na zijn komst te Groningen was Roorda lid geworden van de Engelse examenkommissie; het lag dus voor de hand dat kandidaten voor de middelbare akten bij hem hulp zochten, ook de enkele studerenden aan de universiteit, waaronder de schrijver van dit bericht, want de letterkundige fakulteit gaf in die tijd slechts een aanvulling van de eigenlike leraarsopleiding, die nog niet tot de taak der universiteit gerekend werd.

De fonetiese studies, oorspronkelik ondernomen ter wille van de taalstudie (de titel van het boek over de klankleer sprak van toepassing op de studie van het Nederlands en de nieuwe talen), droegen rijke vruchten toen Roorda in 1899 optrad als direkteur van het Instituut voor Doofstommen in Groningen. Daar heeft hij misschien wel het belangrijkste werk van zijn leven gedaan, hoe goed leraar en opleider van leraren hij ook geweest is. Hij bleef trouwens opleider, want nauweliks een jaar na zijn optreden als direkteur begon hij een opleiding van de onderwijzers aan zijn instituut: wel betoogde hij dat de Regering de zorg voor de doofstommen op zich behoorde te nemen, maar hij wist wel dat zulke belangen, vooral waar het de minder bevoorrechten betreft, in ons land slechts langzaam aan, zo ooit, de aandacht trekken, en hij liet het niet bij papieren betogen, maar nam een groot deel van het werk voor zijn persoonlike rekening. In het nieuwe reglement, natuurlik door Roorda opgesteld, is de laatste bepaling karakteristiek: Persoonlijke toelagen wegens grooten dienstijver en in het oog springende practische bekwamheid kunnen te allen tijde door de hoofddirectie worden toegekend. Naast de organisatie van de opleiding stelde Roorda zich door bezoeken aan andere insti-

[p. 156]

tuten in ons land en daarbuiten op de hoogte: de resultaten waren geen daverende redevoeringen, noch gewichtige artikelen, maar eenvoudige verslagen aan de hoofddirektie, en praktiese voorstellen tot verbetering aan zijn eigen instelling: aparte klassen voor hardhorenden, de invoering van foneties schrift, scheiding van de leerlingen naar leeftijd in afzonderlike tehuizen, steun voor ontslagen leerlingen bij hun intree in de maatschappij. Zoo begrijpt men wat al spoedig gekonstateerd werd: dat Roorda enkele jaren na zijn optreden beschouwd werd als een leider op het gebied van de zorg voor doofstommen, niet alleen bij ons maar ook in het buitenland. Toen hij in 1920 wegens het bereiken van de 65jarige leeftijd ontslag vroeg, trachtte het bestuur hem nog te behouden, maar Roorda achtte zich niet onmisbaar, en weigerde. Het jaarverslag over 1920 door zijn opvolger geeft een overzicht van Roorda's werk, en het zijn heel konkrete feiten, die daar worden opgesomd, geen vage algemeenheden.

Na zijn ontslag vestigde Roorda zich in Hilversum, waar een van zijn kinderen woonde, en nam hij ook daar, meer misschien nog dan in Groningen, aan het maatschappelik leven deel, en werkte o.a. mee aan de oprichting van de Openbare Leeszaal. Hij naam ook spoedig zijn oude studiën weer op, en dit bracht hem weer in nader kontakt met mijzelf, ofschoon de band nooit verbroken was, ook al door mijn herhaalde bezoeken gedurende zijn direkteurschap in Groningen. Zijn belangstelling in mijn werk leidde tot brieven over de werken over fonetiek en syntaxis; nog in 1927 schreef hij een brief van twaalf grote bladzijden met aantekeningen op de English Sounds. Ook in de pogingen om een redelike opleiding van de leraren te organiseren, in het biezonder in de School voor Taal- en Letterkunde, stelde hij groot bevoorrechte zijde te verwachten hadden, te onderschatten. Als hij voor z'n eigen kinderen liefst een universitaire opleiding wilde, was het in de eerste plaats wegens de maatschappelike voordelen daarvan, allerminst omdat die opleiding steeds de beste is, zeker niet in de vakken die hem door zijn studie en door z'n ervaring in Groningen het best bekend waren.

Roorda behoort tot die grote groep van mannen die zonder de voorrechten van relaties en zonder regeringsteun bij hun opleiding ons middelbaar onderwijs gemaakt hebben tot wat het is; zijn naam kan noch in de geschiedenis van dat onderwijs, noch in dat van het onderwijs aan doofstommen, gemist worden.

E. Kruisinga