Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1935

[p. 174]

C. Peltenburg Pzn
Oegstgeest 28 December 1853-Leiden 7 October 1934

Op 7 October 1934 overleed te Leiden, op bijna 82-jarigen leeftijd, C. Peltenburg Pzn., oud-directeur van de N.V. Boekhandel en drukkerij voorheen E.J. Brill te Leiden.

Hij had officier willen worden, maar zijn vader, een zakenman te Oegstgeest, vond het niet goed, en zoo is het gebeurd dat hij op zijn tachtigste jaar door Prof. Snouck Hurgronje toegesproken werd als ‘de oudste Nederlandsche Orientalist’, in plaats van een gepensioneerd kapitein of majoor te zijn geweest, die al lang vergeten was.

Zijn militaire aspiraties kwamen uit in zijn kaarsrechte houding en de rollende r's van zijn stem, hij kende al de campagnes en veldslagen van Napoleon achter elkaar, de roman van Rome van den Hollandschen schilder Koelman was hem dierbaar om de beschrijving van het beleg van Rome, die er in voorkomt. Zooals evenwel een godsdienstig aangelegde leek, die gemist heeft dominee te worden, op lateren leeftijd nog wel de gelegenheid vindt op preeken gelijkende toespraken te houden in lokalen en vereenigingen, zoo vond Peltenburgs soldaten-ideaal in het tweede gedeelte van zijn leven een bevrediging in de Burgerwacht van Oegstgeest, waarvan hij meer dan 12 jaar kommandant was. Een kommandant met eere, die in den slag zou gegaan zijn als het noodig was, en die nog op 79-jarigen leeftijd een nachtelijke patrouille organiseerde en leidde, die onder officierlijk beheer te voren was mislukt. Bij zijn heengaan wegens hoogen leeftijd stelde de eerevoorzitter der Burgerwacht, de heer J. Zaalberg, een wisselprijs in met den naam van de ‘Peltenburg-Lauwerkrans’.

In den loopbaan van Peltenburg zien wij de ontwikkeling van een man die zich van zijn gelijken onderscheidt door een kleine afwijking in zijn aanleg, - een afwijking die boven de gewone middellijn van zijn gelijken ligt, - en die daardoor in staat is tot de grootste hoogte van zijn omgeving op te stijgen. Als jongmensch in een antiquariaat, colporteur vooral van romans, is de overgang naar de groote Leidsche uitgeverszaak Brill op den Ouden Rijn al een groote stap vooruit voor den Oegstgeester jongeman. Spoedig wordt de stoel waarop hij zit vast en de stukken die van zijn lessenaar komen worden

[p. 175]

nuttig, - noodig, - onontbeerlijk. Van chef wordt hij adjunctdirecteur en zijn benoeming tot directeur is slechts de officiëele erkenning van een reeds bestaanden toestand. In zijn verderen opgang trekt hij de firma en haar aandeelhouders mede, want dat is het bij naïef af loffelijke van zijn gedrag, dat hij bij zijn heengaan zelf slechts een luttel aantal aandeelen bezat, maar de firma hecht gegrond was, ontdaan van alle schuld en met reserves aan alle kanten verstevigd.

De Heer Peltenburg was een gentleman. Het woord is niet van mijzelf, het werd uitgesproken door den Heer H. van Leer, de helaas zoo vroeg gestorven firmant van de bekende firma L. van Leer & Co. te Amsterdam, die eens tegen mij zeide, dat hij Peltenburg beschouwde als het type van den gentleman. Door aan zijn afkomst getrouw te blijven, behield hij die waardigheid die ieder in elken stand bij zijn geboorte medekrijgt.

De in bloei toenemende zaak en zijn langzaam aanwassend vermogen gaven hem een gevoel van onafhankelijkheid, waardoor die natuurlijke waardigheid verhoogd werd. Daarom zocht hij geen onderscheidingen of huldigingen, maar wanneer zij kwamen, aanvaardde hij ze met een kinderlijk gemoed. De dag waarop hem het orientalistenlint omhangen werd, was één van de mooiste in zijn leven.

Hij had een waarachtig respect voor geleerdheid en zijn omgang met professoren en auteurs was daardoor ongedwongen.

Het uitgeven van incourante boeken en tijdschriften stelt bizondere eischen aan den uitgever. De kring van auteurs die hem hun scheppingen toevertrouwen moet groot zijn want vele uitgaven bereiken in den verkoop den kostprijs niet. Al naar gelang de zaken goed gaan is de uitgever meer of minder bereid nieuwe weinig uitzicht belovende uitgaven op zich te nemen, maar hij mag toch niet afstooten. Dan komt hem het groote hulpmiddel te stade: de tijd. Dikwijls heb ik Peltenburg de Gijsbrecht hooren reciteeren:

‘De krijgsman wint genoeg
al wint hij niet dan tijd.’

En wat van 't jaar moeilijk kon, ging het volgende wel.

Het standpunt van Peltenburg tegenover de auteurs was stipt afgebakend. Nimmer bemoeide hij zich met den inhoud der geschriften die hij drukte en publiceerde, maar zijn geheele belangstelling was er op geconcentreerd het geschrift in het best passende gewaad te steken en de belangstellenden van het bestaan ervan op de hoogte te brengen.

Gewoonlijk werden de auteurs vrienden van Peltenburg. De briefwisseling van Max Weber met Peltenburg zou gepubliceerd kunnen worden als document van de ware verhouding, die tusschen auteur en uitgever moet bestaan om het hoogst bereikbare resultaat van de samenwerking van beide partijen te bereiken.

Het is vooral op twee gebieden dat de Firma Brill onder leiding van Peltenburg met goed gevolg gewerkt heeft; het Orientalisme en de Geographie. Zij bleef den toenemenden bloei der oostersche

[p. 176]

studiën in ons land onder mannen als De Goeje, Houtsma, Snouck Hurgronje en zoovele anderen meester en opende ruim gelegenheid voor de Nederlandsche Orientalisten tot het publiceeren hunner studies.

Door de uitgave der oude Arabische geographen door de Goeje en door de Encyclopaedie van den Islam betrad de firma het gebied der geographie en muntte daarin uit door zulke grootsch opgezette publicaties als de Siboga Expeditie van Max Weber, het groote werk Nova Guinea van A. Wichmann, de Jesup North Pacific Expedition, en andere. De expeditie van Nieuwenhuis ‘quer durch Borneo’ en van Abendanon door Midden Celebes mogen als welgeslaagde publicaties genoemd worden.

De genoemde publicaties en de vele andere, die zich om de geographie groepeeren, zijn van internationale beteekenis en moesten over de geheele wereld bekend gemaakt worden. Dat is een groote verdienste van Peltenburg, dat hij als directeur van Brill medegewerkt heeft de orientalistische en geographische studies van Nederlanders een grootere bekendheid in het buitenland te geven: de Encyclopaedie van den Islam, het Tijdschrift van het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap, de Encyclopaedie van Ned. Indië, het Internationales Archiv für Ethnographie, de serie Catalogi van het Ethnographich Museum te Leiden, de Sammlungen des Geologischen Reichs-Museums in Leiden, de Annales du Jardin botanique de Buitenzorg, met de Flora van Buitenzorg en de Icones Bogorienses, ziedaar een aantal titels van standaardwerken, waarin het beste, dat de Nederlandsche geleerden op deze nauw aan de geographie verwante arbeidsvelden hebben geschapen, is openbaar gemaakt.

Het is misschien in ons land niet van algemeene bekendheid, dat onder Peltenburg's beheer aan de Firma Brill even belangrijke uitgaven van buitenlandsche instituten werden toevertrouwd. Ik noem slechts de Publications of the American Ethnological Society onder F. Boas, de Publications of the Princeton Expedition to Abyssinia door E. Littman, de deelen van het Gibb Memorial.

Deze ontwikkeling der geographische publicaties leidde ertoe, dat de heer Peltenburg voor de Firma Brill in vereeniging met de Firma Harrassowitz te Leipzig de financiëele verantwoordelijkheid op zich nam van een der meest belangrijke geographische publicaties der laatste jaren, de groote Ptolemaeus-uitgave van het Vatikaan. Er was ongetwijfeld veel staatmanskunst en stuurmanskunst voor noodig om de verschillende in deze uitgave betrokken partijen te bevredigen, en niet het minst om den auteur van den begeleidenden commentaar, Prof. Josef Fischer S.J., na 30-jarigen arbeid, te overtuigen, dat zijn werk nu moest afgesloten worden.

Het is de eerste maal, dat een der groote facsimilé-uitgaven van het Vatikaan bij een Nederlandsche firma verschijnt, en in de geschiedenis van den boekhandel moet men misschien tot Plantijn teruggaan om een dergelijke relatie met het Vatikaan nog eens aan te treffen.

Een gedeelte van het voorafgaande heb ik reeds medegedeeld in het

[p. 177]

Tijdschrift van het Kon. Nederl. Aardrijkskundig Genootschap, toen Peltenburg nog leefde.

Hij is aan den arbeid gebleven zoolang hij kon. Hij zou het liefst zijn leven geëindigd hebben zittende in het kleine kamertje in het plechtige massale huis op het stille Leidsche grachtje.

Zóó had hij zich vereenigd met zijn ambt, en zóó was de Firma Brill opgegaan in den persoon van Peltenburg. Hij werkte het liefst alleen en bereikte dan het beste succes. De medewerkers die nu en dan onder hem gesteld werden, slaagden niet. In het antiquariaat vonden enkele hun opleiding en slaagden daarna in zelfstandige zaken. De Heer J.B.J. Kerling van Van Stockum's Antiquariaat te 's-Gravenhage en de heer G.J. Schultz van de Firma J.L. Beyers te Utrecht herinneren zich hun Brillsche dagen en Peltenburg's persoonlijkheid.

Er ging wel eens een medewerker weg waarvan Peltenburg na afloop van den proeftijd op zijn typische wijze verklaarde dat hij ‘een mooie hand’ schreef.

Peltenburg's statige houding en de regelmatigheid van zijn komen en gaan maakten hem tot een bekende Leidsche figuur. In het openbare leven trad hij weinig op, hij was niet gaarne lid van een commissie, maar vond zijn rust in zijn huiselijk leven in het gezelschap en onder de goede zorgen van zijn vrouw met wie hij 34 jaar in den echt vereenigd was.

Groote belangstelling en ik mag wel zeggen liefde had hij voor de Waalsche kerk; hij bekleedde jaren lang kerkelijke functies, was 34 jaar regent van het in zijn tijd zoo bekende en gewaardeerde Hôpital Wallon, en zat in het bestuur van het Pieter Loridanshofje en het Jan Michielsen Hofje (Hofje Jean Michel).

Ds M. Bresson, predikant der Waalsche Gemeente te Leiden, schrijft mij over P.'s beteekenis voor die gemeente de volgende woorden:

‘L'Église Wallonne de Leyde doit beaucoup à C. Peltenburg qui a toujours fait preuve à son égard d'un inlassable dévouement. Son assiduité au culte - il occupait toujours la même place en dessous des orgues, - peut être donnée en exemple à beaucoup de jeunes. Il se rendait chaque dimanche à l'Église, sans se demander si la chaire serait occupée par un pasteur appartenant à la gauche ou à la droite. Il n'était pas l'homme d'une tendance, mais un homme de foi, un vrai chrétien. Il aimait beaucoup tout ce qui touchait à la France, il aimait la langue française, mais ce qu'il appréciait par dessus tout dans les Églises Wallonnes, c'était l'absence de luttes, de controverses. Il savait exercer la Charité: jamais un collecteur venant de l'étranger, n'a frappé vainement à sa porte’.

Hij stierf met het Onze Vader op de lippen.

Thans de voornaamste levensbizonderheden. Ik breng mijn welgemeenden dank voor de gegevens verstrekt door den Heer Ds. M.

[p. 178]

Bresson, door den Burgemeester van Oegstgeest en door den Heer H.W. Collée, 2e secretaris B.W. Oegstgeest.

Geboren te Oegstgeest 28 December 1853.

Zijn loopbaan in het boekenvak. - In 1866 komt hij bij den boekhandel Hazenberg te Leiden. Vervolgens ging hij naar de Firma Thierry en Mensing in Den Haag, daarna naar de firma Bom te Amsterdam, en keerde vervolgens naar Hazenberg terug. In 1888 kwam hij op verzoek van de toenmalige eigenaars De Stoppelaar en Van Oordt bij de Firma Brill. Toen de firma in 1896 in een naamlooze vennootschap werd omgezet, werd Peltenburg benoemd tot onderdirecteur. In 1900 werd hij mede-directeur. In 1906 werd hij de eenige directeur, welke functie hij tot 1 Juli 1934 heeft vervuld.

Zie J.B.J. Kerling in het Nieuwsblad voor den Boekhandel, 9 October 1934.

De Waalsche Gemeente te Leiden. - Hij was diaken van de Waalsche Kerk te Leiden van 1896 tot 1900, daarna lid van de ‘Commission du Culte’ en president van die Commissie gedurende 30 jaren.

Pieter Loridanshofje te Leiden - Financiëel beheerder van 1901 gedurende vele jaren. Na de liquidatie in 1925 maakte hij deel uit van de ‘Commission de l'Hôpital Wallon en liquidation.’ Ook was hij lid-administrateur van de ‘Commission pour la caisse de retraite des soeurs infirmières de l'Hôpital Wallon de Leyde.’

Pieter Loridanshofje te Leiden. - Financiëel beheerder van 1901 af. Bij zijn 25-jarig jubileum werd hem een geëmailleerd wapenschild aangeboden, dat geplaatst is in de regentenkamer.

Jan Michelsz Hofje te Leiden. - Regent van 1905 af.

De Burgerwacht Oegstgeest. - Lid van de oprichting af in 1919, van 1920 tot 1932 Commandant, tot 1 Juli 1933 waarnemend Commandant, en daarna Voorzitter.

In 1923 op zijn 70-en verjaardag werd hij geridderd.

F.C. Wieder