Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1931

[p. I]

Levensberichten

[p. 1]

Levensbericht van Mr Dr W.F. van Leeuwen
(1860-1930)

Wilhelmus Frederik van Leeuwen werd op 18 April 1860 te Soerabaja geboren. Reeds als kind kwam hij, in 1868, naar Amsterdam, waar zijn vader zich met der woon vestigde. De jonge Wilhelmus Frederik werd op de toen zeer bekende school gedaan van den heer H.G. Roodhuyzen, den vader van den politieken hoofdredacteur van het dagblad Het Vaderland. Gymnasium of Hoogere Burgerschool volgde de jonge van Leeuwen niet. Na door den heer Roodhuyzen te zijn afgeleverd, kreeg hij privaatlessen in verschillende vakken, die hij voor het admissie-examen voor het hooger onderwijs noodig had. In 1876, een jaar voordat het Amsterdamsche Athaeneum Illustre, krachtens de wet op het Hooger Onderwijs van dat jaar, met de Rijksuniversiteiten zou worden gelijk gesteld, werd hij als student bij die Amsterdamsche instelling ingeschreven.

In het studentenleven nam hij al spoedig een voorname plaats in. In 1882 volgde hij den tegenwoordigen voorzitter van den Gezondheidsraad, Dr N.M. Josephus Jitta, als Rector van het Amsterdamsch studentencorps op, om op zijn beurt het volgend jaar, toen zijn studentenloopbaan was geëindigd, opgevolgd te worden door Frederik van Eeden. Drie namen, die eenigszins verwonderd kunnen zijn zich bij elkander te vinden; maar namen van drie mannen van beteekenis op zeer verschillend terrein.

Na in Juni 1882 het doctoraal examen in de rechtswetenschap te hebben afgelegd, promoveerde van Leeuwen op 19 April 1883 op een proefschrift getiteld: ‘Opmerkingen over de Behouden-Varen-Verzekering’. Dit proefschrift deed hem ‘cum laude’ den doctorstitel in de rechtswetenschap verwerven. Jammer genoeg is dit het eenige openbare geschrift dat van de hand van Van Leeuwen verscheen. Hadden zijn neigingen hem in publicistische richting geleid, dan zou hij met zijn scherpen en onafhankelijken geest zeker belangrijke bijdragen tot de Nederlandsche rechtsliteratuur hebben geleverd.

In 1884 vestigde hij zich als advocaat en procureur te Amsterdam. Maar, hoewel van Leeuwen zelfs een tijdlang - van 1893 tot

[p. 2]

1901 - plaatsvervangend Rijksadvocaat was, was de advocatuur voor hem toch eer bij- dan hoofdzaak. Naar lauweren op het gebied van de balie heeft hij niet gestreefd. Hij had daarvoor trouwens geen tijd; want hij werd grootendeels in beslag genomen door de meest heterogene werkzaamheden als secretaris of bestuurslid van allerlei vereenigingen en genootschappen, die in het maatschappelijk leven van een groote stad voorkomen. Ik doe slechts een greep: secretaris van Felix Meritis, het eenmaal te Amsterdam bloeiende genootschap tot bevordering der kennis van verschillende takken van wetenschap en kunst; kantonrechter-plaatsvervanger; secretaris van de Commissie voor de Rijnvaart; bestuurslid van de afdeeling Amsterdam van het Nederlandsch Tooneelverbond, enz. enz. Hoewel geen Amsterdammer van geboorte waren er weinig echte Amsterdammers, die door hun verschillende werkzaamheden zoo in het leven van de hoofdstad waren ingeweven en ingegroeid als van Leeuwen.

Hem kwam dan ook par droit de conquête een plaats toe in het vertegenwoordigend lichaam, tevens regeering, zijner stad. Bij een tusschentijdsche verkiezing werd hij in het voorjaar van 1895 door de meer conservatief getinte kiesvereening ‘De Grondwet’ candidaat voor den gemeenteraad gesteld, als zoodanig door de iets meer vooruitstrevende liberale kiesvereeniging ‘Burgerplicht’ overgenomen en door de kiezers naar den Raad afgevaardigd. Reeds spoedig daarna, in September van hetzelfde jaar, toen de wethouder voor Publieke Werken, de heer Serrurier, verklaard had niet meer in aanmerking te willen komen voor een wethouderszetel, koos de Raad van Leeuwen in diens plaats. Bij de verdeeling der werkzaamheden, die daarna in het college van Burgemeester en Wethouders plaats had, werd de afdeeling Publieke Werken aan mij toegewezen en volgde van Leeuwen mij als wethouder voor financiën op.

Een goed jaar heb ik in het Dagelijksch Bestuur van de hoofdstad met van Leeuwen samengewerkt en, hoewel wij in politieke gezindheid tamelijk ver van elkander stonden, was die samenwerking niet slechts nominaal maar reëel. Uit dien tijd herinner ik mij goed de twee karaktereigenschappen, die van Leeuwen kenmerkten en die het meest tot zijn succes hebben bijgedragen. Hij stond voor zijn meening en schroomde niet er eerlijk voor uit te komen, als hij begreep zich te hebben vergist. Vooral deze laatste niet alledaagsche eigenschap is hem goed te stade gekomen. Zij deed het hem ook door tegenstanders vergeven, wanneer hij nu en dan, als hij wèl gelijk meende te hebben, dit op wat luidruchtige manier openbaarde. Was hij een minder flinke en eerlijke persoonlijkheid geweest, dan zou men hem zijn kleine ijdelheden ongetwijfeld sterker hebben aangerekend. Maar er zijn heel wat meer menschen met van Leeuwen's kleine ijdelheden zonder zijn flinkheid, dan menschen met zijn flinkheid zonder zijn kleine ijdelheden.

[p. 3]

Want van Leeuwen was een flinke en zelfs domineerende persoonlijkheid. Dit bleek toen hij bij K.B. van 29 April 1901 als opvolger van den heer Vening Meinesz tot Burgemeester van Amsterdam werd benoemd. Meinesz en van Leeuwen hadden bij groot verschil in uiterlijk toch een groote innerlijke verwantschap. Meinesz stil en afgemeten, van Leeuwen druk en bewegelijk; maar beiden geboren regeerders, die prat gingen op de waardigheid van hun ambt en daaraan door niemand lieten tornen. Van van Leeuwen zijn heel wat uitingen bekend omtrent de hooge opvatting, die hij van het Burgemeestersambt had. In de Eerste Kamer, waarin hij zitting had van 1902 tot 1911, liet hij eens naar aanleiding van een opmerking over de ondergeschiktheid van den Burgemeester aan den Minister van Binnenlandsche Zaken, het fiere woord hooren dat de Burgemeester niemands ondergeschikte is dan alleen van de wet. En naar die opvatting handelde hij ook. Niet slechts waar hij zich persoonlijk als Burgemeester gepasseerd voelde, maar ook wanneer aan de hoogheid van den Raad of van het College van Burgemeester en Wethouders te na werd gekomen, was hij onverbiddelijk.

Een typisch staaltje van het eerste deed zich reeds heel spoedig na zijn optreden als Burgemeester voor. In 1901, toen een Siameesche Prins een bezoek kwam brengen aan ons land, had de Regeering verzuimd den Amsterdamschen Burgemeester er officieel van kennis te geven, dat de Prins ook een bezoek aan de hoofdstad zou brengen. De heer van Leeuwen wist dit alleen uit de dagbladen. Toen iemand, die dit ook uit de bladen wist, maar die niet kon weten, dat de Burgemeester van het voorgenomen bezoek geen officieele mededeeling had gekregen, hem vroeg hoe hij den Prins ontvangen zou, kreeg hij - naar de Amsterdamsche Courant van 7 Augustus 1901 vermeldt - tot bescheid: ‘Ik zal hem niet ontvangen; ja, ik weet niet eens dat hij komt. Ik heb er geen kennis van gekregen. En de Burgemeester van Amsterdam is geen lakei’. Van Leeuwen ten voeten uit!

Een voorbeeld, hoe hoog hij het opnam, wanneer aan de hoogheid van de Colleges die hij als Voorzitter had te leiden, geraakt werd, vindt men in hetgeen in 1908 voorviel, toen een drietal gemeenteambtenaren, die verantwoordelijk waren voor artikelen over de gemeentelijke Overheid, welke door den toon waarin zij waren gesteld, niet door den beugel konden, deswege door Burgemeester en Wethouders werden ontslagen. Bij de bespreking van het geval in den Raad, waarbij op intrekking van den krassen maar gerechtvaardigden maatregel werd aangedrongen, betoonde de Burgemeester zich onverbiddelijk. Het ontslag werd gehandhaafd. Dit geval droeg er niet weinig toe bij om den heer van Leeuwen in 1909 het Burgemeestersambt te doen neerleggen.

Bij de verkiezingen van dat jaar beantwoordde de afdeeling Amsterdam van de S.D.A.P. het ontslag van de bewuste gemeenteambtenaren met hen candidaat te stellen voor den gemeenteraad.

[p. 4]

Een kleine wraak, die bewees hoe men van die zijde niet verstond personen van beginselen te onderscheiden. Toen de kiezers de beide ontslagenen naar den Raad afvaardigden, deed dit bij van Leeuwen de maat overloopen. Reeds bij zijn herbenoeming in 1907 had hij duidelijk te kennen gegeven, dat hij met gemengde gevoelens de leiding van de gemeentezaken voortzette. Gegeven zijn persoonlijkheid, was het waarlijk geen wonder, dat hij niet verkoos in den Raad aangeblaft te worden door personen, die hij niet waardig had gekeurd, de gemeente te dienen. Een tweetal maanden na hun optreden in den Raad vroeg van Leeuwen ontslag als Burgemeester en werd hem dit verleend ‘onder dankbetuiging voor de vele en gewichtige diensten door hem in die betrekking bewezen’. Deze keer niet slechts een beleefdheidsformule, maar een volkomen verdiende erkentelijkheidsbetuiging van Regeeringszijde.

Met het burgemeesterschap van Amsterdam was de loopbaan van van Leeuwen weliswaar niet afgesloten, maar het glanstijdperk was daarmede voorbij. En dit niet alleen omdat hij zich door zijn geheelen levensloop gevoelde als Amsterdammer, maar ook omdat hij voor en boven alles was een man van de daad. Het hooge ambt van Commissaris der Koningin in de Provincie Noord-Holland waartoe hij kort na zijn aftreden als Burgemeester werd geroepen, zal voor hem vooral aantrekkingskracht hebben gehad wegens de erkenning van verdienste, welke in die benoeming lag opgesloten, doch het ambt gaf hem weinig gelegenheid aan zijn drang tot daden voldoening te schenken. Min of meer zal dit ook wel het geval zijn geweest met zijn benoeming tot Vice-Voorzitter van den Raad van State, die in November 1914 volgde en welke hooge landsbetrekking hij tot kort voor zijn dood bleef vervullen.

Deze laatste benoeming, die de kroon zette op zijn ambtelijke loopbaan was een des te grooter onderscheiding, omdat zij alleen kan worden verklaard uit de hooge waardeering, welke de Regeering in den oorlogstijd had voor van Leeuwen's kennis van ons staats- en administratief recht zoowel als voor zijn stevigheid van karakter en den rechtvaardigheidszin, waarvan hij als Burgemeester der hoofdstad zulke sprekende bewijzen had gegeven. Bij die benoeming heeft niet in de laatste plaats voorgezeten de wensch van zijn kennis en karaktereigenschappen gebruik te maken ten dienste van het land, inzonderheid als Voorzitter van de afdeeling geschillen van bestuur, voor welk voorzitterschap zoowel een hoog ontwikkeld rechtvaardigheidsgevoel als een uitgebreide kennis van ons staats- en administratief recht onontbeerlijk zijn.

Buitenstaanders kunnen over de wijze waarop een Vice-Voorzitter van den Raad van State zijn ambt vervult, geen oordeel vellen. De hoogst waardeerende woorden, welke zijn opvolger in die hooge functie, Graaf van Lynden van Sandenburg, in zijn grafrede aan van Leeuwen wijdde, getuigden er duidelijk van dat deze ook

[p. 5]

als zoodanig werd gewaardeerd en zijn sporen achterliet. Doch ook de heer van Lynden memoreerde, dat men in van Leeuwen toch in de eerste plaats den Burgemeester der hoofdstad heeft te zien. Dáár was hij in zijn volle kracht en kon hij zijn beste eigenschappen ontplooien; dáár bleek ook de suggestieve kracht die van hem uitging, zijn domineerende persoonlijkheid, waarvan ik zooeven sprak. Toen hij het burgemeestersambt had neergelegd, kwam de grootste lof - gelijk Prof. van Brakel in zijn In memoriam in het Utrechtsch Dagblad in herinnering bracht - van een zijde, die het niet als zoodanig bedoelde. Een der raadsleden slaakte toen de verzuchting, dat ‘de Raad zes jaar lang zichzelf niet was geweest’. Wel een bewijs, dat van Leeuwen de vergaderingen niet slechts presideerde maar ook leidde. Het is trouwens zeer de vraag of de gemeentebelangen er wel het best mee gediend zijn, als de raden der groote gemeenten tegenwoordig zichzelf kunnen zijn.

Kort na zijn aftreden als Burgemeester erkende de Universiteit van Amsterdam zijn verdienste voor de instelling, waaraan van Leeuwen in de beginselen van het recht was ingeleid en aan welke hij later als president-curator zijn zorgen wijdde, door hem het eere-doctoraat in de staatswetenschappen aan te bieden, een onderscheiding, welke hij, ook afgezien van zijn zorgen voor de instelling, die haar verleende, ruimschoots verdiend had.

Met van Leeuwen is een der markante figuren uit het openbare leven van onzen tijd heengegaan. Markant ook hierom, omdat hij, de in Indië geborene, die zijn opvoeding in ons land kreeg en hier te lande in gemeente-, provinciale en Rijksdienst een schitterende carrière maakte en zelfs opklom tot de hoogste waardigheid in den lande, als het ware een symbool is van de innige en onverbrekelijke band tusschen Nederland en Indië, een symbool van de Rijkseenheid.

Treub.