Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1929

[p. 127]

Levensbericht van Dr. Joh. C. Breen
10 November 1865-7 Maart 1927.

In een aan Breen gewijd in memoriam is gezegd, dat hij ‘stamde uit een stoer Calvinistisch geslacht’. Zonder voorbehoud kan dit niet worden beaamd, want niet alleen, dat zijn moeder van Luthersche herkomst was - niet te verwonderen bij een kleindochter van Christiaan Holst van ‘Coppenhagen’ en Ulrica Appeltree van ‘Gottenburg’, die, blijkens het Puyeboek, den 27^sten Juli 1781, voor het aangaan van een huwelijk, compareerden voor den magistraat van Amsterdam, - ook de Breens waren oorspronkelijk van de Augsburgsche confessie. Van hen vinden we de eerste aanwijzing in een acte van huwelijksinteekening van 13 Mei 1746, onderteekend door Christian Brän van Oldenburg. Diens zoon Henderikus en zijn eveneens Christiaan geheeten kleinzoon zijn beiden in de Luthersche kerk gedoopt, de een in 1767, de ander in 1795. Zij echter, met wien Christiaan Jr. eens in het huwelijk zou treden, Henriette van Setten, is, in 1797, gedoopt in de Walenkerk. Weliswaar was ook haar vader Luthersch, maar haar moeder, Jeanne, dochter van zekeren Pierre Ogé, die in 1759 uit Sedan gekomen was, was Gereformeerd. Evenals in haar moeder's gezin was echter ook in het hare de invloed der vrouw overwegend; althans, haar zoon, Willem Christiaan Breen (geb. 1823), de vader van onzen Breen, was lid van de Waalsch-Hervormde kerk.

In zijn jonge jaren had hij met veel tegenspoed te kampen. Na eerst als cantillewerker het vak van vader en grootvader beoefend te hebben, die respectievelijk als goud- en zilversmid te boek staan, is hij gaan varen. Hoe lang hij op de groote wateren heeft rondgezwalkt, is niet bekend; wel, dat hij het tot eersten stuurman gebracht heeft; ook, dat, toen hij eens van een reis van eenige jaren terugkeerde, er een brief van zijn verloofde voor hem klaar lag, waarin deze, blijkbaar wachtensmoede, hem kort en goed afschreef. Hij besloot toen aan den wal te blijven, huwde in 1852 een ander meisje, Christina

[p. 128]

Fransina Holst (geb. 1822) en vestigde zich met haar in een kruidenierswinkel op de Brouwersgracht. De winkel nam echter niet op, en hij moest omzien naar een ander middel van bestaan. Hij vond dit in den houthandel, waaraan hij dan nu ook verder trouw gebleven is. Hij werd, sinds 1872 op eigen naam en voor eigen rekening, commissionnair in gezaagde en ongezaagde houtwaren. Iedere week gaf hij een prijscourantje uit, dat hij aan de houthandelaars toezond. Zelf behoefde hij het niet te gebruiken, want hij had al de perceelen hout, die hij te verkoopen had, precies in zijn hoofd. Verwonderlijk sterk was zijn geheugen. Hij citeerde uit het hoofd met de bladzij er bij.

Zijn belangstelling was dus niet beperkt tot hout en nog eens hout. Integendeel, hij had veel smaak in theologie. Van dogmatiek wist hij heel wat af; daarnaast ook van kerkrecht. Zoodoende kon hij een vooraanstaande positie innemen in den kring van de ‘Vrienden der Waarheid’. Met dezen naam worden kortheidshalve aangeduid de leden der ‘Nederlandsche Vereeniging van Vrienden der Waarheid tot handhaving van de leer en de rechten der Gereformeerde Kerk’. Zij wenschten, dat in de Kerk alleen zoodanige prediking zou worden toegelaten, als in overeenstemming was met haar belijdenis, en kwamen, in verband daarmede, op voor het herstel der presbyteriale kerkinrichting. Werkend voor de toekomst, verloren ze toch het heden niet uit het oog; waar ze maar konden, trachtten ze in het tekort aan rechtzinnige prediking te voorzien; zoo hielden ze, ter onderlinge stichting, gezelschappen, en zonden evangelisten uit.

Verscheidene jaren vóór - in 1863 - bovengenoemde Vereeniging werd opgericht, die over het heele land haar vertakkingen had, was er reeds zulk een kring in Amsterdam. Deze is met liefde geteekend in het boekje van Mej. Bressen, ‘De Gedachtenis des Rechtvaardigen’ (J.H. Kok, Kampen, 1910). In het middelpunt staat bij haar de aantrekkelijke figuur van Dibbetz, een oud-zeeofficier, die na een veelbewogen leven aan het hoofd was komen te staan van een ‘Tehuis’, waar de vrienden des Zondags na den morgendienst elkander konden vinden en waar ze dan, onder het genot van een kop koffie, nog eens napraatten over de gehoorde preeken of ook wel van gedachten wisselden over de uitlegging van een of anderen tekst. Naast Dibbetz noemt Mej. Bressen herhaaldelijk Bechtold en Breen. Ze gaan alle drie voor in gezelschappen en geven onderricht aan de evangelisten der Vereeniging. Breen was bovendien ook wel met de pen werkzaam. Van hem zijn twee brochures bekend, de eene uit 1867 over de uitvoering van Art. 23 van het Algemeen Kerkelijk Reglement (N. de Hoogh, Amsterdam), de andere uit 1886 over de onwettigheid der synodale organisatie van 1816 (B. van de Land, Amsterdam). Zijn naam komt ook gedurig voor in het Maandblad van de Evangelisten der reeds herhaaldelijk genoemde Vereeniging Hierin plaatste hij b.v. wel fragmenten van zeldzaam geworden

[p. 129]

theologische geschriften uit de 17^de en de 18^de eeuw, of ook wel stukken, van belang met het oog op den strijd voor kerkherstel, zoo b.v. de Memorie van Bezwaren der Amsterdamsche Classis, in Maart 1816 bij koning Willem I ingediend, alsmede het namens Hem gegeven Antwoord, dat hij van niet weinig krasse noten voorzag. Zijn heftige aard komt hierin duidelijk uit. Ofschoon geen man van indrukwekkend uiterlijk - hij was, evenals zijn zoon, klein van stuk - kon hij toch geweldig opstuiven. Niet geheel zonder reden gaf men hem, die immers tot de Waalsche kerk behoorde, den bijnaam ‘de wilde (of ‘woeste’) Waal’.

De actie van de Vrienden der Waarheid heeft haar bekroning gevonden in de Doleantie, die men dan ook niet te zeer, als zoo vaak gebeurt, voor moet stellen als het werk van één man. Toen Dr. Kuyper in 1870 in Amsterdam kwam, bestond daar sinds lang een groep van gelijkgezinden. Dezen hebben hem in den strijd, die nu volgde, en toen eindelijk de beslissing viel, trouw terzijde gestaan. Ook Breen. Was hij in 1886 lid van den kerkeraad geweest, ook hij zou door de schorsing getroffen zijn. In het reeds genoemde Maandblad toch heeft hij daartegen met nadruk geprotesteerd. Na nog verscheiden jaren een van de banden der synodale organisatie ontslagen kerk als ouderling te hebben gediend, is hij in 1897, na een langdurig ziekbed, heengegaan.

Zoo uitvoerig als ik geweest ben over Breens vader, zoo kort kan ik zijn over zijn moeder. Het was een klein, vroom vrouwtje, vriendelijk, maar allerminst sentimenteel. Het zou een vergissing zijn te meenen, dat de jongen, die hun den 10^den November 1865 geboren werd en naar zijn grootvaders de namen Johannes en Christiaan ontving, als een verwend eenig kind opgevoed is.

Over zijn jeugd bezitten we - in een bespreking van het straks genoemde boekje van Mej. Bressen¹ - eenige mededeelingen van hem zelf. Aan de koffiekan op de Zondagochtendjes in het ‘Tehuis’ had hij nog een flauwe herinnering, gelijk ook aan het collectezakje, dat rondging, wanneer Dibbetz in de Blindeninrichting in de Warmoesstraat bijbellezing hield. Al vroeg namen zijn ouders hem dus mee naar de kerk of waar ze overigens hun stichting zochten; ook wel naar gezelschappen. Het spreekt van zelf, dat hij een Christelijke school bezocht; het was die van den Heer Hesta op de Lindengracht. Hier maakte hij al zulke goede opstellen, dat ze volgens den meester onmogelijk eigen werk konden zijn. Reeds vroeg had hij smaak in geschiedenis en Vader Breen deed zijn best daaraan te voldoen. Zelf was hij er ook wel eenigszins mee bekend. Waarschijnlijk heeft zijn voorliefde voor het kerkrecht hem er toe gebracht ook eenige studie van geschiedenis te maken; we vinden althans

1 Filippus' Recensiebode, 3^de jg., afl. 3.

[p. 130]

in zijn eerste brochure naast verscheiden kerkenordeningen uit de 16^de en de 17^de eeuw ook Trigland's ‘Kerckelijcke Geschiedenissen’ vermeld. Maar hoe dit zij, op zijn achtste jaar was zijn zoon soms al verdiept in de stads- of de landshistorie van Jan Wagenaar.

De oude Breen, die zelf in zijn jonge jaren met zooveel moeilijkheden te kampen had gehad, wou dat zijn zoon, wanneer hij de maatschappij inging, beter onderlegd zou zijn dan hij. Hij zond hem derhalve naar de H.B.S.. In de jaren 1878-1883 heeft hij de 5-jarige afgeloopen aan de Keizersgracht. Hij kreeg hier vrienden, waaronder er waren voor het leven: C. André B. Bakker, die bij de Breens, wier gezinsleven zich door beslistheid van overtuiging kenmerkte, blijvende indrukken ontvangen zou, en C.F. Westermann, later Luthersch predikant, met wien Breen tot 1900 toe, toen hij in Amsterdam beroepen werd, een briefwisseling zou voeren, aan de lezing waarvan Schrijver dezes groote verplichting heeft. Hij heeft in zijn H.B.S.-jaren ook nog al omgegaan met Albert Verwey, te zamen met wien hij ter catechisatie ging bij Ds. Renier, den predikant, bij wien hij geloofsbelijdenis zou afleggen.

Een bekende figuur, die aan deze H.B.S. verbonden was, was Dr. W. Doorenbos. Breen heeft echter van hem weinig of geen les gehad. Hij kreeg Nederlandsch van een zekeren Boon, die de hekeldichten van Vondel behandelde op een wijze, die hem allerminst naar den zin was, waarom hij er dan ook tegen opkwam. Met wiskunde had hij moeite, teekenen kon hij in het geheel niet, maar geschiedenis was goed. Hier deed hij veel aan voor zich zelf; gaandeweg kreeg hij een aardige bibliotheek: Vader kocht voor hem op aucties.

Het had zeer wel kunnen zijn, dat deze de opleiding van zijn zoon voltooid geacht zou hebben, toen deze in 1883 eindexamen aflegde, wanneer niet eenige jaren tevoren de Vrije Universiteit opgericht was. Het is de vraag, of hij hem na de openbare H.B.S. aan de openbare universiteit zou hebben toevertrouwd. Hij heeft zich herhaaldelijk zóó uitgelaten, dat hij maar één vrees had, n.l. dat zijn zoon niet in zijn voetstappen wandelen zou. Hij had hem steeds in Calvinistischen geest opgevoed, maar zag wel in, dat, hoe ouder de jongen werd, hij des te minder in staat zou zijn hem leiding te geven. Maar het feit, dat er nu een Gereformeerde Hoogeschool bestond, zal - zoo meeneg we te mogen aannemen - bij zijn overwegingen zwaar gegolden hebben. Zelf had hij met zijn vrouw haar opening bijgewoond in het koor van de Nieuwe Kerk, nadat zij den avond tevoren met hun jongen onder het gehoor geweest waren van Ds. Hoedemaker, toen deze in diezelfde kerk een wijdingsrede hield.

Doch hoe dat zij, wanneer het H.B.S.-diploma behaald is, zien we Vader Breen bij Prof. Woltjer raad gaan inwinnen over de verdere studie van zijn zoon. Deze beval Dr. J. van Leeuwen

[p. 131]

aan als den besten leeraar in de oude talen, die er in Amsterdam te vinden was. Tezamen met zijn vriend Westermann ging Breen nu bij Dr. Van Leeuwen les nemen. Deze werd echter spoedig in Leiden tot hoogleeraar benoemd. Voor de jongelui was dat minder erg, want hij was niet de meest geschikte om hen voor het examen klaar te maken. Dit ging zijn medewerker aan de bekende Grieksche grammatica, Mendes da Costa, beslist beter af. In 1885 deden beiden, als extranei, aan het openbaar gymnasium eindexamen.

Breen ging nu naar de Vrije Universiteit, toen nog een inrichting met slechts enkele professoren en zeer weinig studenten - in den cursus 1885/86 in het geheel 57, waarvan 47 theologen, 6 litteratoren en 4 juristen -, in den lande veracht en bespot. Wie geen zeer dringende motieven had, ging daar niet heen, te minder daar de graden geen civiel effect hadden. Een zeer gewone vraag, die aan de groenen gesteld werd, was dan ook: waarom komt ge aan de V.U.?

Breen kwam er alleen om des beginsels wil, want het vak zijner keuze kon hij er eigenlijk niet beoefenen. De studie in de letteren kwam er in hoofdzaak neer op studie van Latijn en Grieksch. Toch verloor hij de geschiedenis niet geheel uit het oog. Gelijk ook blijken kan uit het vasthouden - tot 1905 toe, toen de effectus civilis verleend werd - aan het ongesplitst doctoraat, huldigde Prof. Woltjer de idee van de eenheid der faculteit, en daaruit vloeide voort, dat er aan geschiedenis meer gedaan werd dan in de klassieke afdeeling der faculteit aan de openbare universiteiten het geval was. Op het program voor het doctoraal examen stond een overzicht van de geheele Algemeene Geschiedenis en bestudeering van Bernheim's Lehrbuch der historischen Methode. Doch daar bleef het dan ook bij. Van het volgen van eenige colleges aan de Gemeentelijke Universiteit, wat Breen wel gewild heeft, was Prof. Woltjer geen voorstander, en van het onderwijs van den eenigen historicus, die er toen aan de V.U. was, Prof. Rutgers, heeft hij - zonderling genoeg - niet geprofiteerd, althans het voorwoord van zijn proefschrift geeft geen aanleiding dat te veronderstellen. Wel blijkt daaruit, dat hij nog een college over anti-revolutionnair staatsrecht gevolgd heeft bij Lohman en Kuypers colleges over Nederlandsche taal- en letterkunde. Waneer Breen voor het eerst Kuyper hoort, over ‘de kunst van spreken’, is hij eenvoudig verrukt: het was ‘heerlijk mooi’; ‘dikwijls legde ik de pen maar neer, als overstelpt door de schoonheid van gedachte’.

Breen deed wel aan het corpsleven mee - hij is zelfs nog lid van den senaat geweest - maar zocht de gezelligheid toch vooral in den kring van zijn naaste vrienden. Tot dezen behoorde m.n. Chr. Hunningher, die al spoedig den letteren ontrouw werd en aan de Stadsuniversiteit theologie ging studeeren. Met hem, volgens Breen ‘ethisch geboren’, heeft hij heel wat over het

[p. 132]

kerkelijk vraagstuk gedisputeerd, zonder dat dit echter aan de vriendschap eenige afbreuk deed.

De vrienden kwamen veel hij Breen aan huis, d.i. sinds 1887 niet meer op Korte Singel 4 (vroeger T.T. 543), waar hij ook geboren is, maar op het Haarlemmerplein. Daar had zijn vader, die gaandeweg in wat beteren doen was gekomen, een huis gekocht (nr. 17). Hij kreeg er als studeervertrek een ‘echt oud-Amsterdamsche lage bovenkamer’. Een groote mate van vrijheid zal dezen student-Amsterdammer wel niet zijn toegemeten, maar het is de vraag, of hij er behoefte aan had. Er stond tegenover, dat hij in de ouderlijke woning liefderijke verzorging genoot, en daaraan kreeg hij wel behoefte. Zijn gezondheid ging meer en meer te wenschen overlaten. Misschien was aan de ontwikkeling van het lichaam te weinig aandacht geschonken. Wel wandelde hij veel, maar uit misplaatste zorg hadden zijn ouders beslist niet gewild, dat hij op de H.B.S. meedeed aan gymnastiek. Hij kreeg nu last van toevallen, ook wel buitenshuis. Hij werd er angstig en zenuwachtig van; op het laatst dorst hij niet meer uit te gaan. De toestand werd zóó erg, dat men - in 1891 - besloot hem een tijd lang naar buiten te zenden, naar Ermelo. Een maand of vier is hij hier wel geweest. In de vrije natuur, waar hij zonder vrees wandelen kon, is hij toen aardig opgeknapt.

Na zijn terugkomst wierp hij zich met alle macht op de studie. Het volgende voorjaar deed hij het doctoraal, 18 en 22 Maart 1892, met de bijvoeging non sine laude. Bij zijn candidaats, den 24^sten December 1888, had hij cum laude gekregen. Dat het den tweeden keer iets minder goed was, laat zich begrijpen.

Van examenstudie ontslagen, kon hij zich nu aan het stellen van een proefschrift wijden. De keuze van de stof: ‘Pieter Corneliszoon Hooft als schrijver der Nederlandsche Historiën’ was uitermate gelukkig. Een humanistisch geschiedschrijver te behandelen, is eer het werk van een classicus dan van een Neerlandicus; daar kwam bij, dat hij van jongs af voor onze geschiedenis gedurende den tachtigjarigen oorlog een bijzondere belangstelling had. Hij heeft zijn onderwerp breed opgevat en geen moeite ontzien om aan de eischen, die het stelde, te voldoen. Natuurlijk heeft hij geen zelfstandige studie gemaakt van de humanistische geschiedschrijving in het algemeen, doch wel kennis genomen van wat toentertijd daarover bekend was. Zoo volgt hij Voigt, wanneer deze zegt, dat de humanisten, met uitzondering van Flavio Biondo, de middeleeuwen verwaarloosd hebben - een meening, waartegen later Fueter terecht opkomen zou¹ - maar Breen merkt hierbij toch op, dat het te dezen in Duitschland beter gesteld was; dit op grond van Wegele, wiens werk hij dus ook geraadpleegd had.

De behandeling mocht nog al de goedkeuring van den promotor,

1 Geschichte der neueren Historiographie, p. 15-16.

[p. 133]

Prof. Woltjer, wegdragen, die anders niet spoedig tevreden was. De promotie, waartegen Breen, met het oog op zijn gestel, zeer had opgezien, verliep gelukkig goed. Opponenten waren Fischer, de eenige, die vóór hem in de faculteit was gepromoveerd, en de professoren Kuyper en De Hartog. Ter eere van den dag begon Kuyper zijn betoog in Hooftiaanschen stijl. Den jongen doctor werd de graad magna cum laude toegekend.

Tot verwondering van den bescheiden Breen, viel het proefschrift een goede ontvangst te beurt, en dat niet alleen in den eigen kring, ook van de zijde van geleerden als Blok en Te Winkel. De laatste wijdde er in de Spectator een breede bespreking aan, waarin hij het noemde ‘een degelijk werk, getuigend van veel werkkracht en veel scherpzinnigheid van die soort, die zonder groote zorgvuldigheid en nauwgezetheid zich niet kan ontwikkelen, maar daarom nog niet altijd het deel is van hem, wien het aan zorgvuldigheid en nauwkeurigheid niet mangelt’. Te Winkel's critiek was in menig opzicht gerechtvaardigd. Toch wil het mij voorkomen, dat soms het gelijk eer was aan de zijde van Breen, zoo in zake de kwestie, waarom Hooft toch Tacitus tot model genomen heeft. Te Winkel wil hier volstaan met de opmerking van Brandt, dat beider ‘aardt wonderlijk overeenquam’, terwijl Breen denkt aan invloed van Lipsius en De Groot. Uit het zooeven aangehaalde werk van Fueter blijkt, dat, nadat eerst Livius geruimen tijd het model geweest is der humanistische geschiedschrijvers, sinds het midden der 16^de eeuw Tacitus meer en meer nagevolgd wordt. Evenals Te Winkel prees ook Dr. Doorenbos - deze in een particulier schrijven - Breens gematigdheid. Deze begreep haast niet, hoe het mogelijk was; hij had toch heusch zijn overtuiging niet verborgen.

Dat had hij zeker niet. Men kan zeggen, dat in het proefschrift al de heele Breen te vinden is, niet zoozeer nog de onderzoeker van de geschiedenis van Amsterdam, al is dan ook de hoofdpersoon een Amsterdammer, wel de tegenstander van de remonstrantsch-liberale traditie in onze geschiedschrijving, wel de kenner van onze 16^de- en 17^de-eeuwsche geschiedenis in den ruimsten zin van het woord, die van staat, kerk, godsdienst, letterkunde enz., wel de beoefenaar van de geschiedenis onzer geschiedschrijving. Vermelden we ten slotte nog, dat het Dr. H.C.A. Muller gediend heeft tot model voor een soortgelijk werk over De Groot's ‘Annales et Historiae’.

Breen was nu gepromoveerd en wel, en onder de hand acht en twintig jaar, maar hij had nog steeds geen betrekking. In het begin van 1891 was hij voor korten tijd, hoogstens twee weken, ingevallen voor zijn vriend Fischer, die leegaar was aan het Gereformeerd Gymnasium, maar toen men niet lang daarna daar een nieuwen leeraar voor de oude talen noodig had, ging men hem voorbij. Blijkbaar had hij niet bijzonder voldaan. Het

[p. 134]

ontbrak hem aan de noodige vrijmoedigheid. Ook kon hij zich niet voldoende verstaanbaar maken; hij had n.l. een spraakgebrek, dat later een heel eind heen verholpen is, maar hem toch altijd eenigszins is blijven hinderen.

Ofschoon niet geheel zonder inkomsten - hij gaf veel privaatles -, zoo wou hij toch graag een gevestigde positie hebben en dan zoo mogelijk een eigen gezin vormen, verlangens, die niet zoo spoedig zouden worden vervuld. Breen moest geduld leeren oefenen. Had hij in zijn studententijd reeds met ernstigen tegenspoed te kampen gehad, ook in de eerste jaren daarna heeft hij het buitengewoon moeilijk gehad. Thuis was de toestand zeer droevig: zijn vader werd in den loop van 1895 door een beroerte getroffen, waarvan hij zich in de twee jaar, die hij nog te leven had, niet meer herstellen zou. Daar kwam bij, dat hij zelf volstrekt nog niet hersteld was. Het verblijf te Ermelo had geen definitieve beterschap ten gevolge gehad. Ook daarna heeft hij nog jaren lang gekuurd en gedokterd. Zijn geheugen heeft er gelukkig niet onder geleden, maar dat hij vaak buien van zwaarmoedigheid had, laat zich begrijpen. ‘Zal die verschrikkelijke angst dan nooit verdwijnen? Ik ben als een gevangene. Welke bedoeling heeft God toch niet deze bezoeking?’ ‘Deug ik nergens voor? Waarom word ik bij alles gepasseerd?’ Dergelijke uitlatingen komen in zijn brieven gedurig voor, maar Breen zou Breen niet geweest zijn, zoo er niet telkens op volgde, dat Gods weg de beste is en wij te gelooven hebben, dat Hij ons leidt en ons brengt, waar we wezen moeten.

Met een betrekking wou het maar niet vlotten. Er is een aanwijzing, al uit 1891, dat hij wel graag archivaris worden wou, maar de weg naar dat doel was niet met rozen geplaveid. Prof. Blok, die zich zeer voor hem interesseerde, had er een goeden kijk op; ‘koester’ - zoo zei hij hem - ‘toch vooral geen hooge verwachtingen; weinig betrekkingen, geen groot salaris, verscheidene competitores’. Breen solliciteerde links en rechts, maar hij kon maar niet aan den slag komen. Toch zocht hij in verschillende richtingen. Toen hij in het voorjaar van '95 Prof. Woltjer eens een van zijn teleurstellingen kwam mededeelen, was kort te voren Prof. De Hartog gestorven¹. Breen opperde nu het denkbeeld, dat men hem als lector de drie uur Latijn opdragen zou, die deze aan de propaedeutici gegeven had, maar dat viel allerminst in goede aarde. Voor die colleges, zoo antwoordde Prof. Woltjer, was een Latinist noodig, geen historicus. Hij zou er zijn toekomst maar mee bederven. Zoodra er een lector in de geschiedenis benoemd werd, dan ... Hij moest maar studeeren en een handboek schrijven.

1 In het Biographisch Woordenboek, VI, 714, wordt te onrechte 1896 als zijn sterfjaar vermeld.

[p. 135]

We raken hier aan een teer punt, Breens hoop opgenomen te worden in den kring van de docenten der Vrije Universiteit. Wie zich zijn jubileum herinnert, weet, hoe daarop toen van meer dan één zijde gezinspeeld is. Wat daarvan te zeggen? Zooveel is zeker, dat, zoo Prof. Woltjer het gewild had, Breen wel aan de V.U. benoemd zou zijn. Blijkbaar had hij toen dienaangaande nog geen vaste beslissing genomen en stelde hij deze afhankelijk van het schrijven, door Breen, van een werk van algemeenen aard. Daar is echter nooit van gekomen. Wel heeft Breen na zijn proefschrift, gelijk uit achterstaande lijst kan blijken, nog heel wat geschreven, tientallen artikelen, waaronder verscheidene van grooten omvang, maar geen boek. Er kwam nog bij, dat Prof. Woltjer in Breen geen docent zag, en het is de vraag, of hij daarin ongelijk had; Breen sprak niet gemakkelijk. Misschien dat de roep over zijn slechte gezondheid hem ook geen goed heeft gedaan.

Maar al was het dan niet dat wat hij wenschte, toch is hem uit Prof. De Hartog's nalatenschap nog wel iets ten deel gevallen: hij werd in 1896 tot bibliothecaris benoemd¹. Om zijn groote boekenkennis was hij daarvoor in den kring der Vrije Universiteit de aangewezen man. Hij is het tot zijn dood gebleven.

Intusschen was hij al geruimen tijd volontair op het Gemeentearchief. Hij had daar, toen hij nog voor zijn proefschrift zat, herhaaldelijk gewerkt. ‘Hooft’ - zoo zou Mr. Veder later te recht zeggen - ‘heeft Breen naar het Archief gebracht’. Hij meende, toen het met het krijgen van een betrekking niet dadelijk vlotten wou, goed te doen met geregelde bezigheid te zoeken. Den 20^sten November 1894 hebben B. en W. hem als volontair toegelaten. Ruim twee jaar later (7 Januari 1897) is hij aangesteld tot tijdelijk ambtenaar. Weer een jaar later, toen hij kans scheen te maken voor de functie van onderdirecteur van 's Rijks Prentenkabinet, is hij, den 21^sten Februari 1898, op krachtigen aandrang van Mr. Veder, door B. en W. benoemd tot commies met den titel van adjunct-archivaris.

Er is over deze toevoeging in den Raad vooraf nog wat te doen geweest; meer echter toen en later op het archief zelf. Er waren er, die zich gepasseerd achtten. Er verscheen zelfs een stukje over in Asmodée, waarin Breen ‘een jongmensch’ genoemd werd, ‘die slechts een blauwen Maandag aan het archief geplaatst is’. Hoe onaangenaam dit voor hem was, hij liet er zich niet door ontmoedigen; rustig ging hij zijn gang.

In de drie jaren, voordat hij definitief aan het Archief verbonden werd, had hij nog al veel met den Archivaris, Mr. Veder, samengewerkt; ze hebben toen een massa losse stukken van de

1 Men zie hierover zijn eigen mededeelingen in het Jaarboek der V.U. 1926, p. 82-83.

[p. 136]

voormalige thesaurie in orde gebracht en de verspreide binnenen buitenlandsche missiven, aan de stadsregeering gericht, tot een verzameling geformeerd. Sinds zijn benoeming tot adjunct schijnt Breen geheel zelfstandig gewerkt te hebben. Van hetgeen hij verricht heeft, worde hier vermeld een kaartenklapper van de namen, die voorkomen in de boedelpapieren van de Weeskamer, een lijst van de namen in de protocollen van 200 à 300 deelen van het uit 3000 deelen bestaande notarieel archief, een inventaris op het archief-Brants; verder heeft hij ook de verzameling-Hartkamp voortgezet, voor welker aankoop door de Gemeente hij zich niet weinig moeite gegeven heeft.

Ongetwijfeld zouden er meer rechtstreeksche vruchten van zijn werkzaamheid te vermelden vallen, zoo hij niet steeds een groot deel van zijn tijd had moeten besteden aan den inlichtingendienst. Breen werd al spoedig de immer hulpvaardige bemiddelaar tusschen het archief en de bezoekers. Het was merkwaardig, hoe goed hij het archief kende. Zijn medewerkers vroegen zich wel eens af, hoe het mogelijk was, dat ‘die oude grootmemorialen, die handvesten, die keurboeken, die vroedschapsresolutiën al zoo spoedig in den jongen doctor een vriend schenen te herkennen als wellicht nimmer te voren’. Het ontging hun niet, ‘met hoe groote welwillendheid die oude registers hun bladen telkens voor hem als het ware deden openvallen ter gezochter plaats’. Breen had een buitengewoon flair om te vinden wat hij zocht. Dat de factor van het geluk hierbij een rol speelde, valt niet te ontkennen, maar het is de vraag, of de goede uitkomst niet voor een nog grooter deel op rekening gesteld moet worden van het ijzersterk geheugen, dat hij van zijn vader had geërfd, en de uitgebreide kennis van Amsterdam's verleden, waarvan de grondslagen reeds in zijn jeugd waren gelegd. En zijn kennis en flair wendde hij gaarne ten dienste van de bezoekers aan. ‘Wanneer zij’ - zoo schreef mij een hunner - ‘wel eens, ten einde raad, bij hem kwamen, was hij gewoon het geheele geval zwijgend aan te hooren, tot het relaas uitliep op een dood spoor en op de aarzelende vraag, hoe nu verder te komen. In schijnbare gelatenheid had hij alles vernomen, maar met zijn helderen geest toch den geheelen loop van het onderzoek gevolgd, want altijd verraste hij dan den vrager met de aanwijzing van een voor hem nieuwe, onvermoede bron. Dikwijls gebeurde het, dat hij zelf, zich even verwijderend, met een register of een document terugkeerde en zijn bezoeker een feit voorlegde, waardoor het onderzoek weder op gang of zelfs ten einde was gebracht’. Geen moeite was hem ooit te veel, ja niet zelden deed hij meer dan redelijkerwijze van hem verwacht mocht worden; een antwoord op een vraag groeide soms zelfs tot een opstel uit. Al heeft ook hij wel eens stank voor dank gekregen, over het geheel waren de bezoekers hem zeer erkentelijk. Met onmiskenbare duidelijkheid is dat m.n. den 20^sten November 1919 gebleken, toen

[p. 137]

het vijf en twintig jaar geleden was, dat hij aan het archief gekomen was. Hem is toen, op initiatief van J.W. Enschedé, een waardige huldiging bereid, die hem een verkwikking is geweest op zijn levenspad.

Hij heeft ze te meer gewaardeerd, daar hij het op het archief niet gemakkelijk had. Dat medewerkers zich, naar we zagen, door zijn benoeming gepasseerd achtten, was nog het ergste niet. Erger was, dat zijn chef, Mr. Veder, zoo onevenwichtig was. Misschien was hij wel het allerlastigst voor zich zelf, maar, hoezeer hij hem ook waardeerde en hoeveel hij ook voor hem gedaan heeft, hij was ook niet zelden zeer lastig voor Breen. Ofschoon hij wist, hoeveel Breen met Dr. Kuyper ophad, kon hij toch niet nalaten even bij hem in te loopen en dan eens flink op Kuyper te schelden. Vijf minuten later was hij het zelf glad vergeten, maar Breen, die, in plaats van hem te laten praten, er tegen inging, raakte het den heelen dag niet kwijt. Het kwam ook herhaaldelijk voor, dat Veder bezoekers naar Breen verwees, maar, als dezen zich later rechtstreeks tot Breen wendden, gepiqueerd was.

Ofschoon we ons nu niet moeten voorstellen, dat de verhouding over het geheel genomen onaangenaam was, zoo is het toch de vraag, of iemand anders zulk een lijdzaamheid bezeten zou hebben, als Breen aan den dag heeft gelegd. Zij wekte de verbazing van wie geregeld op het archief kwamen, en er waren onder hen, die, ofschoon allerminst ééns geestes met Breen, toch de gevolgtrekking maakten, dat hij stellig in zijn geloof de kracht moest vinden om het bij Veder uit te houden niet alleen, maar ook zijn opgewektheid te bewaren. Het was voor Breen ook niet prettig, dat Veder al vroeg - in 1913 - van heengaan sprak, en toch maar aanbleef, tot 1922 toe.

Toen eerst, op den leeftijd van 56 jaar, is Breen aan het hoofd van het archief komen te staan. Hij heeft zich in de nog geen vijf jaar van zijn archivarisschap doen kennen als een humaan chef, die het met zijn ondergeschikten, al begrepen die dat ook niet altijd, toch goed voor had. Hij is zich toen ook gaan bewegen in den kring zijner ambtgenooten, wat hij vroeger, omdat Veder het ook niet deed, nooit had kunnen doen. In dezen kring heeft hij wel waardeering gevonden, maar het is de vraag, of hij er geheel juist beoordeeld is.

Niet althans, naar het mij voorkomt, op de Jaarvergadering der Vereeniging van Archivarissen, den 1^sten Octoctober 1927 te Delft gehouden. De Voorzitter, Prof. Fruin, heeft toen o.m. het volgende gezegd: ‘Breen is te lang adjunct-archivaris, te kort archivaris geweest .... Als archiefambtenaar was hij verplicht den weg te bewandelen, hem door zijn chef aangewezen; wilde hij zijn eigen weg volgen, dan moest hij buiten het archiefwezen gaan. Dat heeft hij dan ook gedaan, en de jaarboeken van Amstelodamum kunnen getuigen met welk succes .... En toen

[p. 138]

hij eindelijk als archivaris was opgevolgd, was hij te oud geworden om het archief in nieuwe banen te leiden’¹.

Natuurlijk kan ik mij met de eerste opmerking zeer wel vereenigen. Wie zou niet betreuren, dat Breen geen vijftien jaar eerder archivaris geworden is? Maar het lijkt me minder juist te zeggen, dat hij in 1922 te oud was om nieuwe wegen in te slaan. Uit het vervolg blijkt duidelijk, wat Prof. Fruin daarmee bedoelde; niets anders dan het met-kracht-ter-hand-nemen van de inventarisatie. Dat Breen hier niet meer aan gedaan heeft, lag naar mijn bescheiden meening niet aan den leeftijd, waarop hij archivaris geworden is, maar aan andere oorzaken. Om te beginnen hieraan, dat er eenerzijds aan het archief een hopeloos groote achterstand was, en anderzijds een schromelijk tekort aan geschoolde werkkrachten. Breen heeft er zich hartelijk in verheugd, dat, in zijn laatste jaren, Mr. Oldewelt zich met kracht op het inventariseeren toelegde. ‘Het lijkt hier wel een boterwinkel’ - zoo liet hij zich eens uit - ‘waar de eene klant den anderen verdringt, maar nu worden mij voor de eerste maal allerlei dingen uit de handen genomen, waarvoor ik nooit tijd heb kunnen vinden, maar die toch broodnoodig zijn’.

Gebrek aan tijd, gebrek aan werkkrachten. Zeker, maar hiernaast moet ook nog een andere oorzaak genoemd worden. Het is, dunkt mij, onmiskenbaar, dat Breens persoonlijke neigingen nu eenmaal meer dan naar inventarisatie uitgingen naar den historischen kant van zijn ambt. Hij hield zich ook niet altijd aan de regels, die tegenwoordig voor archieftechniek gelden. Voor hem stond het nut van den gebruiker op den voorgrond. Vandaar dat hij zooveel werk maakte van de bibliotheek: ‘een zoo volledig mogelijke boekerij over de stad en haar geschiedenis naast het eigenlijke archief, doch onder beheer van den archivaris, was het ideaal, waarnaar hij streefde’; en zoo groote belangstelling toonde in den atlas van Amsterdam. Hij kende het archief zóó door en door, dat hij zoodoende het gebrek aan inventarissen tot op zekere hoogte verhielp. Meer dan van het samenstellen hiervan hield hij van snuffelen, het meest voor anderen, soms ook voor zich zelf. Want hij was niet alleen bewaarder, doch ook gebruiker der archiefschatten. Toen Prof. Fruin zei, dat hij, zoo hij zijn eigen weg wilde volgen, buiten het archiefwezen moest gaan, en de jaarboeken van Amstelodamum getuigen liet van het succes, waarmee hij dit deed, maakte hij een tegenstelling, die voor Breens bewustzijn niet bestond. Breen kan als historicus niet los gedacht worden van zijn werkzaamheid op het archief. Teekenend is, dat hij kort vóór zijn dood nog het plan gevormd heeft de correspondentie van de dagvaart uit te geven. Het wil mij dan ook voorkomen, dat, ware hij vroeger archivaris

1 Nederl. Archievenblad, 35^ste jg., p. 8.

[p. 139]

geworden, de inventarisatie van het Amsterdamsche Archief er, althans rechtstreeks, weinig baat bij gevonden zou hebben.

Onwillekeurig zijn we al komen te spreken over Breen als historicus. Ook na zijn proefschrift heeft hij zich nog wel eens bezig gehouden met de geschiedenis onzer geschiedschrijving, een terrein, waarop zich vóór hem slechts zeer weinigen bewogen hebben en waarop hij zulk een uitnemend leidsman was. Ten bewijze hiervan zou kunnen dienen zijn artikel over ‘Gereformeerde populaire historiographie in de 17^de en 18^de eeuw’, geschreven voor het mede door hem in 1920 opgerichte Gezelschap van Christelijke historici. Het is een geluk te achten, dat er een aanleiding geweest is om hem tot het schrijven van deze studie te brengen. Immers, zou wel ooit iemand met die volksboeken, waaruit onze vaderen in de dagen der Republiek hun kennis putten over onzen worstelstrijd tegen Spanje, zóó vertrouwd geweest zijn als Breen?

Ook onze geschiedenis zelve was voorwerp van zijn onderzoek. Vurig Oranjeman als hij was, heeft hij zich vooral met figuren uit ons vorstenhuis bezig gehouden, wel vaak in verband met de geschiedenis van Amsterdam, doch niet altijd. Zoo is er van zijn hand een lezenswaardig boekje in populairen toon over de Nassau's in de Nederlanden vóór Willem van Oranje.

Maar vooral heeft hij de geschiedenis van Amsterdam beoefend. Het terrein was beperkt, maar hier was hij dan ook volkomen thuis. Een samenvatting van het geheel heeft hij, een zeer vluchtige schets daargelaten¹, niet gegeven; wel leeft hij in alle eeuwen gewerkt en op elk terrein. Niet het minst op dat van de topographische geschiedenis: men denke slechts aan zijn uitvoerige geschiedenis van den Dam, zijn vele beschrijvingen van merkwaardige gebouwen, zijn zeer omvangrijke lijst van gangen; en op dat van de staatkundige: ten bewijze diene de trits van studiën, geschreven naar aanleiding van de herdenking van het herstel onzer onafhankelijkheid, over de Regeering van Amsterdam gedurenden den Franschen tijd, de Omwenteling te Amsterdam in haren voortgang en hare bekroning, en Amsterdam, 1813-1913. Daarnaast betrad hij ook het terrein van de economische en de sociale geschiedenis, van de kerkgeschiedenis, en, een enkel maal, van die van litteratuur en kunst.

Bovendien heeft hij over tal van Amsterdammers geschreven, Laurens Jacobsz. Reael, Jacob van Heemskerk e.a. Ook de ongeveer honderd artikelen van zijn hand in het Biographisch Woordenboek zijn aan Amsterdammers gewijd, gelijk ook de beide levensberichten, waarmede hij de Maatschappij van Letterkunde aan zich verplicht heeft, het eene over zijn tijdgenoot Hartkamp, het andere - men zoekt het tevergeefs in haar

1 Programma van den 26^sten Bondsdag der Geref. Jongelingsvereenigingen (1914).

[p. 140]

Levensberichten, maar het betreft nog wel een van haar oprichters - over Zacharias Henric Alewijn.

Breen heeft ook aanspraak op den dank van allen, die in de geschiedenis van Amsterdam belang stellen om de uitgave van de Rechtsbronnen dezer stad. Het is zeer te betreuren, dat hij die bij het jaar 1512 heeft laten steken. Men heeft de schuld hiervan wel gezocht bij Mr. Veder, maar al is het ook zoo, dat deze het Mr. S. Muller Fz. nooit vergeven heeft, dat hij niet hem daarvoor aangezocht had, zoo was hij toch een man van te weinig vaste lijn dan dat hij Breen de voortzetting onmogelijk gemaakt zou hebben. Het is de vraag, of Breen, die, in verband met zijn betrekkingen tot ‘Amstelodamum’ zich als van zelf allerlei ander werk toegewezen zag, daar later nog wel den rechten lust in had.

Maar ook zonder dat vervolg is de schriftelijke nalatenschap van Breen omvangrijk genoeg. Er behooren verscheiden studiën toe, waar hij stellig heel wat werk aan heeft gehad; daarnaast is er ook veel kleingoed, boekbesprekingen en kleine artikelen - deze vaak ter herdenking van min of meer gewichtige gebeurtenissen - in het Maandblad van Amstelodamum, de ‘Groene Amsterdammer’, de Reformatie, Op den Uitkijk enz.

Hieronder is vrij wat, dat niet in de eerste plaats voor vakgenooten, doch voor een grooter publiek bestemd is. Breen toch beschikte over een vlotte pen. Het was hem gegeven in een klein bestek honderden, ja duizenden feiten op duidelijke en overzichtelijke wijze samen te vatten; eens heeft hij in één bladzijde het ontstaan en de uitbreiding van Amsterdam beschreven¹. Het lag echter niet in zijn aard de resultaten van zijn onderzoek op journalistieke manier aan te kleeden. Hij streefde naar volledigheid, soms bepaald te erg - hij is wel eens te uitvoerig in het mededeelen van bijzonderheden over personen, die op eenigerlei wijze tot den hoofdpersoon in betrekking staan, zoo b.v. over hen, die behooren tot Jan van der Heyden's familie - en wanneer hij bij gebrek aan gegevens een onderdeel niet geheel tot helderheid kon brengen, kwam hij er rond voor uit.

Nauwgezet en eerlijk historicus als hij was, heeft hij nooit zwart wit genoemd. Hij heeft, in zijn voordracht over de Geloofsovertuiging van Willem van Oranje, wat hij tegen den Prins had heusch niet verzwegen, al was dat ook, blijkens de Standaard van 11 Juli 1924, een anti-revolutionnairen broeder niet naar den zin.

Diens klacht bevreemdt te meer, daar Breen heusch niet gewoon was zijn levensbeschouwing weg te doezelen. Zij komt in zijn geschriften op tal van plaatsen uit, te veel om op te noemen. Soms daarin, dat hij gegevens vermeldt, die men elders

1 Programma van den 38^sten Bondsdag der Geref. Jongelingsvereenigingen (1926).

[p. 141]

niet licht vinden zal, zoo b.v. den tekst van het gebed, door de repraesentanten van het volk van Amsterdam den 20^sten Juni 1795 vastgesteld om er hun vergaderingen mee te beginnen¹, en dat aldaar Burgemeester Fock de eerste was, die vergunning verleend heeft voor het houden van tooneelvoorstellingen op Zondagavond², - gegevens, die hun waarde hebben voor wie zou willen nagaan de geleidelijke saecularisatie van ons publieke leven.

Een enkele maal komt Breen met zijn opvattingen voor den dag daar, waar men dat misschien niet verwachten zou. Zoo spreekt hij in zijn beoordeeling van het proefschrift van Dr. H.J. Smit de meening uit, dat deze duidelijk stelling had moeten nemen tegen het historisch materialisme³. Toch kan men zeer wel over economische geschiedenis schrijven zonder daarvan een aanhanger te zijn. Tegen de toepassing van die levensbeschouwing op de economische en sociale geschiedenis van Amsterdam is hij te velde getrokken in zijn bespreking⁴ van het proefschrift van Dr. W. van Ravesteyn, tegen wien hij dan zelfs de libertijnen in bescherming neemt. Met dezen had Breen anders weinig op. De Witt's achteruitzetting van het Huis van Oranje heeft hij eens anti-nationaal genoemd⁵, terwijl hij daarentegen groote sympathie heeft voor Prins Maurits, wien hij dankbaar is voor de redding van de vrijheid der Kerk en wien hij nog dankbaarder zou zijn, zoo hij de gelegenheid tot verbetering der stroeve staatsmachine niet had verzuimd⁶. We leeren Breen hier opnieuw kennen als tegenstander van de remonstrantsch-liberale traditie in onze geschiedschrijving, waarvan hij met genoegen constateert, dat ze, dank zij Fruin en Groen, al meer en meer terrein verliest. ‘Tandem bona causa triumphat!’ roept hij uit bij het verschijnen van W.P.C. Knuttel's boekje ‘Kerk en Burgerlijke Overheid’, waarin ‘openlijk erkend wordt, dat de libertijnsche regenten de Kerk voortdurend hebben belemmerd en verdrukt’⁷.

Ook met de denkbeelden der Fransche Revolutie is Breen volstrekt niet ingenomen. Het is niet zonder ironie - een wapen, waarvan hij zich meer bedient - dat hij bij de mededeeling van het herdoopen van den Dam tot Place Napoleon, de opmerking plaatst: ‘Enkele heethoofden hadden in 1795 willen spreken van het Revolutieplein; nu konden ze de consequentie van hun beginsel ervaren⁸.

1 Jb. Amstelod. XII, 32-33.

2 Mbl. Amstelod. II, 28.

3 De Amsterdammer, 12 Dec. 1915.

4 De Amsterdammer, 27 Mei 1906.

5 Ib., 7 Febr. 1915.

6 Inleiding Correspondentie Prins Maurits en R. Pauw; Jubileumnummer Standaard, 6 Sept. 1923.

7 Filippus' Recensiebode, 3^de jg., 3^de afl.

8 Jb. Amstelod. VII, 170.

[p. 142]

Dat hij zijn eigen kijk op de geschiedenis had, stond echter samenwerking met andersdenkenden, die in het verleden van land of stad belang stelden, niet in den weg. Breen was lid van het Amsterdamsch historisch gezelschap, en, wat meer zegt, jaren lang de groote werkende kracht van ‘Amstelodamum’, van wien ook zoo goed als steeds het initiatief uitging voor wat de Vereeniging op touw zette, zoo b.v. voor de Historische Tentoonstelling in 1925, welke zoo'n groot succes geworden is. Breen heeft van meet af in de werkzaamheden een belangrijk aandeel genomen; al dadelijk bij de oprichting, in 1900, werd hij lid van het bestuur, in 1905 penningmeester, in 1907 secretaris, een functie, die hij tot aan zijn dood, nagenoeg twintig jaar, bekleeden zou. Het was ten volle verdiend, dat hij bij het 25-jarig bestaan tot eerelid werd benoemd. Hem viel toen tevens de eer te beurt officier te worden in de orde van Oranje-Nassau.

Vooral door ‘Amstelodamum’ heeft hij veel kunnen doen ter vermeerdering van de kennis omtrent Amsterdam in verleden èn heden. Want ook het heden had zijn belangstelling. Had hij eens een vrijen Zaterdagmiddag, dan wandelde hij, om bij te blijven, een der nieuwe gedeelten door.

Breen payait de sa personne, ook in den kring zijner geestverwanten. Wanneer de dagtaak op het archief was afgeloopen, volgde nog een avond, in den regel gewijd aan de belangen van het Koninkrijk Gods. Zoo heeft hij de Gereformeerde Kerk van Amsterdam in meer dan één ambt gediend. Een tiental jaren was hij diaken, een diaken met een warm hart voor de armen. Daarop werd hij, in 1908, ouderling, toen, naar we nog zien zullen, slechts voor kort, maar hij werd het later opnieuw. Hij heeft wel eens verzocht hem te ontheffen, maar, als men hem dan niet los wou laten, liet hij zich toch weer vinden. Iedere week waren hier eenige avonden mee gemoeid, dat hij vergaderen moest of - wat hem het liefst was - op huisbezoek ging. Hij heeft ook jaren lang deel uitgemaakt van de Commissie van Beheer.

Het Christelijk onderwijs heeft hij gediend als secretaris der Vereeniging voor Lager Onderwijs op Gereformeerden grondslag. In deze functie heeft hij vier en twintig jaar lang (1898-1922) heel wat administratief werk verricht. Het wil mij echter voorkomen, dat hier zoomin als in den kerkeraad zulk een sterke invloed van hem uitgegaan is, als in ‘Amstelodamum’. Dat zal wel voor een deel daaraan toe te schrijven zijn, dat Ds. Van Schelven, voor wien hij een bijzondere vereering had, èn in den kerkeraad èn in de Schoolvereeniging een krachtige leiding gaf.

Dat deze wederkeerig op Breen gesteld was, bleek in 1918, toen Mr. S. de Vries aftrad als secretaris van het College van Curatoren der Vrije Universiteit. Er werd nu voorgesteld in zijn plaats iemand te benoemen, die geen lid van het college zou zijn. Eerst had Ds. Van Schelven er weinig ooren naar, maar toen

[p. 143]

de naam Breen genoemd werd, wist hij zijn bezwaren te overwinnen.

Heeft hij deze functie in den lateren tijd van zijn leven bekleed, in zijn jonge jaren heeft hij ook nog actief deel genomen aan het politieke leven. Voor het eerst, meenen we, bij de reorganisatie van de kiesvereeniging ‘Nederland en Oranje’ in 1896 en '97, toen er, nadat ingevolge de wet-Van Houten de stad in negen districten gesplitst was, in plaats van één anti-revolutionnaire kiesvereeniging voor heel Amsterdam, één kwam in elk district. Breen werd toen in VIII penningmeester en kreeg voor VIII zitting in het Bondsbestuur; later is hij in hetzelfde district nog secretaris geweest, in elk geval tot in 1901.

Secretaris was hij ook in deze zelfde jaren van het Christelijk Nationaal Boerencomité, waarvoor hij zich ook veel moeite heeft gegeven. Een van zijn medebestuurders was de Heer J.C. Weisz, wiens dochter Anna Diderica (geboren 1880) in 1903 zijn vrouw zou worden.

Naar we vroeger gezien hebben, leefde sinds lang bij Breen de begeerte om, wanneer hij eenmaal een vaste positie had, ook een eigen gezin te vormen. Het heeft echter, nadat die wensch vervuld was, nog vijf jaar geduurd, eer hij tot een huwelijk kwam. Hij betrok nu een woning op de Prinsengracht (nr. 25), vanwaar hij zes jaar later naar de Keizersgracht (nr. 18) verhuisde. Zijn vrouw was toen al geruimen tijd lijdende aan de ongeneeslijke kwaal, die haar in 1910 ten grave zou sleepen. Tot overmaat van ramp stierf een maand later zijn hoogbejaarde moeder, aan wie hij bijzonder gehecht was. Had Breen aan het graf van zijn vrouw nog kunnen spreken, nu vond hij geen woorden meer. Er volgde thans opnieuw een tijd van ontzaglijk veel verdriet. Hij trok zich zooveel mogelijk uit de samenleving terug. Hij wou ook niet langer ouderling zijn: hoe kon hij anderen troosten, nu hij zelf troost noodig had? Hij vond zijn troost ten slotte daarin, dat God het gedaan had.

Niettemin was het een droeve tijd, een ‘naere nacht van benaude drie jaeren’, als bij Hooft. Er kwam een eind aan, toen hij in 1913 hertrouwde met Mej. Elisabeth Neyens (geboren 1877), met wie hij eveneens een gelukkig leven heeft geleid. In het voorjaar van 1926 hebben ze onder zeer opgewekte omstandigheden hun koperen bruiloft gevierd. Breen was nu sinds eenige jaren archivaris, wat hij tot zijn zeventigste jaar hoopte te blijven; dan was het hem pas gelukt in de onmiddellijke nabijheid van het archief een woning te vinden. Hij heeft deze in Mei 1926 betrokken, helaas! slechts voor kort. Terwijl hij op Oudejaarsdag nog gewerkt had aan een artikelenreeks over den zoo hoog door hem vereerden Voetius, openbaarde zich in de eerste dagen van 1927 een kwaal, die weldra van ernstigen aard bleek te zijn. Hij werd naar de Gereformeerde Ziekenverpleging vervoerd, waar hij den 7^den Maart overleden is. Hij liet geen kinderen na.

[p. 144]

Vier dagen later is zijn stoffelijk overschot op de Nieuwe Oosterbegraafplaats ter aarde besteld. Daar bevonden zich zoowel vertegenwoordigers der historische wetenschap als ook een breede schare van ‘kleine luyden’, bevolkingskringen, die elkander anders weinig ontmoeten, maar hierin overeenkwamen, dat beide hem tot de hunnen rekenden, den bescheiden, echt-wetenschappelijken, noesten geleerde, den niet zich zelf zoekenden, maar in alles Gods eer bedoelenden eenvoudigen geloovige.

Maken wij voor het oogenblik een onderscheiding, van tegenstelling is hier geen sprake. Daarvoor was Breen te zeer een evenwichtige, harmonieuse persoonlijkheid. Als een van zijn kenmerkende eigenschappen heeft Prof. Brugmans genoemd trouw. Volkomen terecht. Breen was trouw aan Amsterdam, waar hij zijn gansche leven heeft gewoond en dat hij stelde boven elke andere stad ter wereld: ‘er is maar één Amsterdam’, zoo sprak hij een zijner predikanten, Ds. Gispen, na; trouw ook aan zijn ambt en de plichten, die hij op zich nam. Geen man om op vergaderingen te schitteren, maar die in kleinen kring het best uitkwam. Als lid van het Hoofdbestuur van het Nederlandsch Bijbelgenootschap, waarvan hij van 1908 af bijna zonder onderbreking deel heeft uitgemaakt, bepaalde hij zich in de plenovergaderingen veelal tot stil en aandachtig luisteren, maar heeft hij in verschillende commissies gedurende een lange reeks van jaren vele belangrijke diensten bewezen¹.

Breen was trouw ook aan zijn belijdenis. Zelf zou hij dat nooit hebben beaamd. Behoorde hij ook niet tot de ‘halven’², zoo vroeg hij zich wel eens af. Hier komt wel duidelijk uit de teerheid van zijn steeds over zich zelven onvoldaan gemoed. Hij bleef ook bij het kerkelijk standpunt, dat hij eens had ingenomen. Niet voor niets had hij de kerkelijke beweging van 1886 met intense belangstelling gevolgd. Nooit zou hij sindsdien meer een godsdienstoefening, zelfs niet wanneer er een familielid in het huwelijk bevestigd werd, bijwonen, uitgaande van de Nederlandsche Hervormde kerk, waar men zooveel getrouwe leeraars en ambtsdragers uitgeworpen had en met verwerpers van de Godheid van Christus in één huis bleef samenwonen. Waar een beginsel in het spel was, transigeerde Breen niet, maar verschil in het kerkelijke belette hem allerminst om met den Lutherschen Ds Westermann en den Hervormden Ds Hunningher te oefenen de gemeenschap des geloofs. En hij wist ook om te gaan met wie in levensbeschouwing lijnrecht tegenover hem stonden. Hij won hun genegenheid en wekte eerbied voor zijn overtuiging.

Trouw was hij eveneens aan zijn vrienden. Toen hij een van zijn medebestuurders van ‘Amstelodamum’, den Heer G. van

1 Jaarverslag over 1926, p. 41, 48; In zijne eigene taal, p. 24.

2 toespeling op een uitdrukking van Dr. Kuyper, c.f. diens ‘Bedoeld noch Gezegd’.

[p. 145]

Arkel, in ‘Architectura’ verongelijkt achtte, zond hij een stuk in¹, volgens hem, die het beantwoordde, ‘trillende hier en daar van verontwaardiging’.

We leeren hier nog een andere eigenschap van Breen kennen: vurigheid van geest. Velen zullen er zich wellicht over verwonderen, hem die toegeschreven te zien, niet alleen zij, die daaraan de gedachte verbinden van luidruchtigheid, ook wie alleen met hem omgegaan hebben in het laatst van zijn leven. Schrijver dezes, die hem eerst in 1918 nader heeft leeren kennen, zou ze hem ook niet alleen op grond van eigen ervaring hebben toegekend, maar de over hem ontvangen inlichtingen en de lezing van zijn geschriften en vooral van zijn brieven hebben hem de overtuiging geschonken, dat het vurige bloed van zijn vader ook door zijn aderen stroomde. Het gaf aan zijn trouw een innigheid, die ontroert: waar zich zijn toegewijde persoonlijkheid aan gaf, daaraan gaf ze zich geheel. Maar het verleidde hem ook niet zelden tot een te voortvarend optreden of tot hartstochtelijke uitlatingen en krasse oordeelvellingen.

Hij kon soms herzerquickend foeteren. Een tijdlang heeft hij meegewerkt aan een in populairen toon gehouden Recensiebode, waarin hij niet alleen over historische werken, maar evenzeer over bellettristische en andere lectuur zijn oordeel ten beste gaf. Beter dan in zijn meer wetenschappelijk werk kan men hier zijn persoonlijkheid leeren kennen, gekant tegen al wat onhollandsch is, tegen de nieuwe spelling, niet het minst tegen de nieuwe romankunst. In het midden der vorige eeuw - zoo schrijft hij ergens - ‘achtten de schrijvers zich nog niet bij voorkeur geroepen tot het beschrijven der zielstoestanden van heele of halve gekken, die uit wanhoop zelfmoord plegen of de tering krijgen’. Nog meer laat hij zich in zijn brieven gaan. Dan blijkt b.v. herhaaldelijk zijn antipathie tegen Utrecht, nu eens ‘de stad der zeven kerkhoven’, dan ‘een naar conservatief gat’ genoemd, waarschijnlijk om geen andere reden dan dat de rechtzinnigheid van de ‘lie-ie-ieve Oosterzeeianen, Beetsianen en Bronsveldianen’ hem te slap was.

Men zou, op grond van het voorgaande, misschien verwachten, dat Breen veel heeft gepolemiseerd. Toch is dat niet het geval geweest, slechts een zeer enkelen keer, en dan bleef hij niet doorgaan. Hij was n.l. van oordeel, dat twistgeschrijf niet te lang moet duren², waarschijnlijk omdat men anders zoo licht gevaar loopt den eisch der Christelijke naastenliefde uit het oog te verliezen. Trad er een enkele maal een verkoeling in in zijn vriendschap voor dezen of genen, dan was het ook slechts voor een tijd.

1 Architectura, 21 Mei 1910 (nr. 20).

2 Geref. Theol. Tijdschrift, jg. 1928/29, p. 268-269.

[p. 146]

Het is zeer wel mogelijk, dat de vele tegenspoed, dien hij in zijn leven ondervonden heeft, hem zachter gestemd heeft, minder heftig, ook meer geneigd al het goede te waardeeren, dat hij uit Gods hand ontvangen mocht. Hij moge als jonge man vaak zwaarmoedig gestemd zijn geweest, wie hem in later jaren van nabij gekend hebben, spreken van zijn blijmoedigheid, zijn opgewekte, zonnige natuur. Niet dat bij hem een somber pessimisme in een luchthartig optimisme was omgeslagen, maar zijn leven was door de crisis heen gegaan. Per angusta ad augusta. Toen ik hem in het ziekenhuis bezocht, was hij volkomen gelaten: ‘de Heere doe wat goed is in Zijn oogen’, en zich van zijn kindschap bewust: ‘hetzij dat wij leven, hetzij dat wij sterven, wij zijn des Heeren’. De vrees van zijn vader is beschaamd: in het geloof, waarin hij is opgevoed, daarin heeft hij ook geleefd en daarin is hij ook gestorven.

A. Goslinga.

[p. 147]

Lijst van geschriften.

1894.	Pieter Corneliszoon Hooft, als schrijver der Nederlandsche Historiën. Acad. Proefschrift (J.A. Wormser, A'dam).
1895.	Een Martelaarslied (Jaarboekje voor 1896, uitgave van den Geref. Jongelingsbond, 170-177).
1896.	Uittreksel uit de Amsterdamsche Gedenkschriften van Laurens Jacobsz. Reael, 1542-1567 (Bijdr. en Meded. Hist. Gen., XVII, 1-60). De ‘Kinderlere’ van L. Jzn. Reael (Archief voor Nederl. Kerkgesch., VI, 129-157).
1897.	Een tweetal Gedichten van L. Jzn. Reael (A'damsch Jaarboekje, 48-63). L. Jzn. Reael (Nijhoff's Bijdr., 3de Reeks, X, 69-124). Stichtelijke Liederen van L. Jzn. Reael (Archief voor Nederl. Kerkgesch., VI, 355-382).
1898.	Een Amsterdamsche Inboedel uit de tweede helft der 16de eeuw. A'damsch Jaarboekje, 28-35 (door Petit, Repertorium, I, k. 755, vermeld als ‘Amsterdamsch Jaarboekje voor 1898’; in deel II, k. 365, nog eens weer als ‘Amsterdamsche Bijzonderheden’, VI). 1766-1898. Oranjenummer Geref. Jongelingsblad (2 Sept.). Philips van Marnix. A'dammer, 18 Dec.
1900.	Voor zes eeuwen. Eene Herinnering. A'damsch Jaarboekje, 1-11 (bij Petit, II, k. 352, opnieuw vermeld als ‘Amst. Bijz.’ VIII, met het onjuiste jaartal 1903). Een Amsterdamsche Credietinstelling uit het laatst der 18de eeuw. Tijdschr. Gesch., Land- en Volkenkunde, XV, 137-155.
1901.	Amsterdams Geschiedenis in 1601. A'damsch Jaarboekje, 25-75. Correspondentie tusschen Prins Maurits en den Amsterdamschen Burgemeester Reinier Pauw, 1617-1619. Bijdr. en Med. Hist. Gen., XXII, 388-443.
1902.	Proeve van een lijst van Handschriften betr. de geschiedenis van Amsterdam. Jb. Amstelod. I, 137. Rechtsbronnen der Stad Amsterdam. Werken der Vereeniging tot uitgave der bronnen van het oude vaderlandsche recht, 2de Reeks, Nr. 4, Mart. Nijhoff, 's Gravenhage.
1903.	De Doleantie van een deel der burgerij van Amsterdam tegen den magistraat dier stad in 1564 en 1565 (voltooing der uitgave, voorbereid door A.J.M. Brouwer Ancher). Bijdr. en Meded. Hist. Gen. XXIV, 59-200.
1904.	Johannes Hudde. A'dammer, 17 April. Een Woord van Willem den Zwijger. Handelsblad, 1 Sept. (ingezonden). Uit oud-Amsterdam, 10 artt. in ‘De Bouwwereld’, 3de jg (1904), Nrs. 35, 36, 39, 43, 49, 50; 4de jg. (1905), Nrs. 1, 13, 17, 22, 25. Met onbelangrijke wijzigingen herdrukt onder den titel De Verordeningen op het Bouwen te Amsterdam, vóór de Negentiende Eeuw. Jb. Amstelod. VI, 107-148.

[p. 148]

1905.	Aardbevingen in 1755 en 1756. Eigen Haard, 31ste jg., 748-9, 758-60. Systematisch Register op het Dagelijksch Nieuws betr. Amsterdam, over het jaar 1903. Jb. Amstelod. III, 29 (tezamen met E.W. de Jong).
1906.	Alphabetische Lijst van Gangen te Amsterdam. Jb. Amstelod. IV, 135-198 (over de Rozenkransgang cf. Mbl. Amstelod. 1920, p. 15-16). Bilderdijk als Geschiedkundige. Gedenkboek Mr. Willem Bilderdijk, 137-152.
1907.	Collecten te Amsterdam in de Achttiende Eeuw. Jb. Amstelod. V, 129-152. Jacob van Heemskerk. Tijdschr. voor Gesch., Land- en Volkenkunde, XXII, 161-183. Beoord. Mr. J.C. van Overvoorde, Catalogus van de Prentverzameling der Gemeente Leiden, 2de en 3de afd, Nederl. Archievenblad 1907-1908, 124-7 (beoord. 1ste Suppl., ib., 1920-1922, 157-9). De Dam te Amsterdam. Reeks artt. in ‘De Bouwwereld’, jaargangen 1907 en 1908. Aangevulde en verbeterde herdruk onder den titel Topographische Geschiedenis van den Dam te Amsterdam. Jb. Amstelod. VII, 99-196. Tal van beoordeelingen in Filippus' Recensiebode, 1ste-4de jg. (de 4de jg. onder den titel ‘Gereformeerde Recensiebode), Nov. 1907-Oct. 1911.
1908.	Rembrandt's verwanten in Oost-Indië. Oud-Holland, XXVI, 145-148. 7de-26ste Jaarverslag van het Genootschap Amstelodamum (1906/1907-1925). Jbb. Amstelod. VI-XXIII (1908-1926).
1909.	Kinderzorg te Amsterdam vóór de 19de eeuw. Amsterdamsche Kerkbode, 31 Januari, 7, 14, 28 Februari. Geboorten in het Huis van Oranje tijdens de Republiek. 3 artt., Handelsblad, 30 April en 1 Mei. Redding van Drenkelingen, Navorscher, 58ste jg., 291-3; Familiewapen Catherina C. van Eck, ib., 324-5; Enklaar, ib., 598. Geschiedenis der huizen Heerengracht 10 met Brouwersgracht 39 en Heerengracht 68, 64 en 66. Jb. Amstelod. VII, 91-98. De Juiste Datum der Opening van Amsterdam's eerste Beursgebouw. Jb. Amstelod. VII, 209-214. Kroniek van Amsterdam, 1 Jan. 1907-31 Oct. 1908. Jb. Amstelod. VII. In de Jbb. VIII-XI (1910-1913) vindt men telkens een jaar behandeld, van 1 Nov. tot en met 31 Oct., alzoo 1 Nov. 1908-31 Oct. 1912; in Jb. XII (1914) van 1 Nov. 1912-31 Dec. 1913; in de Jbb. XIII-XIX (1915-1921) telkens een tijdsruimte, die met het kalenderjaar samenvalt, alzoo 1 Januari 1914-31 Dec. 1920. Nogmaals: Het graf van Balthazar Bekker. A'dammer, 24 Oct.
1910.	Geschiedenis der huizen Heerengracht 60 en 62. Jb. Amstelod. VIII, 115-129.
1911.	Cornelis Vermeulen (Antwerpsch graveur). Navorscher, 60ste jg. 317-8. Naschrift bij Geschiedenis van het huis Prins Hendrikkade 68 door Dr. A. Halberstadt. Jb. Amstelod. IX, 139. Raampoort en Bloemgracht. Jb. Amstelod. IX, 153. Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, deel II. In dit en de volgende deelen (III-VI) zijn in het geheel een honderdtal artikelen opgenomen, waarin Amsterdamsche persoonlijkheden behandeld worden. In deel VIII zullen nog twee artikelen volgen.
1912.	Een Zware Brand in 1597. Jb. Amstelod. X, 137. Geschiedenis der huizen Heerengracht 56 en 58. Ib. 165. Geschiedenis van het huis Heerengracht 436. Ib. 173.

[p. 149]

	Wat wij in 1913 herdenken. Onze Gids (uitgave van de Nationaal-Christen-Onderofficieren-Vereeniging), 15-29. Jan van der Heyden. Eigen Haard, 38ste jg., 196-202, 215-220 (over denzelfde bovendien ‘De Bouwwereld’, 27 Maart; ‘De Spiegel’, 30 Maart); herziene en vermeerderde uitgave van dit art., Jb. Amstelod. XI, 29-92.
1913.	De woning van Jan van der Heyden in de Koestraat met eenige bijzonderheden uit de geschiedenis dezer straat. Jb. Amstelod. XI, 109-118. Een actrice uit den troep van Corver. Navorscher, 62ste jg., 38-39. Codex Medicamentarius Homoeopathicus Neerlandicus. J.H. de Bussy, Amstelodami (uit het Nederlandsch in het Latijn vertaald, cf. p. IX). Het Herstel van Neêrlands Onafhankelijkheid in 1813 en 1814. P. Mobach, Breukelen (uitgave van ‘Filippus’). De Omwenteling te Amsterdam in haren voortgang en hare bekroning. Historisch Gedenkboek 1813 (onder leiding van Koolemans Beynen), II, 50-124. Amsterdam, 1813-1913. Hersteld Nederland, 229-264.
1914.	De Regeering van Amsterdam gedurende den Franschen Tijd. Jb. Amstelod. XII, 1-130. Enkele bijzonderheden over de politie in de laatste honderd jaren. Mbl. Amstelod. I, 13. Amsterdam bedreigd en beveiligd, ib. 65. In Dagen van Strijd, ib. 71. Uit 1870, ib. 93. De Bijbeltentoonstelling te Amsterdam. De Vriend des Huizes.
1915.	Geschiedenis van het huis Keizersgracht 194. Jb. Amstelod. XIII, 81. Geschiedenis van het huis Keizersgracht 676, thans de Nieuwe Kerk der Waalsche Gemeente. Ib., 87. De Hoogduitsche Apotheek. Ib. 181. Broodzetting, Mbl. Amstelod. II, 2. De burgemeesters van Amsterdam sinds het begin der 19de eeuw, ib., 25. De Nieuwe Kerk, ib. 85. Dagen van Vrees en van Vreugde te Amsterdam in 1815. A'dammer 20 Juni. De laatste levensdagen van Lodewijk XIV, ib. 29 Aug.
1916.	De Damsluizen. Jb. Amstelod. XIV, 185. Aus dem ‘Itinerarium’ des Christian Knorr von Rosenroth. Inleiding en Hollandsche vertaling van den Latijnschen tekst. Ib. 201. De Dam, Mbl. Amstelod. III, 13. Pokken te Amsterdam in het laatst der 18de eeuw, ib. 33. Einde der Classis Amsterdam, ib. 23, 35 (over ditzelfde punt ingezonden stuk, ‘De Geref. Kerk’, 9 Maart). Watersnood te Amsterdam 1506-1916. A'dammer, 23 Januari. Beoord. H. Brugmans, De Middeleeuwen; ib., 22 Juli. Een Oranjefeest voor honderd jaren, ib., 16 Sept. Joost Janszoon Bilhamer, ib., 16 Dec. De Huiszittenhuizen te Amsterdam. Bouwkundig Weekblad, 1 April (36ste jg. 365-7). Mr. Z.H. Alewijn, een Amsterdamsch Regent uit de tweede helft der 18de eeuw. Handelingen 8ste Philologencongres, 168-190.
1917.	De Oude Turfmarkt, Mbl. Amstelod. IV, 1. Het Secretariaat van Amsterdam, ib., 25. L'histoire se repète, 1482 en 1917, ib. 34. Het Wale-weeshuis; het Deutzen-hofje, ib. 82. De geboorte van koning Willem III. A'dammer, 17 Febr. Oproerig Amsterdam, ib. 21 Juli. Beoord. S. Muller F.z.. Beschrijving der Utrechtsche Stadszegels, ib. 1 Sept. De Schreierstoren bedreigd, ib. 20 Oct. De Nassau's in de Nederlanden vóór Willem van Oranje. Uitgave der Amsterdamsche Christelijke Oranjevereeniging (slechts weinig gewijzigde herdruk van artikelen in den 3den jg. van ‘Volk en Troon’).

[p. 150]

	Inleiding op G. van Arkel, Architect te Amsterdam. Bibliotheek voor de Moderne Hollandsche Architectuur, uitgegeven door Dr. Gustav Schueler te Bussum, dl. III, afl. n^o. 2. Uit de Geschiedenis van den Amsterdamschen Wijnhandel. Jb. Vereeniging van Nederl. Wijnhandelaars, 1917, 131; 1918, 83; 1919, 75.
1918.	Een crisis op de Amsterdamsche effectenbeurs vóór honderd jaren. Mbl. Amstelod. V, 73. De feestelijke stemming na de restauratie van 1787, ib. 89. Beoord. Bijdragen en Meded. Hist. Genootschap, dl. 39. A'dammer, 15 Juni. Beoord. Gedenkschriften G.J. van Hardenbroek, dl. V. Ib. 10 Aug. Hongaarsche Bijbels, Testamenten en Psalmboeken. Het Boek, 7de jg., 114.
1919.	Geschiedenis van het huis Keizersgracht 317 (te zamen met A.W. Weissman). Jb. Amstelod. XVII, 47. Gesch. van het huis Heerengracht 527. Ib., 67. Gesch. van het huis ‘Int derde Vredejaer’, Keizersgracht 604. Ib. 73. Spijskokerij voor behoeftigen. Mbl. Amstelod. VI, 1. De spijs- en turf-uitdeeling ‘Aan de Weldadigheid gewijd’. Ib., 10. Uit de Historie, artt. De Rijpere Jeugd, jg. VIII, afl. 2, 6, jg. IX (1920), afl. 4 (Ter Inleiding. Het Historisch-Materialisme. De indeeling der Geschiedenis). Beoord. proefschr. Mej. G. Coops, Tijdschr. Gesch., Land- en Volkenkunde, 34ste jg. 238-247 (over hetzelfde werk, A'dammer, 6 Sept.). Beoord. Bijdragen en Meded. Hist. Genootschap, dl. 40. A'dammer, 20 Sept.
1920.	Een Barbierswinkel in 1669. Jb. Amstelod. XVIII, 1-6. Kerkdiefstallen in de Nieuwe en Oude Kerken te Amsterdam in 1545 en 1547. Bijdr. Bisdom Haarlem, XXXIX, 34. De woning van Descartes op de Westermarkt. A'dammer, 9 Oct. Bilderdijk's Geboortehuis, Ib. 27 Nov. Vertrek van Predikanten uit Amsterdam. Mbl. Amstelod., VII, 63. Johannes Amos Comenius te Amsterdam. Ib. 89. Dr. A. Kuyper en Amsterdam. Ib. 93. De Vrije Universiteit, 1880-1920. Telegraaf, 21 Oct. Aanteekeningen uit de Geschiedenis der Amsterdamsche Nijverheid. Reeks van 8 artt. over de bedrijven van voedings- en genotmiddelen. Nederlandsche Fabrikaat, 6de jg. N^o. 12 (20 Nov. 1920), 7de jg., Nos. 3, 5, 9, 20, 8ste jg. Nos. 2, 3, 7 (5 April 1922).
1921.	Bijvoegsel bij C.J. Gimpel, Johannes Snippendael. Jb. Amstelod. XIX, 31-33. Schallbruch contra Hemsterhuis. Ib. 43-49. Het Huis van Crevenna, N.Z. Voorburgwal 212. Bouwwereld, 20 April. Franschen in Nederland (n.a.v. Cohen, Ecrivains français en Hollande), Mbl. Amstelod. VIII, 49. Beoord. E. Gewin, In den Reveilkring. A'dammer, 5 Maart. Beoord. Bijdr. en Meded. Hist. Genootschap dl. 42. Ib., 5 Nov. Een Reglement op het houden van Oefeningen uit 1774. Reformatie, 21 Sept. (1ste jg., 377-8).
1922.	Gereformeerde Populaire Historiographie in de zeventiende en achttiende eeuw. Tijdschr. voor Geschiedenis, 37ste jg. 254-273, 372-382. Herdrukt in ‘Christendom en Historie’ (Uitgeversmaatschappij Holland, Amsterdam, 1925), 213-242. Beoord. van R. Visscher, De Archieven van het St. Anthony-Gasthuis te Leeuwarden, en van Joosting, de Jonge van Ellemeet en

[p. 151]

	Oltmans, Stukken, afkomstig van ambtenaren en particulieren, berustende in het depôt van 's Rijks Archieven in Drente. Tijdschr. voor Geschiedenis, 37ste jg. 90-92. Beoord. E. Gewin, Piëtistische Portretten. A'dammer, 23 Dec.
1923.	De Nieuwe Teertuinen. Jb. Amstelod. XX, 45-47. Jean Henri van Swinden. Mbl. Amstelod. X, 25. Amsterdam in Zweden. Ib., 33. Oranje en Amsterdam. Standaard, 6 Sept. (jubileumnummer). Amsterdam 1898-1923. Reformatie, 7 Sept. (jubileumnummer). Beoord. Bijdr. en Meded. Hist. Genootschap, dl. 44. A'dammer, 8 Sept.
1924.	Het eerste bezoek van Prins Willem I aan Amsterdam na de Alteratie. Jb. Amstelod. XXI. 63-81. Beoord. Elias, Geschiedenis van het Amsterdamsche Regentenpatriciaat, Mbl. Amstelod. XI, 9. Mr. Joannes van der Linden op zijn gouden jubileum op 1 Maart 1824. Ib., 18. De Geloofsovertuiging van Willem van Oranje (Wetenschappelijke Samenkomst Vrije Universiteit). W. Kirchner, Amsterdam. Drie Oorkonden betr. de Heilíge Stede te Amsterdam (met vertaling door Dr. J.F.M. Sterck). Historisch Tijdschrift, 3de jg., 1-7. Kerkelijke Archieven. Reformatie, 26 Sept., 3 en 10 Oct. (4de jg., 369; 5de jg., 2, 11). Rudolphus Petrí, een vergeten auteur van theologische geschriften uit de 1ste helft der 17de eeuw. Op den Uitkijk, 1 Nov. (1ste jg., 92).
1925.	De oude Amsterdamsche Gereformeerde Kerken. Op den Uitkijk, 4 April (1ste jg., 410). Een kerkinwijding in de 17de eeuw (Amstelkerk). Ib., 18 April (1ste jg., 432). Hendricus Rulaeus, de bestrijder van Gerard Brandt. Ib., 17 Oct. (2de jg. 55). Prins Maurits van Oranje. Standaard, 23 April. Amstelodamum, 1900-1925. Mbl. Amstelod. XII, 33. Het Tolprivilege. Ib., 65. Bange Tijden vóór vijf eeuwen (Amsterdam in 1425). Ib. 81. Amsterdam sinds 1795. Catalogus der Historische Tentoonstelling, I p. 153-164. Amsterdam (over de tentoonstelling). Algemeen Weekblad voor Christendom en Cultuur, 31 Juli. Amsterdam 1275-1925. Standaard 12 Sept.
1926.	De Historische Tentoonstelling, Amsterdam, 1925. Jb. Amstelod. XXIII, 1-8. Beoord. Gedenkboek ‘Het Zilveren Getij’. A'dammer, 30 Januari. In Memoriam Jan Willem Enschedé. Ib. 20 Febr. Beoord. H. Brugmans, Het Nieuwe Amsterdam. De Maatschappij, 11 Febr. (1ste jg., N^o. 19). Levensbericht A. Th. Hartkamp. Levensberichten Maatschappij der Nederl. Lett., 1925-6, 93-100 (Over denzelfde, A'dammer, 17 Mei 1924). Gijsbertus Voetius. Reformatie 15 Oct. 1926-7 Januari 1927 (7de jg. Nos. 3-15). Niet voltooid. (Over denzelfde Op den Uitkijk, 30 Oct., 3de jg., 83-86).
1927.	Een Zinneprent ter eere van Burgemeester Jan Six. Mbl. Amstelod. XIV, 3.