Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1928

[p. 16]

Levensbericht van Mr. L.W.C. van den Berg.

In het jaar achttienhonderd vijf en veertig den negentienden October is geboren Lodewijk Willem Christiaan, zoon van Simon van den Berg en van Sophie Charlotte Immerzeel, echtelieden¹.
In het jaar negentienhonderd zeven en twintig, den derden Maart is overleden Lodewijk Willem Christiaan van den Berg oud een en tachtig jaren, zonder beroep, geboren te Haarlem. wonende te Delft, gehuwd met Marie Françoise Steup, zoon van Simon van den Berg en van Sophie Charlotte Immerzeel, beiden overleden².

Veel en velerlei - kwaad en goed - is over dezen mensch en zijn werken reeds tijdens zijn leven gezegd en geschreven³. Fel is hij aangevallen; in couranten en anderszins ‘minder betrouwbaar’, ‘gemakzuchtig’, ‘onnoozel’ genoemd⁴.

Hoog hebben anderen - en niet slechts partijgenooten - hem vereerd⁵, hebben zijne adviezen, zijne voorlichtingen, zijn raad gevraagd⁶. En thans, nu hij voor den Hoogsten Rechter verantwoording doet van al zijne woorden en daden, nu is het mij opgelegd, van dit veelzijdige werken een onpartijdig eindrésumé

1 Uittreksel Burgerlijke Stand, Gem. Haarlem.

2 idem Gem. Delft.

3 Ik denk aan de uiteenloopende critieken op ‘Beginselen v.h. Moh. recht’, ‘Minhâdj at-Talibîn’, ‘Rechter- of Linkerzijde’.

4 Verslag Delftsche Ct. 29 Dec. 1904, 23 Jan. 1905. Snouck Hurgronje, de Atjehers. p. 12.

5 N. Rott. Ct. 10 Mei 1910, De Rotterdammer, Haarl. Ct. 19 Oct. 1915 e.a. verschillende bladen bij zijne benoeming tot professor, burgemeester, zijn 70^sten verjaardag, enz.

6 Gemeentebesturen, persbureaux, le cour d'appel mixte te Cairo enz.

[p. 17]

te geven¹. Waar nagenoeg alle mondelinge getuigen over de 1^ste helft van zijn leven ontbreken² zou deze opdracht welhaast onmogelijk te vervullen zijn, indien niet de overledene zelf mij te hulp kwam door zijne zorgvuldig bewaarde stukken en correspondentie, waardoor zijn leven open voor ons ligt en gemakkelijk in eenige groote perioden is in te deelen.

1 Corr. Mij. v. Lett. Oct. 1927.

2 Zijne jeugdgenooten zijn hem in den dood voorgegaan en zijne echtgenoote leerde hem kennen, toen hij reeds 38 jaar was.

1845-1869.

Het was een eenvoudig, vroolijk kunstenaarsmilieu te Haarlem, later te 's-Gravenhage, waarin v.d.B. werd geboren en opgevoed. Zijne ouders, de landschapschilder Simon v.d. Berg en de dochter van den dichter Immerzeel, gingen op in alle kunst: schilderkunst, muziek, letterkunde³. Het was ook een zeer gelukkig huwelijk; we vinden steeds den schilder in zijn atelier bezig aan zijn ezel, in gezelschap van zijne vrouw, die op de guitaar musiceert, of wel haar aandeel heeft in het werk⁴.

Zijn ernstig, bijna zwaarmoedig karakter heeft v.d.B. zeker niet van deze ouders geërfd, maar van zijn grootvader en deze trek werd zonder twijfel nog verscherpt, nadat hem in zijne jeugd, bij het spelen met pijl en boog, een pijl in het oog trof. Drie maanden duurde zijn herstel, waarna hij aan het eene oog geheel blind was.

Niettemin bestond er een hechte band tusschen den opgewekten, artistieken vader en den ernstigen, begaafden zoon⁵, den primus van het stedelijk gymnasium te 's-Gravenhage, dat hij in Sept. 1862 verliet, om in Leiden te gaan studeeren. Daar werd hij de leerling van Goudsmit, Veth, Cobet, Roorda bij wie hij successievelijk zijne examens deed - summa cum laude - en in 1868 met denzelfden graad promoveerde op het proefschrift ‘De contractu ‘do ut des’ enz.’, welk proefschrift zoodanig de aandacht trok van de buitenlandsche wetenschappelijke wereld, dat het in verschillende vreemde talen vertaald werd, terwijl prof. Roorda de Hollandsche vertaling ervan gebruikte bij zijne colleges te Delft en te Leiden. Het jaar daarop, na aflegging van het groot-ambtenaars-examen, werd hij op zijn verzoek door den Min. v. Koloniën ter beschikking gesteld van den Gouverneur-

3 In hunne brieven worden herhaaldelijk de namen Cremer, Gram, v. Zeggelen, Bosboom-Toussaint, Israëls e.a. genoemd als uit den intiemen kring. Toespelingen op de literatuur ontbreken zelden.

4 In een harer brieven schrijft zij: nu moet ik eindigen, want ik heb uw vader beloofd, een schilderij voor hem te fixeeren.

5 Wanneer v.d.B. in Indië is, wordt in hunne brieven meermalen gezinspeeld op de heerlijke wandelingen in de duinen, die beiden maakten.

[p. 18]

Generaal v. Ned.-Indië en vertrok hij eind Sept. 1869 met het zeilschip ‘Cornelis Wernard Eduard’ uit Brouwershaven via de Kaap de Goede Hoop daarheen.

1869-1887.

Dit vertrek kwam velen wel zeer onbegrijpelijk voor; reeds werd v.d.B. door Goudsmit aangezien als den toekomstigen opvolger van den bejaarden Roorda, die hem reeds had voorgesteld, gedeeltelijk zijne colleges waar te nemen. Indië was toen nog geen begeerlijk land; wat het beteekende, daarheen te gaan, vertelt v.d.B. zelf in zijn levensbericht van Mr. T.H. der Kinderen¹. Zijne ouders waren beiden reeds bejaard, zoodat hij veel kans had, deze niet meer te zien². Toch is hij om verschillende - o.a. finantiëele - redenen gegaan. Den 5^den Jan. 1870 te Batavia aangekomen, vinden wij hem 14 Jan. d.a.v. als substituut-griffier bij den Raad v. Justitie te Samarang, vanwaar hij 6 April 1871 als 1^ste kommies bij het Dept. v. Binnenl. Bestuur te Batavia terugkeert, om daar in den loop der jaren op te klimmen tot Raad adviseur bij het Dept. v. Ond. enz. (1879 vlgg.).

Veel heeft hij zich van deze overplaatsing voorgesteld, hopende meer gelegenheid te zullen krijgen voor zijne lievelingsstudie, de kennis der Arabieren en de zeer verwikkelde Indisch-Mohammedaansche rechtstoestanden. Voorzoover zijn vrije tijd hem dat vergunde, heeft hij zich ook met alle kracht daaraan gewijd en een drukken persoonlijken omgang gehad met verschillende Arabieren³. Dit belette hem evenwel niet, als lid van vele wetenschappelijke genootschappen, examen- en schoolcommissies, besturen enz., voor anderer belangen tijd en krachten beschikbaar te stellen⁴.

Het spreekt vanzelf, dat zoo iemand geenszins een afgezonderd

1 Levensber. v.d. Mij. v. Lett. 1899.

2 Dit geluk is hem echter beschoren geweest.

3 Hij had er weldra den bijnaam van ‘de Arabier’. Een bijzonder staaltje van v.d.B.'s geduld en nauwkeurigheid van werken is o.a. zijn werk ‘Le Hadramout’. Door steeds over dit toen nog onbekende gedeelte van Arabië navraag te doen bij Mekkagangers, naar hunne dagreizen, rust-uren enz., is hij, zonder ooit ter plaatse geweest te zijn, erin geslaagd, eene beschrijving en eene kaart samen te stellen, waarvan L. Hirsch later verklaart, dat zonder deze op zijne reis vele dingen, die hij gezien heeft, door hem onopgemerkt of onbegrepen zouden gebleven zijn.

4 '70: Lid en conservator d. hss. Bat. Gen. v.K. en W.; '71: leeraar gymn. W. III; '73: lid Kon. Inst. v.T.-, L.- en Volkenk. v. N.-I.; '76: corresp. lid K. Ac. v. Wet.; '76: lid Comm. v.h. eindex. Gymn. W. III; '78: lid M.d. Ned. Lett.; '79: membre corr. d.l. Soc. ac. indochin. à Paris; lid N.I. Jur. Ver.; '81: lid v.h. Best. v.h. Djatigesticht.

[p. 19]

leven leidde, integendeel met geheel Batavia omgang had, waartoe ook bijdroeg zijne liefhebberij voor paardrijden, jagen en schaken.

Desondanks schijnt hem het leven te Batavia om twee redenen niet aangenaam te zijn geweest. Ten eerste werd zijne gezondheid door koortsen ondermijnd¹. Ten tweede vond hij weinig genoegen in zijn werkkring; weliswaar werden zijne diensten door de Regeering erkend en gewaardeerd², maar het werk, hem opgedragen, lag over het algemeen geheel buiten zijne neiging³ en nam hem niet genoeg in beslag, zoodat hij ± 1875/6 zeer gedeprimeerd raakte en ernstige pogingen deed, om naar Holland terug te keeren⁴. Zijne positie werd echter veel aangenamer, toen 1876 zijn chef met wien hij niet erg sympathiseerde, opgevolgd werd door mr. Henny, door wiens bemoeienis hij 1878 het Dept. verliet, doordat hij benoemd werd in de nieuw-gecreëerde betrekking van ambtenaar voor de beoefening van Indische talen, tevens adviseur voor Oostersche talen en Mohammedaansch recht; hij kreeg daardoor gelegenheid studiereizen te maken, zoodat wij hem af en toe in Cheribon e.a. plaatsen vinden. In 1880 als secretaris toegevoegd aan den toenmaligen Raad v. Indië, Mr. T.H. der Kinderen, maakte hij diens ambtelijken tocht naar Atjeh mede, met al de belangrijke ondervindingen, doch ook de gevaren en vermoeienissen daaraan verbonden. Na afloop daarvan bleef hij evenmin als Der Kinderen gespaard voor het twistgeschrijf en de veeten, die daarvan het gevolg waren⁵.

Ook krijgt hij in 1884 eindelijk een huiselijk leven door zijn huwelijk met Mej. Marie Françoise Steup.

In 1887 eindigt deze periode van zijn leven vrij abrupt door

1 We vinden hem dan ook een paar maal met ziekte-verlof te Gadok, of Sindanglaja.

2 1874 werd hem o.a. ‘de bijzondere dank der Regering betuigd voor de vele en goede diensten door hem bewezen door de vertaling v.e. aanzienlijk aantal Arab. brieven enz.’; 1875 werd hij aangewezen om deel te nemen aan een voorgenomen - doch tenslotte niet uitgevoerden - tocht naar Djogdja, om den keizer van Solo te vangen; 1877 kreeg hij gelegenheid, assistent-resident te worden en werd hij door de Regeering aangezocht, zich uitsluitend voor Indische taalstudie in Ned.-Indië in dienst van den lande te verbinden.

3 Het waren meest opdrachten van zuiver juridischen aard.

4 In deze jaren toch is er sprake van een professoraat in Amsterdam, welke leerstoel echter tenslotte werd afgestaan aan Mr. J. de Louter. Toen hem 2 jaar later aan diezelfde Universiteit een professoraat in het Maleisch en Javaansch werd aangeboden, heeft hij hiervoor bedankt, mede omdat dit niet zijn terrein was.

5 Voor de beteekenis van dien tocht, het uitgebrachte rapport en het geschrijf daarover, verwijs ik naar het Levensber. v. Mr. Der Kinderen. Men zie ook, behalve de Holl. en Ind. Couranten uit dien tijd, de recensie van Van Kesteren in de Ind. Gids 1894 over S.H. 's De Atjehers.

[p. 20]

zijne plotselinge benoeming tot professor in de godsdienstige wetten, volksinstellingen en gebruiken van Ned.-Indië aan de Indische Instelling te Delft¹ in de plaats van den overleden Dr. A.W.T. Juynboll, hetgeen samenvalt met een wegens 15-jarigen onafgebroken dienst in Ned.-Indië verleend 2-jarig Europeesch verlof².

1 Ik weet niet in hoeverre thans nog bekend is de hevige rivaliteit tusschen de twee Indische Instellingen te Delft en te Leiden, welke in 1901 geëindigd is met de opheffing der eerste. In deze jaren is die strijd in vollen gang en reeds in Indië was v.d.B. daarmee vertrouwd en had hij zich bemoeid inzake examen-eischen, te stellen aan toekomstige Indische ambtenaren bij het Binnenl. Bestuur.

2 Dit verlof is tweemaal verlengd, waarna hij 1892 gepensionneerd werd.

1887-1901.

In Augustus 1887 arriveerde v.d.B. met zijne jonge vrouw en 3 kleine kinderen in Holland, dat hij natuurlijk wel zeer veranderd terugvond: de hem bekende steden waren uitgebreid en veranderd, bloedverwanten waren gestorven enz. Zijne reis had hij benut, om zijne colleges voor te bereiden en in Sept. aanvaardde hij zijne lessen en dat wel volgens een geheel van de traditie afwijkend programma, daar hij de volksinstellingen en gebruiken vereenigde met de godsdienstige wetten³, terwijl vroeger een onevenredig groote plaats werd ingeruimd aan het leven en de geschiedenis van Mohammed. De studenten vonden zijne colleges niet gemakkelijk⁴, evenwel wist hij het beste uit hen te halen, dat er in zat, getuige een keer, toen een Franschman een bezoek bracht aan de Indische Instelling en hij onvoorbereid ter eere van dezen zijn college in het Fransch voortzette en zelfs het stoute stuk bestond, zijne studenten in die taal te laten respondeeren.

Deze lessen, welke ook gevolgd werden door officieren, leerlingen der Hoogere Krijgsschool te 's-Gravenhage, werden door dezen zeer gewaardeerd, hetgeen ten gevolge had, dat men hem aan genoemde Instelling verbond als burger-leeraar in het Mohammedaansche recht⁵.

Evenals in Indië toonde hij ook in Holland eene warme be-

3 Dit was trouwens geheel volgens de voorschriften.

4 Zie de college-verslagen in de Indologen-almanakken.

5 1891-1910. Het ambt van burgemeester, waartoe hij in 1910 benoemd werd, legde toen teveel beslag op hem, dan dat hij deze lessen z.i. naar behooren kon blijven vervullen. Het was echter zeer tot zijn leedwezen, dat hij zijn ontslag vroeg. Ook de H. Krijgsschool zag hem noode vertrekken en heeft zijn naam in de volgende jaren niet vergeten, hetgeen wel hieruit bleek dat zij zich 6 Mrt. 1927 liet vertegenwoordigen, om hem een laatsten groet te brengen.

[p. 21]

langstelling voor onderwijsbelangen. Jaarlijks vinden wij hem in de Staatscommissie tot het afnemen v.h. Groot-ambtenaarsexamen, in het programma waarvan hij steeds ijverde, de beginselen v.h. recht te doen opnemen¹. Ook vinden wij hem als lid v.d. Commissie v. toezicht op het M.O., v.d. plaatselijke schoolcommissie en als curator v.h. stedelijk gymnasium.

Evenwel, het professoraat nam hem niet genoeg in beslag, evenmin als de werkzaamheden a.h. Dept. v. Kol., waaraan hij sinds 1887 verbonden werd. Ook toen hij 1892 benoemd werd tot lid en secretaris d. Staatscomm., belast m.h. doen v. voorstellen m. betr. t.d. wetgeving v. Ned.-Indië op privaatrechtelijk gebied, welke functie hij tot 1911 bekleedde, zocht zijn werkzame geest een uitgebreider arbeidsveld, hetwelk hij vond in de politiek². Met beslistheid heeft hij zich van den beginne af geschaard aan de zijde der confessioneele rechterzijde, zich niet erom bekommerend, dat hij zich daardoor plaatste aan de zijde der ‘dompers’, ‘zemelknoopers’ of hoe zij verder genoemd werden in geschriften als Uilenspiegel, Notenkraker e.d.³. Nog was hij geen jaar te Delft, toen hij 1888 zijne plaats innam in de ouderlingen-bank der Waalsch-Hervormde Gemeente⁴. Lid van de Kiesvereeniging ‘Nederland en Oranje’, was hij niet alleen een ijverig partij-man, die geen moeite ontzag, om kracht naar buiten te ontwikkelen, maar ook iemand, die zich inspande, om de eensgezindheid te bewaren en ten allen tijde klaar stond, om de kleine plaatselijke bladen der rechterzijde van hulp en advies te dienen⁵. Zijn meeste aandacht wijdde hij echter aan de Indische politiek, waarover hij zijne meening in vele geschriften

1 Men bedenke dat de examinandi bestemd waren voor politie en griffierschap, vaak op afgelegen plaatsen, waar zij geen raad konden inwinnen, terwijl zij, opgeklommen tot assistent-resident of resident, het presidium kregen van landraden en residentsgerechten.

2 Hij was geen vreemde op dit terrein, daar hij reeds als knaap hierin zijn genoegen vond en, in Indië zijnde, door zijn vader getrouw op de hoogte was gehouden van de verschillende gebeurtenissen, zooals hij, in Holland zijnde, eene drukke correspondentie onderhield met verschillende personen in Indië.

3 In Delft was de afkeer van al wat Rechtsch heette zeer sterk. Toen het Bijbelgenootschap, waarvan hij sinds 1888 lid was, hier een dépot wilde openen was geen der groote boekhandelaren daartoe bereid, uit vrees, hiervan de gevolgen te zullen ondervinden in den omzet. Een woord van hulde derhalve aan den Heer van Oel, die dit in overtuiging aandurfde en bij wien ook het A.-R. weekblad ‘De Delvenaar’ gedrukt werd.

4 De Waalsche Gemeenten zijn in vele plaatsen (Utrecht, Arnhem e.a.) modern, te Delft, 's-Gravenhage en nog enkele plaatsen echter confessioneel.

5 De archieven van ‘De Delvenaar’, e.d. Weekbladen kunnen daarvan getuigen. Evenzoo werd v.d.B. bedoeld in Binnenl. Ber. i.d. Delftsche Ct. 7 Nov. 1905 4^de al.

[p. 22]

en referaten¹ uiteenzette. In 1900 krijgt hij ook zitting in de Commissie ter beoordeeling van het wetsvoorstel tot verandering van de grenzen der gemeente Delft. Voor deze grenswijziging heeft hij met taaie volharding gestreden; telkens werd het vraagstuk opzij geschoven, om evenveel malen weder aan de orde te komen², totdat hij in 1920 zijn burgemeestersloopbaan kon sluiten met de verwezenlijking daarvan.

Bij dit alles vergat hij ‘zijne Arabieren’ niet, en gaf hij zijn tijd voor verschillende tijdschrift-artikelen over het Mohammedanisme, zijn werk aan den Code pénal, zijn advies aan den Cour d'appel mixte te Cairo³ enz.⁴. In 1901 sluit dit tijdvak met de opheffing der Indische Instelling waarbij hij op wachtgeld werd gesteld, doch nog eenige jaren betrokken bleef bij de liquidatie, inzonderheid van de bibliotheek, waarover hij al die jaren het beheer had gevoerd, alsmede van de ethnographische verzameling⁵. Bovendien werd hij een warm voorvechter van de regeling der pensioneering van eenige zijner afwezige collega's. Eene groote teleurstelling was hem, dat de Leidsche juridische faculteit bij de vacature v.d. Lith hem voorbijging en Mr. van Vollenhoven benoemde, hoewel het niet onbegrijpelijk was voor hem, die zoo ingewijd was in den toestand van antithese Delft-Leiden.

1 Vergaderingen v.h. Bijbelgenootschap, Zendingsvereeniging e.d.

2 Volgens den Delvenaar v. 16 Nov. 1907, toenmaals reeds voor de 7^de maal.

3 Inzake vrijgelatenen van Prinses Zenab Hanem ‘le Tribunal mixte de 1^er instance s'étant déclaré incompétant’.

4 Voor dit alles, maar inzonderheid voor de verdienste van zijn werk ‘Minhâdj at-Talibîn’, verleende de Turksche regeering hem in 1896 de 2^de klasse met de ster van de Osmanië-orde. Dit was niet de eerste maal, dat hem eene decoratie te beurt viel; reeds 1893 was hij Ridder i.d.O.v.d. Ned. Leeuw geworden.

5 Hij was een der weinige hoogleeraren, die te Delft bleven.

1901-1910.

Door al zijn arbeid buiten het hoogleeraarsambt om, heeft hij onbewust de werkzaamheden voorbereid, waartoe hij in deze periode geroepen zou worden. Na in Jan. 1901 benoemd te zijn tot lid van de Commissie tot het opmaken van het kohier, werd hij in Juli van datzelfde jaar gekozen tot lid van den Gemeenteraad en het jaar daarop tot lid v.d. Prov. Staten van Z.-Holland, welke functies hij zoo van heeler harte vervulde, dat men hem weldra vele speciale werkzaamheden opdroeg, die zijn tijd en krachten in beslag namen⁶. Tevens vinden wij hem 1902-1908

6 Zoo trad hij o.a. 1904 bij Gedep. Staten op als gemachtigde der Gemeente bij de behandeling v. reclames d. inwoners der buitengemeenten inzake hoofdelijken omslag en was hij lid van diverse Raads- e.a. commissies, o.a. de Commissie ben. bij besl. d. Staten v.Z.-Holland inzake de Westl. Stoomtram.

[p. 23]

werkzaam aan het Ministerie als adviseur belast met werkzaamheden van wetgevenden aard ten dienste van het Dept. v. Kol., enz. inzake de wijziging van de artikels 109, 123 en 124 van het Regeeringsreglement van Ned.-Indië, waarna hij 1908 benoemd werd tot lid en secretaris der bijzondere commissie uit de Staatscommissie voor de herziening van het Indisch privaat- en strafrecht. Dat hij niet altijd evenveel waardeering ondervond, blijkt wel hieruit, dat zijne wederpartijders uit den Gemeenteraad hem betitelden als ‘iemand, die niet veel anders deed dan kibbelen’¹. Dit ‘kibbelen’, dat hij ook in andere colleges gedaan heeft en waardoor hij wellicht den naam van ‘moeilijk’ ontvangen heeft, was echter het gevolg van zijn rechtvaardigheidsgevoel, dat hem dwong voor eene z.i. rechtvaardige zaak op te komen. Talloos zijn de aangelegenheden, waarin zijn bijstand werd gevraagd en waarvoor hij meestal belangeloos zijne rechtskennis, zijn invloed en zijne krachten beschikbaar stelde².

Bovengenoemde functies beletten hem niet, de bijkomende werkzaamheden voort te zetten, welke gedeeltelijk in de vorige periode reeds genoemd zijn. Ik denk hier aan zijne bemoeiïngen inzake eene reorganisatie der rechtsche partij³, de uitbreiding, redactie en reorganisatie van ‘De Delvenaar’, de aangelegenheden der kiesvereeniging ‘Nederland en Oranje’, de vergaderingen van het Bijbelgenootschap, de Wijkverpleging ‘Bethel’, het schrijven van tijdschrift-artikelen en het beantwoorden van vragen van den meest uiteenloopenden aard, hem uit binnen- en buitenland⁴ gedaan.

1 Delftsche Courant, 30 Dec. 1904.

2 En dit zonder aanzien. Eene der buitengemeenten, voor wier inlijving hij jarenlang ijverde, had in 1909 aan zijne krachtige medewerking de verkrijging te danken van eene losplaats aan het Jaagpad langs de Prov. Vaart. Ook zal in de annalen van de Westlandsche Stoomtram, de Zwijndrechtsche Waard e.a. de naam van Mr. v.d.B. in deze jaren wel te vinden zijn.

3 Vrije antirevolutionnairen.

4 Deze laatste zijn natuurlijk slechts in correspondentie aanwezig.

1910-1920.

We komen nu tot de laatste periode van het publieke leven van Mr. v.d.B., zijn burgemeesterschap. Hij was toen op een leeftijd, dat velen zich ‘aux termes du voyage’ gevoelen; toch had hij den moed, dezen werkkring te aanvaarden, hoewel hij zich geenszins ontveinsde, dat zijne taak eene moeilijke zou zijn. Niet zoozeer omdat zijne benoeming eene teleurstelling was

[p. 24]

voor de katholieke partij¹, maar omdat de economische en finantiëele toestand der gemeente bijzondere zorg vereischte². Qualitate qua werd hij natuurlijk opgeëischt voor de meest uiteenloopende plechtigheden, van de opening der nieuwe electrische centrale, de ontvangst der vredesconferentie en de installatie der brandspuit af tot het vieren der vaderlandsche onafhankelijkheidsfeesten en de opening van eene tentoonstelling van pluimvee en tamme konijnen toe. Evenwel, die vier eerste jaren, hoe veeleischend ook, waren toch ‘vette jaren van voorspoed’ te noemen zoowel voor de gemeente als voor haar Bestuur. Wat beteekenden de moeilijkheden over belastingen, ambtenaarsquaesties, al of niet opvoeren van tooneelstukken enz., vergeleken bij de inspanning die vereischt zou worden in de thans volgende oorlogsjaren: mobilisatie, onderstand van vluchtelingen, Roode Kruis, burgerwacht, levensmiddelen-voorziening, onlusten, terwijl de gewone zaken evenmin als vroeger onafgedaan mochten blijven. In deze jaren bleek vaak hoe zeer de burgemeester beschouwd wordt als de vertegenwoordiger van de Regeering. Op Koningin's verjaardag e.a. feesten kwamen de deelnemers aan optochten hunne liederen zingen voor het burgemeestershuis, verwachtende toegesproken te zullen worden. Daar kwamen de ontevredenen op de stoep hunne oraties houden³, daar werd het woord ‘honger’ door de brievenbus geroepen en werden de ruiten ingeworpen; daar had zelfs eene volkomen belegering van het huis plaats.

Behalve voor dezen post werden zijne krachten nog vereischt voor eenige functies, welke aan het ambt van burgemeester verbonden waren: de zorg voor den Koninklijken grafkelder, waaraan onder zijn beheer en door zijn toedoen eene aanmerkelijke restauratie geschiedde⁴, het bezetten van een zetel in het college van Curatoren der Technische Hoogeschool en in het regentschap van de Fundatie van Renswoude.

Daarnaast staat zijne verkiezing tot lid van de Eerste Kamer der St. Gen. in 1911⁵, waar hij, naar zijne gewoonte, zich niet

1 Deze had n.l. een geloofsgenoot op den zetel verwacht, doch was weldra met het nieuwe hoofd der gemeente ingenomen, getuige het bericht i.d.N.D. Ct. 18 Oct. 1915.

2 cf zijne intree-rede op 31 Mei 1910 en de Verh. v.d. Gemeenteraad in deze jaren. Aan den finantiëelen toestand had hij reeds als gemeenteraadslid zijn aandacht gewijd; het was ook op zijn voorstel, dat in 1901 eene commissie u.d. Raad werd benoemd, om een onderzoek in te stellen naar de oorzaken v.d. finantiëelen nood. (N. Rott. Ct. 4 Oct. 1903).

3 Eigenlijk werd de hooge stoep van het huis ernaast als spreekgestoelte gebruikt, weinig tot genoegen der inwoners, die zich aldus betrokken zagen in de gebeurtenissen.

4 Zijne verdiensten in deze werden 1920 erkend door het verleenen van het Commandeurskruis in de Huisorde van Oranje.

5 Een aardige beschrijving van v.d.B. als kamerlid vindt men in de Oprechte Haarlemmer Ct., bij gelegenheid v.z. 70^sten verjaardag.

[p. 25]

onbetuigd liet bij de te verhandelen zaken¹, zoodat hij ook daar weer in verschillende commissies werd benoemd².

1 Getuige de Verslagen uit deze jaren.

2 O.a. tot lid en voorzitter v.d. Staatscommissie tot voorbereiding van eene herziening v.d. bestaande verhouding tusschen het Gouvernement en de protestantsche kerk in Ned.-Indië.

1920-1927.

Aan dezen sterken, die 70 jaar lang zonder wankelen het hoofd had geboden aan alle moeilijkheden en aanvallen, die het leven op hem deed aankomen, - en daar heeft hij ruim zijn deel aan gehad - werd in 1917 de eerste zware slag toegebracht, dien hij nooit geheel te boven kwam, n.l. het verlies van zijn oudsten zoon. Weliswaar bleef hij voor het uiterlijk zijne taak vervullen, maar deze begon hem zwaar te vallen en hij zou zeker niet tot 1920 op deze post gebleven zijn, ware het niet dat vervuld stond te worden, waarvoor hij 30 jaren gewerkt had, n.l. de grensuitbreiding der gemeente Delft. Dit doel als burgemeester verwezenlijkt te zien, scheen hem toe te zijn de kroon op een zijner groote werken en verzoende hem met al de bittere ondervindingen, die hem dwongen, zijne afnemende krachten tot het uiterste in te spannen. Evenwel, de ontslag-aanvragen volgen elkaar spoedig op: 1920 als burgemeester; 1923 als lid van de 1^e Kamer; 1924 als Curator der T.H. Den 3^en Maart 1927 sloot hij de oogen en den 6^en d.a.v. werd hij naar zijne laatste rustplaats gebracht.

Mijn levensbericht zou niet volledig zijn, indien ik niet nog een enkel woord wijdde aan het karakter van den overledene. Zonder twijfel zal hij door sommigen ‘stug’ ook wel ‘hard’ genoemd worden³. Maar zoovelen hem nader gekend hebben, weten, dat hij van anderen niet meer eischte, maar ook niet minder verwachtte, dan waartoe hij zelf voorging: hard werken⁴ met weinig ontspanning⁵; het aanvaarden van onvermijdelijken

3 In de sociëteit e.d. gezelschappen zag men hem niet; door zijn ernstig karakter voelde hij zich daar niet op zijn plaats. Waar een ambtenaar het bereiken van een z.i. noodzakelijk doel belemmerde, offerde hij dezen op, ook wanneer de persoon zelf hem niet onsympathiek was.

4 Ik meen, dat het gegeven overzicht van dit leven hiervoor getuigt. Ik verwijs ook naar de door mij gegeven critieken op zijn werken. Het is dan ook onbegrijpelijk, dat een criticus van hem durft schrijven ‘lettervergoding en ‘gemakzucht’ leiden tot onnoozelheid’. Voorwaar deze heeft hem niet gekend!

5 In al de jaren, in Holland doorbracht, heeft hij slechts viermaal voor zijn genoegen eene korte reis gemaakt; zijne eenige ontspanning waren groote fietstochten.

[p. 26]

tegenspoed en miskenning¹; bescheidenheid², hulpvaardigheid³; ruimheid en rechtvaardigheid⁴.

Ik heb aan het graf van dezen ‘man van rechts’ gestaan, om hem uitgeleide te doen uit dit leven; ik heb deze schets geschreven als eene hulde aan zijne nagedachtenis; ik zal geen afscheid van hem nemen, maar wachten op den dag, ‘waarop de dood en het graf hunne dooden zullen weergeven’⁵.

S.J. van den Berg.

1 Nooit is een woord van opstand over zijne lippen gekomen, noch over het gemis van zijn oog, noch over tegenspoed in zijn loopbaan, noch over het verlies van zijn zoon, noch toen hij na een zoo arbeidzaam leven tot werkeloosheid werd gebracht, doordat zijne krachten gesloopt werden. Nooit ook is hij terneer gedrukt geweest, wanneer hij werd aangevallen voor eene z.i. rechtvaardige zaak; vroeg men hem of hij dat nu niet ellendig vond, dan was zijn antwoord: dat deert me al evenmin, alsof de poes tegen me blaast.

2 Ik heb hem nooit anders hooren spreken dan in den vorm: m.i.... ik zou meenen ... het komt mij voor ... enz. Wanneer hij een enkele maal ertoe kwam, te spreken over het ontstaan van zijn werk ‘Hadramout’, was dit, om ‘zijn Arabieren’ te loven als nauwgezette berichtgevers, niet zichzelf als scherpzinnig navrager.

3 Ik herinner aan p. 25 noot 5, en p. 27 noot 2; vele ‘Kleine luyden’ zijn de trappen van het stadhuis opgegaan, wetende, dat de burgemeester hen helpen zou, indien zij in het recht waren, ook al was er voor hem geen ‘eer’ mee te behalen.

4 Zoowel aan het begin als aan het eind van zijn leven. Ik verwijs naar de 51^ste stelling van zijne dissertatie, waarbij hij (1868) het kiesrecht voor ongehuwde vrouwen en weduwen wilde aanvaarden. Het gebeurde wel, dat leden der rechterzijde hem verweten, dat hij een propaganda-optocht der socialisten toestond, waarop zijn antwoord was: ik ben ook hun burgemeester.

5 Apoc. 20 : 13.

[p. 27]

Bibliographie.

Ter betere beoordeeling der geschriften, heb ik gemeend, goed te doen, door bij de boeken althans de recensies te voegen, die ik heb kunnen verzamelen; de gunstige met *, de ongunstige met † aanteekenende.

1868.	De contractu ‘do ut des’ jure mohammedano, acad. proefschr. Leiden.^1 1869 vertaald in het Hollandsch door den schrijver; 1877 in het Italiaansch door A.D. Gutteschi; 1812 in het Russisch door W. Gyrgas.
1873.	Codicum arabicorum in bibliotheca Societatis Artium et Scientiarum quae Batavae floret asservatorum catalogum .... inchoatum a. R. Friederich absolvit indicibusque instruxit.
1874.	De beginselen van het Mohammedaansche recht volgens de imâm's Aboe Hanîfat en asj-Sjafe'î.^2 1878 2^e dr.; 1888 3^e dr.; 1896 vertaald in het Fransch door R. de France de Tersan, verrijkt met door den schrijver aangegeven verbeteringen.
1877.	Verslag van eene verzameling Maleische, Arabische, Javaansche, e.a. hss., door de Regeering van N.-I. aan het Bat. G.v.K. en W. ter bewaring afgestaan.
1882-'84.	Minhâdj at-talibîn. Le guide des zélés croyants. Manuel de jurisprudence musulmane selon le rite de Châfi'î.^3
1886.	Le Hadramout et les colonies arabes dans l'archipel indien.^4 1887 vertaald in het Engelsch door C.W.H. Sealy.
1887.	De inlandsche rangen en titels op Java en Madoera. 1902 2^e dr.
1891.	Rechter of linkerzijde. Oorspronkelijk bedoeld als Gids-artikel.^5
1895.	Fath al-Qarîb. La révélation de l'Omniprésent.^6
1913.	Afzonderlijk advies naar aanleiding van het ontwerp van een nieuw Burgerlijk Wetboek voor Nederl.-Indië.

1 Lit. Centr.bl. Febr. 1869*; T.v. N.-I. Juni 1869*; Jl. asiat. août 1869.*

2 Gids 1882 *; Ind. Gids 1879 *, 1880 *; 1881 * †, 1883 †, 1884 *, 1903 *; N. Rott. Ct. 5 Nov. 1903 †; C. Sn. Hurgronje, Mr. L.W.C.v.d.B.'s beoef. v. het Moh. r. 1884 †; Rev. afric. 1896 *; Zs. d. deutschen morgenl. Ges. 1808 *.

3 N.v.d.D. 23 Febr. 1883 *; Ind. Gids 1883 †; Law. mag. and rev. 1883 *; Times April 1883 *; Zs. f. vergl. Rechtswiss. Bd. V *; Il Convito Mei-Juni 1904 *.

4 Alg. Handelsbl. 26 Juni 1887 *; Peterm. Mitt. 1887 *; Oesterr. Monatsschr. f.d. Orient 1887 *; Verh. d. Ges. f. Erdk. zu Berl. 1894 *; Hirsch Reisen in S.-Arabien u.s.w. *; Law Magazine Febr. 1895 *.

5 Tijdsp. 1891 †; alle rechtsche couranten *; alle liberale couranten †.

6 Het recht i.N.-I. Dl. LXIV *; Rechtsgel. Mag. 1895 *; D. Lit. Zeit. 1895 *; Lit. Centr.bl. 1895 *; Law. Mag. a. rev. 1895 *.

[p. 28]

Tijdschrift voor Indische Taal-, Land- en Volkenkunde van het Bataafsch Genootschap.

1872.	Over het ambt van den Qâdhi.
1875.	Een bevelschrift van den Sultan van Atjeh.
1876.	In memoriam Cohen Stuart.
1881.	De Mohammedaansche geestelijkheid en de geestelijke goederen op Java en Madoera. 1882 herziene uitgave.
1882-'83.	Over de devotie der Naqsjibendîjah in den Indischen Archipel.
1887.	Het Mohammedaansche godsdienstonderwijs op Java en Madoera en de daarbij gebruikte Arabische boeken.

Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde van Nederlandsch-Indië.

1869.	Over het contract al-Bai' in het Mohammedaansche recht.
1891.	Het eigendomsrecht van den Staat op den grond op Java en Madoera.
1892.	De afwijkingen van het Mohammedaansche familie- en erfrecht op Java en Madoera.
1894.	Rechtsbronnen van Zuid-Sumatra.
1895.	Nalezing [op de Afwijkingen van het Mohammedaansche familie- en erfrecht enz.].
1897.	De afwijkingen van het Mohammedaansche vermogensrecht op Java en Madoera.
1901.	Het Inlandsche gemeentewezen op Java en Madoera.
1901.	De Mohammedaansche vorsten in Nederlandsch-Indië.

De Indische Gids.

1881.	Antwoord aan den heer dr. A.W.T. Juynboll.
1884.	Brief naar aanleiding der critiek van zijn werk ‘Minhadj at-talibîn’ door dr. C. Snouck Hurgronje.
1884.	Zelfverdediging.

Tijdschrift voor Nederlandsch-Indië.

1890.	De toekomst van Atjeh.
1902.	Heerendiensten en gemeente-verband op Java en Madoera.
1902.	Een gewichtig maar vergeten Indisch belang.

Weekblad ‘Insulinde’.

1896.	Gelooven de Atjehers dat hun onthoofde gesneuvelden niet in den hemel komen? 3 Nov.
1898.	De afstamming en de vlag van Z.H. den Sultan van Siak. 5 Juli.

Encyclopaedie van Nederlandsch-Indië.

Verschillende artikels: Inlandsche wetten, Mohammedanisme, zeerecht, zegels, priesterraden, panislamisme, adel, adat, Arabieren, Sjâhbandar, rijksgrooten, soekoe.

Het recht in Nederlandsch-Indië.

1879.	De tenuitvoerlegging van civiele vonnissen door middel van den sterken arm.
1882.	Recensie van Mr. Immink's ‘De rechterlijke organisatie in Nederlandsch-Indië’.
1884.	Mohammedaansch recht en adat.
1909.	Eene dubbele rectificatie.

[p. 29]

Indisch Weekblad van het Recht.

1878.

De zaak van Napiesa contra het Collegie van Boedelmeesteren nader bekeken.

Handelingen van de Nederlandsch-Indische Juristen-Vereeniging.

1887.

Huwelijken tusschen Europeanen of daarmede gelijkgestelden en Inlanders of daarmede gelijkgestelden. Praeadvies voor de 3^e algemeene vergadering der Vereeniging.

De Gids.

1890.	Het kruis tegenover de halve maan.
1894.	De Atjehers. Recensie van dr. Jul. Jacobs ‘Het familie- en kampong- leven op Groot-Atjeh’.
1899.	Jong-Turkije.
1900.	Het panislamisme.
1907.	Javaansch christendom.
1909.	De Nederlandsch-Indische inboorlingen-politiek.

Rechtsgeleerd Magazijn.

1889.

Recensie van Mr. Immink's ‘De rechtspleging voor de Inlandsche rechtbanken in Nederlandsch-Indië’.

De Gemeentestem.

1912.

Artikel 191 alinea 3 der Gemeentewet.

Weekblad van het Recht.

1915.

Een en ander over de oplossing der eedsquaestie. 7 Juli.

Orgaan van den Bond ‘Vrede door recht’.

1915.

Beantwoording van de vraag of, niettegenstaande den uitgebroken oorlog, het werk der vredesconferenties historische waarde zal blijven vertoonen en bespreking der kenmerkende symptomen van dezen oorlog.

Tijdschrift voor strafrecht.

1891.

Het misdrijf van verkrachting in verband met het Mohammedaansche huwelijksrecht.

Weekblad ‘Hollandia’.

1900.

De opleiding onzer Oost-Indische ambtenaren. 10 Mrt. Overgenomen in Tijdschrift voor Nederlandsch-Indië. 1900.

Orgaan der Nederlandsche Zendingsvereeniging.

1899.	De rechtstoestand der Inlandsche Christenen in Nederlandsch-Indië en de bezwaren daaruit voor de zending voortvloeiende.
1909.	De jongste bewegingen onder de Inlanders en de vreemde Oosterlingen in Nederlandsch-Indië en de beteekenis daarvan voor de Zending.

Gedenkboek J. Veth.

1894.

Eenige eigenaardigheden van het koopcontract op Java en Madoera.

Levensberichten van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden.

1899.

Levensbericht van Mr. T.H. der Kinderen.

[p. 30]

De Rotterdammer.

1915.

Een gezantschap bij het Vaticaan? 19 Mei.

Nieuwe Rotterdamsche Courant.

1889.	Pan-Islamisme en Mohammedaansche broederschappen. 19 Juni.
1890.	De toekomst van Atjeh. 4 Mrt. Overgedrukt in het Tijdschrift voor Nederlandsch-Indië 1890, dl. I.
1898.	De beweerde Turksche kuiperijen in den Indischen Archipel. 8 Aug

La législation pénale comparée.

1894.

Le droit pénal de la Turquie. 1898 2^e druk.

Revue de Droit international et de Législation comparée.

1896.

Les réformes législatives en Turquie.

Questions diplomatiques et coloniales.

1901.

L'Islamisme et son avenir possible. Lettre à M.E. Fazy, rédacteur du Temps à Paris.