Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1927

[p. 1]

[Levensberichten]

Levensbericht van J.W. Enschedé
1865-1926.

Met J.W. Enschedé is een man van ons heengegaan, wiens verlies diep gevoeld zal worden, wel slechts in bepaalde kringen, doch daar dan ook zeer.

Voor alles was hij historikus; hij trachtte de verschijnselen te verklaren, door de oorzaken daarvan op te sporen, waarbij hij geleid werd door een speurzin en lust tot onderzoek als maar aan weinig menschen gegeven is, een en ander ondersteund door zijn groote belezenheid.

Als schrijver vatte hij zijn taak niet licht op, doch bracht slechts datgene op het papier, wat hij wetenschappelijk verdedigen kon.

Verzamelaar was hij, doch een die bij het verzamelen sistematisch te werk ging; een die wist voor welke doeleinden hij materiaal bijeenbracht en er dan ook terdege gebruik van wist te maken.

Als afstammeling van een oud drukkers- en uitgevers-geslacht, lag het voor de hand dat hij voor: druk, letter, papier, boek enz. groote belangstelling bezat; hij heeft dan ook op dit gebied veel belangrijke opstellen en boeken geschreven.

Ook op kerkelijk gebied bewoog hij zich met gemak, vooral ten opzichte van bijbel-drukken en psalmboeken.

Het belangrijkste heeft hij echter wel geschreven op het gebied der muzikale kunst. Muzikaal aangelegd, door het kunnen bespelen van eenige instrumenten in staat zich ook praktisch met muziek bezig te houden, heeft hij aan de muziekwetenschap onschatbare diensten bewezen en is daardoor zijn werken op dit gebied zeer belangrijk en vruchtdragend geweest.

Voor iedereen die naar iets zocht, stond hij klaar om naar zijn beste weten inlichtingen te geven, en haast nooit klopte men zonder resultaat bij hem aan.

Jan Willem Enschedé werd geboren 17 Augustus 1865 te Haarlem, uit het tweede huwelijk van Mr. Joh. Enschedé († 1878) en Mej. Mirandolle.

[p. 2]

De Heer D. Kouwenaar geeft in ‘Het tarief’ (1923) het volgende tabelletje voor het geslacht Enschedé:

J.W.E. ging, na het Gymnasium te Haarlem verlaten te hebben, in 1885 naar Leiden om in de rechten te studeeren, hetgeen traditioneel in de familie was, en zooals bovenstaand tabelletje ook doet zien.

Dààr evenwel kon hij zich niet gewennen aan het toenmalige studentenleven, hetgeen het gevolg met zich bracht, dat hij zijn studiën afbrak en dus niet promoveerde; zijn verdere ontwikkeling is dus het gevolg geweest van eigen studie.

Dat die zelf-studie diepgaande was en rijpe vruchten zou dragen, heeft heel zijn verder leven bewezen.

Het allereerst werd hij te Haarlem volontair op het Rijks-Archief onder Gonnet, waar hij van 1885 tot 1896 bleef.

Van 1896 tot 1902 was hij Stadsbibliothecaris te Haarlem.

Van 1921 tot 1924 was E. conservator aan de Universiteitsbibliotheek te Amsterdam.

In 1918 werd hem het bibliothekariaat te Groningen aangeboden, hetwelk echter niet door hem werd aangenomen.

Een reeks van jaren was hij bestuurslid van de ‘Vereeniging voor Nederl. muziekgeschiedenis’, als zoodanig veel nuttig werk leverende, getuige zijn doorwrochte studies in het ‘Tijdschrift’ en Uitgave XXI ‘Marschen in gebruik bij het Nederlandsche leger gedurende den Spaanschen successie-oorlog, 1702-1713. Verzameld door J.W. Enschedé. Voor piano tweehandig bewerkt door Ant. Averkamp;

‘Joachim Hess, Dispositiën van kerk-orgelen welke in Nederland worden aangetroffen. Naar het handschrift van omstreeks 1815, uitgegeven door J.W. Enschedé’;

Nederlandsche musicalia. Alfabetische titellijst, 1908.

Nederlandsche musicalia. Alfabetische titellijst, 1909.

Voor het Genootschap Amstelodamum is hij een figuur van groote beteekenis geweest. Behalve zijn werk als bestuurslid schreef hij belangrijke studies in de Jaarboeken en was van de oprichting (1914) af redakteur van het Maandblad.

[p. 3]

Heel vaak heeft hij voordrachten gehouden, b.v. voor het ‘Oudheidkundig Genootschap’, ‘Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde’, ‘Genootsch. Amstelodamum’, ‘Nederl. Muziekpaedagogisch Verbond’ enz., waarbij hij steeds met een belangrijk onderwerp kwam, en zorgde voor een goede illustratie van het gesprokene, hetzij voor de oogen hetzij voor de ooren.

Ook in de goochelkunst was hij ervaren en hij verzamelde veel gegevens op dit gebied; schreef en hield voordrachten er over. Hij zag in het goochelen iets meer dan een aardigheidje voor kinderen. Volgens hem was het goochelen wel degelijk een kunst, waarmede groote menschen zich konden vermaken. Zijn uitgebreide bibliotheek bevatte werken en werkjes over de goochelkunst in diverse talen.

Van zijn lust tot verzamelen moge ook nog het volgende getuigen, genomen uit een ‘In memoriam’ door J.W. Kersbergen in het ‘Muziekpaedagogisch Maandblad’ van 15 Maart 1926:

‘Kwam men in Enschedé's woning (wij herinneren ons het deftige huis op de Heerengracht, later het bovenhuis in de De Lairessestraat, uit de laatste jaren de gezellige villa te Overveen) dan sprak alles van muziek, of liever van muziekhistorie. De rijke bibliotheek noemden wij reeds. Doch er was meer. Hier stond een fraai oud pijporgel. Ginds trokken eenige merkwaardige typen van piano's, vleugels, of harmoniums de aandacht. Elders vond men eenige oude fluiten, hobo's, fagotten, een Nonnengeige, een Vielle. En merkte Enschedé dat men zich voor deze zaken interesseerde, dan kwam hij nog met meer muziekinstrumenten en instrumentjes (waaronder van de meest vreemdsoortige) aandragen.
De twee instrumenten waaraan Enschedé, zoo te zeggen, zijn hart had verpand, waren het orgel en het klokkenspel. Goed op de hoogte van den bouw en de constructie dezer speeltuigen als hij was, werd hem bij het inrichten of herstellen van orgels en carillons dikwijls om advies gevraagd.
Een belangrijk onderwerp van studie vormden voor Enschedé de Psalmen. Omtrent het ontstaan der Psalmmelodieën had hij een geheel eigen zienswijze. Hij meende dat vele der Psalm-wijzen oorspronkelijk bedoeld waren om vrij declamatorisch naar de beteekenis van het woord door een voorzanger gezongen te worden; ongeveer als het Gregoriaansch in de Katholieke Kerk. Langzamerhand zou deze wijze van voordragen, mede door het drijven van Calvijn, in onbruik zijn geraakt, om plaats te maken voor het zingen van noten van gelijken duur door de gemeente, zooals wij dat tegenwoordig kennen. In samenwerking met de zangeres Lucie Vos (later zijn echtgenoote) heeft hij een paar jaar geleden op een avond voor genoodigden 't een en ander uit deze theorie gedemonstreerd’.

[p. 4]

Hoe zijn werken voor het Genootschap Amstelodamum door dat Genootschap gewaardeerd werd, moge blijken uit een In memoriam van Dr. H. Brugmans in het ‘Maandblad Amstelodamum’ van Maart 1926:

‘Met Jan Willem Enschedé heeft ons genootschap een man verloren, die een geheel eigen plaats innam in ons midden. Hoewel van geboorte en opleiding geen Amsterdammer, heeft hij zich geheel gegeven aan het historische leven van deze groote stad, dat hij met sterke belangstelling medeleefde.
Want hoewel zijn eigen studieveld beperkt bleef tot de geschiedenis van de drukkunst en van de muziek, stond zijn ontvankelijke geest open voor alle openbaringen van historisch leven, waarvan hij het gewicht had leeren inzien. Daarbij, hoewel hij geen academische opleiding had genoten en ook geen wetenschappelijken titel mocht voeren, was hij een man der wetenschap in hart en nieren.
En bovendien was zijn door lange jaren van nauwgezette studie verworven kennis zoo uitgebreid en zoo veelzijdig, dat men hem zelden zonder resultaat over een of ander lastig vraagstuk raadpleegde; van zijn rijkdom deelde hij dan gaarne uit, gelijk men zelden tevergeefs een beroep deed op zijn medewerking. In ons bestuur, waarin hij sinds 17 Mei 1905 zitting had en waarvan hij 2^de voorzitter was, had Enschedé bovendien de bijzondere plaats als kenner en verzorger van drukwerk; op den uiterlijken vorm van onze publicaties heeft hij grooten invloed gehad. Zoo werd hij in ons midden gaarne gezien en geraadpleegd. Hij waardeerde dat zeer; want hoewel hij de meeste menschen meer afstootte dan aantrok, was hij zeer gevoelig voor hem bewezen vriendschap en hartelijkheid. Zijn leven is niet gemakkelijk geweest; er waren in hem tegenstellingen, die niet gemakkelijk waren te verbinden. Vandaar soms allerlei innerlijk en uiterlijk conflict, dat zijn leven niet heeft verzacht. Maar die hem beter kenden, hebben in hem een wetenschappelijk onderzoeker, een hulpvaardig geleerde, een trouw man en een oprecht vriend te betreuren’.

Ofschoon reeds lang lijdende aan een kwaal, kwam het einde toch nog vrij onverwacht; Enschedé overleed 13 Februari 1926 te Overveen.

De beste manier om een denkbeeld te geven van de beteekenis van een schrijver, is wel: een overzicht te geven van al hetgeen hij ons geschonken heeft, waarom ik hier zal laten volgen een lijst van zijn geschriften, die echter niet volledig kan zijn, daar Enschedé zoo ontzettend veel geschreven heeft en alle titels niet te achterhalen zijn.

[p. 5]

Aan afzonderlijke geschriften zijn te noemen:

Het werk over A.C. Kruseman (1^e deel 1898, 2^e deel 1899).

Gedenkboeken over de drukkerijen:

C.A. Spin & zoon te Amsterdam (1919).

Corns. Immig & zoon te Rotterdam (1923).

voorts:

‘J.W. Enschedé: Oude marschen van de Amsterdamsche Schutterij, klavierbewerking door J.H. Garms Jr., uitgegeven door de Vereeniging Amstelodamum ter gelegenheid van haar twaalf en een half-jarig bestaan’. (1912).

Buiten de opstellen, in het hierachter volgende lijstje vermeld, zijn op het gebied van boek en druk als van groote waarde te vermelden:

De achteruitgang der typografie als industrieele onderneming. (Boekzaal 1911).

Over het belang van oude boeken. (Drukkers Jaarboek 1910).

Oude drukken van oude werken. (1910).

Oude boekdrukkunst en niet-versierde Nederlandsche folio-titels tusschen 1700 en 1825. (Oude Kunst 1917-1918).

De collection elsevirienne van G. Berghman in de Kon. Bibliotheek te Stockholm. (Het Boek 1912).

De druk van Pontanus' Historiae Gelricae. (Tijdschr. Boek- en Bibl. wezen 1911).

Drukkosten te Leiden in 1579. (Het Boek 1918).

De eerste compagnies-drukkers te Batavia. (Het boek 1913).

De Leidsche Elseviers en hun meesterknecht P. Heemskerk. (Het boek 1912).

Ch. Enschedé †, met portret. (Op de Hoogte 1919).

Johannes Enschedé in 1780. (Het Boek 1914).

Een Nederlandsche handleiding voor boekdrukwerk uit 1761, met facs. (Het Boek 1912).

Een letterproef van de lettergieterij Egenoff-Luther te Frankfort a.M. uit 1592. (Het Boek 1921).

Chr. Sig. Matthaeus te Middelburg, schrijver van de Letterzetters-Luywagen. (Het Boek 1912).

De oprichting in 1870 en de eerste jaren van het dagblad ‘Het Nieuws van den Dag’. (Het Boek 1920).

Het zich specialiseeren van boekdrukkerijen in verband met den economischen toestand. (Boekzaal 1911).

Taal en druk. - Invloed der taalkundige vormen op het aspect der bedrukte bladzijde. (Drukkers Jaarboek 1910).

De internationale graphische tentoonstelling te Amsterdam. Juli-September 1913. (Het Boek 1913).

De verhouding tusschen het aantal drukpersen en het aantal gezellen in 1644. (Tijdschr. v. Boek- en Bibl. wezen 9^de Jrg.).

J.H. Garms, Jr.

[p. 6]

Lijst van een aantal studies en opstellen van J.W. Enschedé, verschenen in verschillende tijdschriften.

Boek en druk.

1894	Quelques mots sur Etienne Roger, marchand-libraire à Amsterdam. (Bull. de la comm. de l'hist. des Egl. Wall.).
1897	Verslag van den toestand der stadsbibliotheek te Haarlem, benevens de lijst der aanwinsten.
1898	idem idem.
1899	idem idem.
1900	idem idem.
1901	idem idem.
1901	Pieter Meyer, Gerrit Warnars en Pieter Meyer Warnars, boekverkoopers te Amsterdam. (Amst. Jaarboekje).
1902	Verslag bibl. Haarlem enz.
1902	De boekletter in Nederland, (in: Letterproef van Ipenbuur en van Seldam).
1902	Nederlandsche boekkunst in het begin der 16^e eeuw. (Ned. Spect.).
1903	Beknopt overzicht van den tegenwoordigen stand van het onderzoek naar de uitvinding der boekdrukkunst. (Taal en Letteren).
1903	Typographische opmerkingen over eenige Ned. incunabelen. (T.B.B.).
1903	Deventer's oudste drukkers. (Tijdschr. Boek- en Bibl. wezen).
1904	Aanteekeningen over de boekverkoopers Colyn en Colons. (A.J.).
1904	Het nut eener goede bibliographie. (T.B.B.).
1904	Iets over het zakelijk verband tusschen de bladzijde en den drukspiegel. (Het Vakblad).
1904	Initialen in de 15^e en 16^e eeuw. (T.B.B.).
1905	Het behoud van boeken en geillustreerde uitgaven. (T.B.B.).
1905	Druktechniek van Gutenberg. (T.B.B.).
1905	De Grasset-letter. (T.B.B.).
1905	Determinatie van drukwerk. (T.B.B.).
1906	Houtsnee en zinco. (T.B.B.).
1906	Over Hendrik Spruit, boekverkooper te Utrecht. (T.B.B.).
1907	Vlaamsche drukkerswoorden. (T.B.B.).
1908	Nic. Briot en Jac. Vallet, lettergieters, en hun relatie tot eenige Amsterdamsche boekdrukkers. (Amst. J. VI).
1909	Papier en papierhandel in Noord-Nederland gedurende de 17^e eeuw. (T.B.B.).
1915	Getallen zetten. (T.B.B.).
1915	Dr. C.P. Burger Jr. (Eigen Haard).

[p. 7]

1918	Prentbriefkaarten. (De Uitgever).
1918	Nederlandsche en Vlaamsche wijze van boekuitvoering. (De Uitgever).
1918	De Bibliotheca Thysiana te Leiden. (De Uitgever).
1918	Het uitgeversbedrijf in zijn historische ontwikkeling. (De Uitgever).
1918	Een drukkerij buiten Mechelen vóór 1466. (T.B.B.).
1919	De spelling der Nederlandsche taal. (De Uitgever).
1919	Nederlandsch schrift. (De Uitgever).
1919	Vincent Loosjes. (De Uitgever).
1920	Pater Kruitwagen over de uitvinding der boekdrukkunst en de incunabel-studie. (Tarief).
1921	Geen eenvormigheid, maar verscheidenheid in ons Ned. drukwerk. (Tarief).
1921	De steendrukkunst in Nederland tot omstreeks 1840. (Tarief).
1923	Zetmachines in Nederland. (Tarief).
1924	Het psychisch nationaalelement in drukwerk. (Tarief).

Kerk.

1899	Requête de l'Eglise Wallonne d'Amsterdam au Prince d'Orange touchant les bâtiments des cloîtres de cette ville. (Bull. Egl. Wall.).
1900	Geschiedkundig overzicht van het Nederlandsch hervormd kerkgezang. (Barger, Ons Kerkboek).
1914	De voorgeschiedenis der Nederlandsche Bijbel-compagnie. (T.B.B.).
1914	De bijbeluitgaven in de republiek der Vereenigde Nederlanden, sedert het verschijnen van de Statenvertaling in 1637. (Catalogus der Bijbeltentoonstelling).
1914	De bijbelomzet tusschen 1795 en 1814. (Cat. Bijb.).
1914	De Nederlandsche bijbel in de laatste honderd jaar. (Cat. Bijb.).
1917	Bijbel van deux aes. (T.B.B.).
1917	Kerkhervorming en muziek. (Kunstkroniek).
1918	Friesche Bijbelvertaling. (De Uitgever).

Muziek.

1891	De noteering der melodieën in de hervormde zangbundels. (St. v.W. en Vrede).
1893	Literatuur over orgelbouw. (Natuur).
1894	De melodie van het Wilhelmus. (Opr. Haarl. C.).
1897	De Wilhelmus-melodie in den Gedenck-clanck van Valerius. (Tijdschr. Ned. Muz. Gesch.).
1898	Een oranjeliedje. (Opr. Haarl. C.).
1899	La marche des Camisards. (Bull. Soc. Prot. Français).
1899	Opmerkingen over de psalmmelodieën. (St. W.V.).
1900	Marschen en marschmuziek in het Nederlandsche leger der achttiende eeuw. (T.M., later ook in boekvorm).
1900	Toelichting tot de marschen in gebruik bij het Nederlandsche leger gedurende den Spaanschen Successie-oorlog (1702-1713). (T.M.).
1900	Is Frederik de Groote de componist van de ‘Marche du Roi de Prusse?’ (T.M.).
1901	Is Philips van Marnix de dichter van het Wilhelmus? (T.M.).
1901	Het oude Nederlandsche lied. (Ned. Spect.).
1901	Het klokkenspel der Groote Kerk te Haarlem. (St. Ed. Zondagsblad. 3 Juni, Opr. Haarl.).

[p. 8]

1902	De betrouwbaarheid van Paul de Wit's ‘Geigenzettel alter Meister’ (Weekbl. v. Muz.).
1902	Cornelis de Leeuw. (T.M.).
1903	Florimond v. Duyse en het Ned. liedonderzoek. (Caecilia).
1903	Zur ‘Battaglia del Re de Prussia’. (Int. Mus. Ges. Sm.).
1904	Het Wilhelmus-geschil. (Cae.).
1904	Oude noten en oude sleutels in nieuwe uitgaven. (Cae.).
1904	Rhythmiek van zestiende-eeuwsche melodieën. (Cae.).
1904	De herstelling van het beierwerk van de hoofdkerk te Antwerpen. (Cae.).
1904	Dertig jaren muziek in Holland. (Opr. Haarl.).
1904	Invoering der hoornmuziek bij de Nederlandsche infanterie. (T.M.).
1904	Nederlandsche musici in 1776. (T.M.).
1904	Joost van de Graft, trompetmaker, 1634. (T.M.).
1904	Het klokkenspel van het stadhuis te Leiden. (T.M.).
1905	Natuurlijke en exotische harmonieën. (Cae.).
1907	Moderne orgels en Bach's orgelmuziek. (Cae.).
1907	Twee studiewerken waarbij de Ned. muziekwetenschap belang heeft. (Cae.).
1907	Hollandsche klavieren omstreeks 1600. (Cae.).
1907	Gheeraert le Hardy, organist te Reimerswaal (1568). (T.M.).
1907	Eltjen Wolthers, gewezen klokkenist te Dantzig (1750-1751). (T.M.).
1907	Arnoldus Olofsen, muziekuitgever te Amsterdam in 1755. (T.M.).
1907	Bruinsma en zijn ‘Melodyen’. (T.M.).
1907	Vier Psalm-orgelboeken (1775-1778). (T.M.).
1907	David Padbrouck en Cornelis Padbrué. (T.M.).
1907	Biografische aanteekeningen over Musici door J.W. Lustig. (T.M.).
1907	Een viool-cantilene van K.F. Hurlebusch. (T.M.).
1907	Technische orgelbouw-aanteekeningen. (T.M.).
1908	Amsterdamsche klaviermuziek. (Voordracht).
1909	Muzikale straatzangen te Amsterdam. (Jaarb. Amstel., ook afz. gedrukt).
1909	W.H. Chr. Schmölling. (Cae.).
1909	Gerardus Havingha en het orgel in de groote of St. Laurenskerk te Alkmaar. (Cae.).
1911	Het zingen en roepen van den Amsterdamschen ratelwacht. (Amst. J. IX).
1911	Nieuwere Maarnsche carillon-constructie. (Cae.).
1912	Een elegie op Frans van Ravelingen de Jonge, (in samenwerking met J.H. Garms Jr.). (T.B.B.).
1913	Onze organisten in het einde der 16^e en begin der 17^e eeuw. (Cae.).
1913	Onze muziek in den Franschen tijd. (Voordracht).
1915	Orgelspel zonder duimen: zwarte ondertoetsen. (Harp.).
1915	Marsch van Wilms. (Amst. M.).
1915	Het oude groote orgel in de Sint-Bavo-kerk te Haarlem. (Brediusalbum).
1916	Het nieuwe orgel in de Gereformeerde Zuiderkerk te Rotterdam. (Groene Amst.).
1916	Nederlandsche huisorgels. (Oude Kunst).
1916	Een Kabinetorgel van J. Mittenreyter 1779. (Oude Kunst).
1916	Interpretatie van muziek uit de 17^e en 18^e eeuw. (Oude Kunst).
1916	Het ‘Wien Neerlandsch bloed’ een eeuw oud. (Groene Amst.)
1916	Het ontstaan van het ‘Wien Neerlandsch bloed’ honderd jaar geleden. (Onze Eeuw).

[p. 9]

1916	Viool-constructie. (Groene Amst.).
1917	Het groote orgel in de Nieuwe Kerk. (Amst. J. XV).
1917	Orgelmakerijen. (Ned. fabrikaat).
1918	Muziekwetenschap en muziekfolklore. (Kunst-kroniek).
1918	Al is ons prinsje nog zoo klein. (Oude kunst).
1918	Het Io vivat. (Kunst-kroniek).
1918	Draaiorgels. (Op de hoogte).
1918	Muziektheoretische apparaten [J.H. Garms Jr.]. (Op de hoogte).
1919	Het oude orgel in de groote kerk te Haarlem. (Organistenblad).
1919	Auteursrecht van muziekwerken. (De Uitgever).
1920	De orgelconcerten van den Abt Vogler in de Nederlanden. (Oud Holland).
1920	Haarlem en de muziek van 1700 tot 1850. (Voordracht).
1920	Opmerkingen over orgelspel. (Kunst-kroniek).
1921	De psalmen te Genève in de 16^e eeuw. (Voordracht met muzikale illustratie).
1922	De speelwerken in onze stadstorens. (Amst. M.).
1922	Van Lulli tot Herold. (Voordracht met muzikale illustratie).

Goochelkunst.

1922	N. Rott. Cour. v. 7 Maart, 24 Mei, 3 Sept., 19 Nov., 17 Dec. (Feuilleton).
1923	N. Rott. Cour. v. 14 Jan., 6 Mei, 16 Juli (Feuill.).
1924	7 Maart, Voordracht (Maatsch. d. Ned. Letterk.); 13 Juli, Feuilleton (N. Rott. Cour.).

Voor het ‘Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek’ (deel I, 1911) bezorgde Enschedé de levensberichten van: Jurgen Balthazar; Benjamin Bouchard; Johannes Crabbe; Giovanni Andrea Colizzi; Joan Dusart; Thomas Dusart; Eghbertus (of Elbertus) van Eem; Johann Philipp Albrecht Fischer; Jean Louis Pierre Leonard Freubel; Johann Ernst Freubel; Cornelis Jansz. Helmbreeker; Willem Holtrop; Jan Steven van Esveldt Holtrop; Johann August Just; Salomon de Monchy; Hubert Julien Navoigelle (cadet); Albertus van Os; Mr. Joos Verschuere Reynvaan; Christian Friedrich Ruppe; Hans Goltfus; Christian Ernst Graaf (of Graf).

In deel II: Van Aardenburg; John Abell; Herman Aelts; Hendrik Aerminck; Jan Aerts; Andrian Asselingh; Heneluk; Melchior Assele; I. Bachelier; Arnold en Tobias Baden; Conrad Baden; Johan Godfriedt Baden; Tobias Baden enz., enz.