Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1925

[p. 17]

Levensbericht van Prof. Mr. J. Domela Nieuwenhuis.

Jacob Domela Nieuwenhuis werd den negentienden Februari 1836 te Monnikendam geboren uit het huwelijk van den predikant Dr. F.J. Domela Nieuwenhuis en Henriette Frances Berry, afkomstig uit Devonshire.

Na een kort verblijf in Utrecht, zijn vader's standplaats van 1837-1845, verhuisde het gezin in September 1845 naar Amsterdam, waar zijn vader tot hoogleeraar was benoemd. Van 1854-1857 studeerde hij aan het Athenaeum te Amsterdam en de twee volgende jaren aan de Hoogeschool te Utrecht. Den 18den Juni 1859 promoveerde hij summa cum laude tot doctor juris op een proefschrift, getiteld: ‘De straf der afzonderlijke opsluiting, historisch en critisch beschouwd vooral in hare betrekking tot ons vaderland’.

Na zijne promotie vestigde hij zich als advocaat te Amsterdam. 20 Augustus 1863 trad hij in het huwelijk met Elisabeth Rolandus Hagedoorn, dochter van den kapitein der Infanterie J.D. Rolandus Hagedoorn en Petronella de Brauw. Uit dit huwelijk werden drie kinderen, twee zoons en een dochter, geboren. Het was buitengewoon gelukkig. Gedurende drie en vijftig jaren - in 1916 stierf zijne echtgenoote - zijn beiden in zeldzame harmonie vereenigd geweest.

Domela Nieuwenhuis heeft zich in zijn Amsterdamsche jaren niet uitsluitend aan de praktijk gewijd. Daarnaast bewoog hij zich veel op politiek, maatschappelijk en kerkelijk terrain.

Van zijne politieke werkzaamheid is vermeldenswaard, dat hij in 1866 met Mr. F.C. Zillesen e.a. de bekende liberale kiesvereeniging ‘Burgerplicht’ stichtte, waarvan hij van 1867-1869 Voorzitter was. Vermeldenswaard vooral, omdat hij op lateren leeftijd aansluiting aan de Christelijke partijen heeft gezocht. Van 1877-1884 was hij lid van de Provinciale Staten van Noord-Holland, maar trad daar weinig op den voorgrond. Voor de politieke carrière was hij niet allereerst geschikt.

[p. 18]

Op maatschappelijk terrein was zijn werkzaamheid velerlei. In 1863 werd hij directeur van de Nederlandsche Maatschappij voor hypotheekverzekering, van 1868-1871 was hij lid van de plaatselijke schoolcommissie, van 1871-1884 schoolopziener in het tweede district; voorts was hij als leeraar verbonden aan de Handelsschool (van 1869-1884) en vijfjarige Hoogere Burgerschool (van 1883-1884), waar hij les gaf in staatsinrichting en staathuishoudkunde; sinds 1875 was hij plaatsvervangend Kantonrechter in het vijfde Kanton (Nieuwer Amstel) enz.

Zijn belangrijkste werk op maatschappelijk terrein liet ik echter nog onvermeld, n.l. zijn rusteloozen arbeid, waar het de belangen van het Nederlandsch Genootschap tot Zedelijke verbetering der Gevangenen betrof. In 1868 - op jeugdigen leeftijd dus - was hij reeds Voorzitter en tot aan zijn dood toe was hij één van de meest belangrijke leden van het genootschap.

Op kerkelijk gebied trad Domela Nieuwenhuis ook in Amsterdam reeds sterk op den voorgrond. Hij vervulde in de Luthersche Gemeente vele en gewichtige ambten en nooit werd tevergeefs op zijne werkkracht een beroep gedaan.

Dat Domela Nieuwenhuis naast deze veelomvattende werkzaamheden op meer practisch terrein nog tijd en gelegenheid vond voor wetenschappelijken arbeid, getuigt voor zijne respectabele arbeidskracht. Wie uit de achter dit bericht opgenomen lijst van geschriften nagaat, wat hij vóór zijn hoogleeraarschap heeft gepubliceerd - waarbij niet is vermeld, wat hij in verschillende dagbladen heeft geschreven - zal zich er niet over verwonderen, dat al spoedig van verschillende kanten bewijzen van waardeering voor zijn persoon en werk hem ten deel vielen.

Zoo werd hij in 1868 lid van het Provinciaal Utrechtsch Genootschap voor Kunsten en Wetenschappen, was hij in 1872 met Mr. B.J. Baron Mackay (Lord Reay) en Mr. B.J. Ploos van Amstel regeerings-afgevaardigde op het Penitentiair Congres te Londen, werd hij in 1875 lid van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden en van het Historisch Genootschap te Utrecht enz.

Toen dan ook in 1879 aan de Universiteit te Utrecht de leerstoel in het strafrecht vrij kwam (vacature Vreede), werd Domela Nieuwenhuis op de faculteitsvoordracht geplaatst. Vlot is het met zijne benoeming als hoogleeraar echter niet gegaan. In Utrecht werd Mr. M.S. Pols benoemd en nog ongelukkiger was hij in het volgend jaar, toen door het heengaan van Prof. Brusa de leerstoel in het strafrecht aan de Amsterdamsche Universiteit moest worden vervuld. Bij de stemming kreeg zijn tegencandidaat, Mr. G.A. van Hamel, evenveel stemmen - een gemeenteraadslid, dat zeker op Domela Nieuwenhuis zou hebben gestemd, kwam te laat - en het lot besliste ten voordeele van Van Hamel. Doch driemaal is scheepsrecht; eenige jaren later kwam in Groningen de vacature Gratama en bij Koninklijk Besluit van 21 Juli 1884 werd Domela Nieuwenhuis tot Gratama's opvolger benoemd.

[p. 19]

Den 15den November 1884 aanvaardde hij zijn ambt met het uitspreken van eene oratie, getiteld: ‘De gevangenisstraf overeenkomstig de eischen van het recht en het maatschappelijk belang ingericht, de beste der straffen’.

Zijn Groningsche tijd is ongetwijfeld voor Domela Nieuwenhuis de mooiste en beste tijd van zijn leven geweest. Hij kwam naar Groningen op het moment dat eene generatie van uit Groningen afkomstige juristen was heengegaan en mannen als Cort van der Linden en Drucker naar het Noorden geroepen waren. Talrijk zijn de vrienden, die hij zich daar - evenals trouwens vroeger in Amsterdam - gemaakt heeft. Met hart en ziel wijdde hij zich aan zijn wetenschappelijken werkkring en respectabel is het aantal geschriften, dat hij in dien tijd heeft gepubliceerd. Het meerendeel verscheen in het Tijdschrift voor Strafrecht, dat hij in 1886 met Van Hamel, Pols en Van der Hoeven oprichtte en van welker redactie hij van de oprichting tot het jaar 1921 deel uitmaakte. Bij zijn studenten was hij zeer geliefd, wat zeker niet in het minst aan zijn humaan optreden als examinator te danken was. Dat hij ook buiten den engen kring der Groningsche Universiteit zeer gewaardeerd werd, zal niemand verwonderen. De Juristenvereeniging. die het voorrecht had hem driemaal (1872, 1880 en 1886) als praeadviseur te bezitten, benoemde hem in 1888 tot Bestuurslid. En ook de Regeering bleef in haar waardeering niet achter. Was hij in 1902 Ridder in de Orde van den Nederlandschen Leeuw geworden, het Koninklijk Besluit van 22 September 1903 benoemde hem, die toen reeds den hoogen leeftijd van 67 jaar bereikt had, tot Voorzitter van de Staats-Commissie, welke moest onderzoeken: ‘welke aanvulling en wijziging het in het strafwetboek aangenomen stelsel van bestraffing van bedelarij en landlooperij en de toepassing daarvan in de praktijk behoeven om een meer doeltreffende bestrijding van dat maatschappelijk euvel te verzekeren’.

Plaatsruimte belet mij meer uitvoerig op zijn hoogleeraarschap te Groningen in te gaan. Ik volsta derhalve met de vermelding, dat hij van 1898 tot 1899 rector magnificus was en den 19den September 1899 zijn rectoraat overdroeg door het uitspreken van eene redevoering over het wezen der straf.

Evenals in Amsterdam bewoog Domela Nieuwenhuis zich in Groningen ook op maatschappelijk, kerkelijk en politiek terrein.

Hij bleef dezelfde groote belangstelling voor het Nederlandsch Genootschap tot Zedelijke Verbetering der Gevangenen koesteren en in de zeldzame hoedanigheid van buitengewoon lid van het Hoofdbestuur (sinds 1884) had hij op de gestie van het Genootschap grooten invloed. Ook in de afdeeling Groningen deed hij veel en nuttig werk. Daarnaast was hij in het Bestuur van het Diaconessenhuis, van het Doorgangshuis, van de Gustaaf Adolf Vereeniging, bekleedde tal van belangrijke kerkelijke functies b.v. het lidmaatschap van de Evangelisch Luthersche Synode

[p. 20]

(van 1899-1922). Wij zien hem ook weer op politiek terrein verschijnen; doch met weinig succes. Eenige malen was hij candidaat van de Christelijk-Historische partij voor den Gemeenteraad en in 1897 voor de Tweede Kamer; voorts in 1907 en 1910 voor de Eerste Kamer. Gekozen werd hij echter nimmer.

Toch heeft hij in een beslissend moment een grooten invloed op ons politieke leven uitgeoefend. In 1898 kwam hij in het Hoofdbestuur van den Christelijk-Historischen Kiezersbond, waarvan hij in 1901 vice-voorzitter was. In het Hoofdbestuur bestond groote oneenigheid over de coalitie met de andere rechtsche partijen. Het betrof de candidaatstelling van Dr. Kuyper te Amsterdam, een candidatuur, welke Domela Nieuwenhuis mede ondersteunde. Het voorstel tot afkeuring daarvan bestreed hij met het oog op de belangen van het Christelijk Onderwijs, dat hij met Openbaar Onderwijs financieel wilde gelijkstellen en met het oog op de handhaving van het vergeldingsbeginsel der straf tegenover de zoogenaamde nieuwe richting in het strafrecht. De vergadering ging met zijne bestrijding mede, wat het uittreden van Prof. van Leeuwen, Dr. Bronsveld, Dr. Kramer en Prof. Dr. Mulder tengevolge had. Domela Nieuwenhuis bewerkte toen met Dr. de Visser de aansluiting bij de andere Christelijke partijen, waardoor het Ministerie Kuyper aan het bewind kwam. Toen in 1903 de fusie met de vrij-antirevolutionairen tot een Christelijk-Historische Unie tot stand kwam, werd hij met de Savornin Lohman lid van de Commissie voor het opstellen der Statuten. Later werd hij lid van het Nationaal Comité.

In 1906 dwong de onverbiddellijke wet hem tot het neerleggen van het hoogleeraarsambt. Zeer ongaarne ging hij uit Groningen weg. Met hart en ziel was hij hoogleeraar. College geven was hem een genot. Bovenal smartte het hem te moeten heengaan op een moment, dat de nieuwe richting in het Strafrecht, die hij steeds zoo onvermoeid bestreden had, aan de winnende hand was en de klassieke richting in wetenschap en wetgeving terrein verloor.

Na zijn afscheid van de Groningsche Universiteit vestigde hij zich te 's Gravenhage. Wie de lijst zijner geschriften raadpleegt, zal er verbaasd over staan, wat hij op zulk een hoogen leeftijd aan wetenschappelijk werk qualitatief en quantitatief heeft geproduceerd. Daarnaast bleef hij in onverzwakte helderheid van geest een belangstellend en werkzaam lid van tal van sociale en Christelijke Vereenigingen. Het Genootschap had en hield zijn groote liefde en in het najaar van 1923 verscheen nog, naar aanleiding van het honderdjarig bestaan, van zijn hand in het Tijdschrift voor Strafrecht eene bijdrage, getiteld: ‘Een zees nuttg Genootschap’. Het zou echter zijn laatste publicatie zijn. In Februari 1924 werd zijn gezondheid slechter en slechter. Het heengaan van zijn vriend en ambtgenoot Van der Hoeven schokte hem zeer, het sterven van zijn geestverwant De Savornin Lohman

[p. 21]

bracht hem een slag toe, waarvan hij niet meer herstelde. 14 Augustus 1924 ging hij heen, zacht en kalm, in het vertrouwen, dat de kracht van zijn leven geweest was. Den 18den Augustus d.a.v. werd hij op het eigen familiekerkhof te Woerden begraven.

Wie zou trachten den geleerde Domela Nieuwenhuis zelfstandig te schetsen en meer speciaal zijn wetenschappelijke inzichten zou willen begrijpen, los van den mensch, zou toonen het fundamenteele van zijn gansche, wetenschappelijke, politieke an sociale uitingen niet te hebben gevat. Dat fundamenteele is zijn godsdienstige overtuiging. Bij weinigen zal de goloofsovertuiging zulk een allesdoordringenden universeelen invloed hebben uitgeoefend. Niet dat hij - wat men pleegt te noemen - zoo erg zwaar was. Integendeel, van confessionalisme hield hij niet. Hij was gematigd orthodox. Het was zijn persoonlijke aanleg, zijn hartstochtelijke gehechtheid aan eigen inzichten, zijn nimmer vermoeide wil om te getuigen en te overtuigen, die hem zijn godsdienstige beschouwingen alles liet doordringen. Hij was in alle opzichten een absolute natuur. Alle halfheid was hem vreemd. In vele opzichten aan zijn broeder, den bekenden anarchist, gelijk. Voor beiden geldt de karakteristiek, die ik in één van de brieven van den overleden hoogleeraar aantrof: ‘Op beginselen wijk ik nooit af. Een Domela Nieuwenhuis is beslist, consequent of voor of tegen, niet gematigd of tusschenbeiden’. In structuur bestaat tusschen deze twee weinig verschil; het bezielend beginsel was echter een ander. Vandaar die totaal verschillende uitingen.

Die twee, dat gematigd orthodoxisme en dat felle persoonlijke, geven aan de figuur van Domela Nieuwenhuis het groote relief. Veelal kent men de grootste beteekenis aan zijn godsdienstige richting toe. Bij nauwgezette beschouwing is toch bij mij de vraag gerezen, of het in laatste instantie niet meer het persoonlijke is, dat bij hem overweegt.

Ik durf dit hierom neer te schrijven, omdat juist bij zijn wat den inhoud betreft gematigde beschouwingen, ongetwijfeld-vooral wetenschappelijk - andere inzichten mogelijk zijn. Bovendien, omdat zijn houding ten aanzien van zijn overtuiging in alle opzichten de kenmerken van zijn persoonlijken aanleg draagt. De bakens met het getij verzetten wilde hij niet, maar kon hij ook niet. Hij miste den zin voor het concrete. Compromissen, die de praktijk toch niet ontberen kan, wilde hij niet aanvaarden.

Dat absolute verklaart ook zijn groote liefde voor de historie. Tegenover de toekomst met haar concrete eischen staan dergelijke naturen veelal eenigszins vijandig. Zij zijn, wat men noemt, conservatief. De geschiedenis trekt hen onweerstaanbaar aan, omdat zij die minder gevoelen als eene serie feiten, dan wel als de lijn, waarin zich hun levensbeschouwing afgeteekend heeft.

[p. 22]

Zij houden meer van het verleden dan van de toekomst. Anders gezegd: het zijn naturen, die de oorzaak hooger stellen dan het gevolg. Die karakters - en daarom zou ik van de twee omstandigheden, die de levensuitingen van Domela Nieuwenhuis het meeste hebben bepaald, aan het persoonlijke absolute grooteren invloed willen toekennen dan aan zijn gematigd orthodoxe godsdienstige overtuiging - zijn niet ingesteld op het oogenblikkelijke, op het tijdelijke, maar op het eeuwige, op het boven- en buiten tijdelijke, dus geloovige. En dan een gaaf en vol, alles doordringend geloof.

En zoo kan het, na het bovenstaande, geen verwondering baren, dat Domela Nieuwenhuis niet was een criminalist van de moderne richting, niet een aanhanger van Von Liszt en Van Hamel, maar een der meest overtuigde en hartstochtelijke aanhangers van de klassieke strafrechtsschool. Hij was, gelijk hij zelf erkent, een ‘Vergeltungsfanatiker’. Hij baseerde het vergeldingsbeginsel op het Oude en het Nieuwe Testament en daarmede was zijn standpunt bepaald: ‘waar het intusschen ethische beginselen geldt, zijn hunne voorschriften bindend en het vergeldingsbeginsel der straf is een ethisch beginsel’¹. De nieuwe richting was voor hem eene verzameling van ‘tegen de Heilige Schrift ingaande louter materialistische denkbeelden’².

Dit scherpe standpunt maakte hem onnoodig afkeerig van hervormingen, die weliswaar door de nieuwe richting waren gepropageerd, maar toch ook bij de meer gematigde aanhangers der klassieke richting instemming vonden, b.v. de voorwaardelijke veroordeeling. Zijn gebrek aan aanpassingsvermogen heeft hier ongetwijfeld een nadeeligen invloed uitgeoefend. Dat b.v. het Nederlandsch Genootschap tot Zedelijke Verbetering der Gevangenen zich tot de invoering der voorwaardelijke veroordeeling tegen dit instituut heeft verzet, is zeker voor een groot gedeelte zijn werk. Van meer radicale voorstellen als b.v. de onbepaalde vonnissen, moest hij natuurlijk in het geheel niets weten.

Bij herhaling, het meest volledig in zijn rectorale oratie, heeft hij op het karakter der straf als vergelding gewezen. Dit beteekent echter niet, dat hij voor de verbeterende functie van het strafmiddel de oogen gesloten hield. Geenszins; maar toch wist hij daar niet altijd weg mede tegenover de vergeldende functie. Vooral in zijne particuliere correspondentie komt dit uit. In een in April 1909 aan zijn zoon, den bekenden predikant te Beetsterzwaag, geschreven brief lees ik: ‘Vergelding, straf, zeker zijn vereischten, maar de redding, het geluk van den gevallene zijn hoofdzaak voor hem, voor zijn familie en voor heel de samenleving. God zelf heeft geen lust in den ondergang van den zondaar, maar daarin, dat hij zich bekeere en leve. Dat is 't Evan-

1 Tijdschrift voor Strafrecht, deel IX, blz. 407.

2 Christelijke Stemmen. Eerste Jaargang, blz. 301.

[p. 23]

gelie’. Wie deze zoo uiterst sympathieke - en m.i. ware - woorden leest, kan het slechts betreuren, dat meestal Domela Nieuwenhuis aan die verbetering slechts binnen het kader der vergelding en dan nog liefst niet van overheidswege uitgeoefend, beteekenis toekende.

Al heeft Domela Nieuwenhuis ook tal van opstellen gepubliceerd, waarin onderwerpen der strafrechtsdogmatiek op uitstekende wijze worden behandeld - b.v. over de ondeugdelijke poging, over de strafbaarheid van de z.g.n. lokbeambten - zijn wetenschappelijke belangstelling heeft zich toch voornamelijk gericht tot de beginselen van het gevangeniswezen.

Aan de ‘afzonderlijke opsluiting’ in Nederland is zijn naam onafscheidelijk verbonden. Gedurende eene lange reeks van jaren is hij met nimmer versagende kracht een voorstander van deze wijze van opsluiting geweest. Bij herhaling - in tal van artikelen in het Tijdschrift voor Strafrecht, in de Serie Pro en Contra enz. en niet in het minst in zijn inaugureele oratie, heeft hij op de celstraf als ‘beste der straffen’ gewezen. Met nadruk wees hij erop, dat ‘afzonderlijke’ opsluiting geenszins ‘eenzame’ opsluiting beteekent en dat de gevangene door veelvuldig bezoek tot boete en schuldbesef moet worden gebracht. Zijn christelijke opvatting is ook hier weer van beslissenden invloed geweest. Tegen onze huidige eenvormige wijze van opsluiting teekende hij herhaaldelijk protest aan. De celstraf sloot naar zijne meening de mogelijkheid van classificatie en progressie geenszins uit. Integendeel; geen vorm van opsluiting opent daarvoor zoovele mogelijkheden. Zeker niet de gemeenschappelijke opsluiting, waarvan Domela Nieuwenhuis louter nadeelen zag en die hij met klem bestreed.

Ook hier zijn de tijden hem niet gunstig geweest. Ondanks zijn reeds in den eersten Jaargang van het Tijdschrift voor Strafrecht opgenomen klachten, is de huidige inrichting van de celstraf ten onzent nog even onbevredigend en wetenschappelijk is het aantal aanhangers van de gemeenschappelijke opsluiting of beter: van de tegenstanders van de celstraf, thans grooter dan ooit.

De strijd tusschen beide richtingen is misschien daarom zoo fel, omdat te veel door beide partijen het beginsel op den voorgrond gesteld is en te weinig de uitwerking onder gezonde voorwaarden is getoetst. De komende ontwikkeling zal wel zijn, dat men de vragen van de behandeling der gevangenen als vragen van sociaal-paedagogischen aard beschouwt en evenals de paedagogie na haar classicaal onderricht en Montessori-methode thans tot het Daltonsysteem komt, zal de oplossing ook hier eene gemengde moeten zijn.

Plaatsgebrek verbiedt mij verdere beschouwingen. Ik wil echter - in verband met uitlatingen van Gereformeerde zijde na zijn dood - niet nalaten erop te wijzen, dat Domela Nieuwenhuis een beslist tegenstander van de doodstraf is geweest. Toen hij op lateren leeftijd nog sterker dan in zijn jonge jaren, de be-

[p. 24]

hoefte gevoelde zijn wetenschappelijke beschouwingen in het licht van zijn godsdienstige overtuiging te stellen, heeft hij ook de vraag, in hoeverre de doodstraf geacht kan worden door de Heilige Schrift te worden geeischt, meermalen aan een onderzoek onderworpen. Zijn standpunt was toen hetzelfde, als het reeds in Deel IV van het Tijdschrift voor Strafrecht was, waar hij tot zijn conclusie tegen de doodstraf kwam, zoowel ‘op het standpunt van hen, die de persoonlijke onsterfelijkheid in twijfel trekken, als van hen, waaronder ik mij met Mr. Modderman eerbiedig schaar, die innig en vast gelooven, dat voor den mensch het zwaartepunt ligt niet in deze maar in de toekomende wereld’. Hij aanvaardde haar slechts als ultimum remedium, wanneer de andere straffen te kort schieten, wat echter zijns inziens thans niet het geval is.

Hierboven schreef ik, dat Domela Nieuwenhuis was een conservatief man. Inderdaad modern was hij geenszins. Met den modernen zin voor het relatieve was zijn gansche geesteshouding, zijn absolute aanleg in strijd.

Doch om dit conservatisme is hij ons, eenige generaties jongeren, niet minder sympathiek. Van zijn type was hij een hoogstaand vertegenwoordiger. Een man, uitmuntend in deugden van hoofd en hart, vol humaniteit en naastenliefde.

In 1849 schreef zijn grootvader van het geslacht Domela Nieuwenhuis: ‘de stam, sinds eeuwen toegewijd aan godsvrucht en aan deugd, aan recht en goede zeden’.

Beschouwt men het leven van Jacob Domela Nieuwenhuis, dan kan worden getuigd, dat hij een waardig lid van zijn geslacht is geweest.

P.M. Trapman.

[p. 25]

Lijst van geschriften.

1859.	Noord en Zuid. Mengelwerk der Utrechtsche Studentenalmanak, 1859, blz. 93-101. De straf der afzonderlijke opsluiting, historisch en kritisch beschouwd, vooral in hare betrekking tot ons vaderland. Academisch Proefschrift, Utrecht 1859.
1860.	Vaarwel aan mijne Academie-broeders. Mengelwerk der Utrechtsche Studentenalmanak 1860, blz. 121-125. De beschouwingen van den hoogleeraar Scholten over straf aan eene beschouwing onderworpen. Nieuwe Bijdragen voor Regtsgeleerdheid en Wetgeving, Deel X, blz. 220-236.
1861.	Boekbeschouwing. Bedenkingen tegen het jongste werk van Mr. J.J.L. van der Brugghen, getiteld: Mededeelingen en gedachten over het Iersche gevangenis-stelsel. Weekblad van het Recht, N^os 2323 en 2326.
1862.	De nietigheid van een testament bij vonnis der Arrondissements-Regtbank te Amsterdam, dato 4 December 1861, uitgesproken. De Juridische Correspondent 1862, blz. 47-55.
1863.	Eene bijdrage ter beantwoording van de vraag: wat is een authentiek en publiek geschrift in den zin van Art. 147 van den Code Pénal. De Juridische Correspondent, 1862, blz. 347-357.
1866.	Onze constitutionele beginselen en instellingen. Bato, Tijdschrift voor jongens, blz. 299-308.
1867.	Ueber das sog. irische System des Strafvollzugs im Vergleich zur Einzelhaft. Der Gerichtssaal, deel XIX, blz. 171-212.
1868.	Rede als Voorzitter van het Nederlandsch Genootschap tot Zedelijke Verbetering der Gevangenen. Vier en veertigste verslag, blz. 5-20.
1869.	Een levensvraag voor de natie. Is de gemengde school goed of niet? Moet de Staat zich met het onderwijs bemoeien? Brochure, uitgegeven bij J.H. Gebhard, Amsterdam 1869.
1871.	Hoe moeten wij ons jegens ontslagen gevangenen gedragen? Een vraag der liefde. Bibliotheek van Volksvoordrachten, tweede reeks N^o. 8, Amsterdam 1871.
1872.	Welk gevangenisstelsel is voor ons land het meest aanbevelenswaardig? Praeadvies voor de Nederlandsche Juristenvereeniging. Handelingen 1872, blz. 160-192. Toespraak bij de uitvaart van W.H. Suringar, opgenomen in de brochure Willem Hendrik Suringar's Begrafenis op Nederlandsch Mettray op Zaterdag 21 September 1872.
1876.	Rede als Voorzitter van het Nederlandsch Genootschap tot Zedelijke Verbetering der Gevangenen. Twee en vijftigste verslag, blz. 10-23.
1878.	De preventieve hechtenis. Stemmen over Staatkundige en Maatschappelijke vraagstukken. Eerste Jaargang, blz. 281-351.
1880.	Moet nevens de tuchthuisstraf (zoo deze behouden wordt) en de

[p. 26]

	gevangenisstraf een andere vrijheidsstraf - custodia honesta - in het strafrecht worden opgenomen? Praeadvies voor de Nederlandsche Juristenvereeniging. Handelingen 1880, blz. 33-64.
1881.	Rede als Voorzitter van het Nederlandsch Genootschap tot Zedelijke Verbetering der Gevangenen. Zeven en vijftigste verslag, blz. 9-24.
1882.	Het strafstelsel van het Nederlandsche strafwetboek van 1881. Tijdspiegel, 1882, blz. 39-53, 165-183, 285-315, 421-451. Boekbeschouwing. Twee Academische Proefschriften over: de voorwaardelijke invrijheidstelling (van Mr. D.Z. van Duyl en Mr. J.F.E. Claringbould). Rechtsgeleerd Magazijn 1882, deel I, blz. 105-125. Levensbericht van Mr. C.J.N. Nieuwenhuis. Handelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, Bijlage Levensberichten, blz. 119-135.
1884.	De gevangenisstraf, overeenkomstig de eischen van het recht en het maatschappelijk belang ingericht, de beste der straffen. Redevoering bij de aanvaarding van het hoogleeraarsambt aan de Rijks-Universiteit te Groningen, uitgesproken op 15 November 1884 (Uitgave J.B. Wolters, Groningen).
1885.	Het bezoek van Napoleon I te Utrecht. Tijdspiegel 1885, Deel III, blz. 52-59. Eenige bijzonderheden uit het tijdvak der Napoleons in Nederland. Tijdspiegel 1885, deel III, blz. 353-368. Boekbeschouwing. Desertie. Antwoord op de critiek van den Hoogleeraar H. van der Hoeven in de Militaire Gids, 1883, N^o. 6, door G.I.W. Koolemans Beynen, 1ste Luitenant der Infanterie. Rechtsgeleerd Magazijn, 1885, deel IV, blz. 218-230. Boekbeschouwing. De rechtsgrond der schadevergoeding voor preventieve hechtenis. Academisch Proefschrift, door W.J. Leyds. Rechtsgeleerd Magazijn 1885, deel IV, blz. 355-376.
1886.	Moet aan onschuldig veroordeelden, alsmede aan beklaagden, die vrijgesproken, of van verdere vervolging ontheven worden, schadeloosstelling worden verleend? Praeadvies voor de Nederlandsche Juristenvereeniging, Handelingen 1886, blz. 181-216.
1888.	Opmerkingen over de toepassing der afzonderlijke opsluiting onder het nieuwe Nederlandsche Wetboek van Strafrecht. Tijdschrift voor Strafrecht, deel I, blz. 39-48. Rechtspraak. Vonnis van de Arrondissements-Rechtbank te Groningen, Tijdschrift voor Strafrecht, deel I, blz. 431-435. Rechtspraak. Uitspraken van de Arrondissements-Rechtbank te Groningen en het Gerechtshof te Leeuwarden. Tijdschrift voor Strafrecht, deel I, blz. 435-439. Een dreigend gevaar voor het welslagen der cellulaire gevangenisstraf in Nederland. Tijdschrift voor Strafrecht, deel I, blz. 523-548.
1889.	De stand der gevangenisvraag. Tijdschrift voor Strafrecht, deel II, blz. 266-293 en deel III, blz. 71-88. Herhaling van misdrijf. Antwoord op een antikritiek van Mr. H.D. Guyot, Tijdschrift voor Strafrecht, deel II, blz. 376-385.
1890.	Boekbeschouwing. De Rijksopvoedingsgestichten in Nederland. Academisch Proefschrift van J. Simon van der Aa, Amsterdam 1890. Rechtsgeleerd Magazijn 1890, deel IX, blz. 610-619.
1891.	De studiereis van den ambtsrechter Dr. Aschrott naar de Vereenigde Staten van Noord-Anerika. Tijdschrift voor Strafrecht, deel IV, blz. 25-47.

[p. 27]

1892.	De doodstraf in het Ontwerp-Wetboek van militair strafrecht. Tijdschrift voor Strafrecht, deel IV, blz. 305-326. Een bijdrage tot de kennis der geschiedenis en der uitvoering van de vrijheidsstraffen. Tijdschrift voor Strafrecht, deel V, blz. 381-403.
1893.	Beschouwingen naar aanleiding van het Ontwerp van een Wetboek van Strafrecht voor de Europeanen in Nederlandsch-Indië. Tijdschrift voor Strafrecht, deel VI, blz. 193-215. Rechtsonzekerheid betreffende de z.g.n. ondeugdelijke poging tot misdrijf. Tijdschrift voor Strafrecht, deel VI, blz. 393-425.
1894.	Een terugblik op den strijd voor de invoering der afzonderlijke opsluiting in Nederland. Tijdschrift voor Strafrecht, deel VII, blz. 257-291.
1895.	De doodstraf in het Regeeringsontwerp van een Wetboek van Militair Strafrecht. Tijdschrift voor Strafrecht, deel VIII, blz. 210-228. De verhouding van den Christen tot de doodstraf. Stemmen uit de Luthersche Kerk in Nederland. Eerste Jaargang, blz. 79-105. De rechtszekerheid van den Nederlandschen Geneeskundige bij het verrichten van chirurgische operaties. Medisch Weekblad. Tweede jaargang, N^o. 18 (3 Augustus 1895).
1896.	Lessen uit de arbitraire strafrechtspleging der Nederlandsche Gewesten in de zeventiende en achttiende eeuw. Tijdschrift voor Strafrecht, deel IX, blz. 25-51. Het vergeldingsbeginsel der straf. Een pleidooi van Professor Birkmeyer te München tegen de sociologische richting in het Strafrecht, deel IX, blz. 381-415.
1897.	De zoogenaamde strafrechtelijke minderjarigheid. Tijdschrift voor Strafrecht, deel X, blz. 111-156 en 237-273. De verhouding van den Christen tot het vergeldingsbeginsel der straf. Stemmen uit de Luthersche Kerk in Nederland. Derde Jaargang, blz. 1-25. Eene bijdrage tot de kennis van het maatschappelijk leven in de laatste jaren der achttiende eeuw. Tijdspiegel 1897, blz. 1-20, 156-177, 272-295.
1898.	Eene bijdrage tot de geschiedenis der Nederlandsche Evang. Luthersche Kerk in de eerste helft der 19de eeuw. Stemmen uit de Luthersche Kerk in Nederland. Vierde jaargang, blz. 97-120. Boekbeschouwing. Het proces Dreyfus getoetst aan wet en recht door Mr. A.A. de Pinto. Themis 1898, deel 59, blz. 613-621. De Voogdijwet, Redevoering in Handelingen van het tweede Kerkelijk Congres van Hervormden. Amsterdam 1898.
1899.	Boekaankondiging. Opvoeding van Gevangenen. Uit het Engelsch door Mr. A. de Graaf. Tijdschrift voor Strafrecht, deel XII, blz. 410-420. Het wezen der straf. Redevoering, uitgesproken bij de overdracht van het rectoraat der Rijksuniversiteit te Groningen, den 19den September 1899. (Uitgave J.B. Wolters Groningen).
1900.	Pastorale ervaringen van Dr. Jacob Nieuwenhuis (Nyegaard) als Luthersch predikant te Zutphen en Utrecht. Stemmen uit de Luthersche Kerk in Nederland. Zesde Jaargang, blz. 1 e.v. en 49 e.v.
1901.	Bijdrage tot de kennis der straffen in Nederland. Tijdschrift voor Strafrecht, deel XIV, blz. 1-29.

[p. 28]

	Het Utrechtsche Tuchthuis in het begin der zeventiende eeuw. Tijdschrift voor Strafrecht, deel XIV, blz. 147-167.
1902.	De strafbaarheid der zoogenaamde lokbeambten (agents provocateurs). Tijdschrift voor Strafrecht, deel XV, blz. 107-133. Eene merkwaardige redevoering van een Belgisch magistraat. Tijdschrift voor Strafrecht, deel XV, blz. 169-178. Boekaankondiging. Geschiedenis der wet op de ouderlijke macht en de voogdij van Mr. A.D.W. de Vries en Mr. F.I.G. van Tricht. Tijdschrift voor Strafrecht, deel XV, blz. 288-293.
1903.	Een onslagen gevangene over cel of gemeenschap. Tijdschrift voor Strafrecht, deel XVI, blz. 153-162.
1904.	Boekaankondiging. Mrs. B. en H.A.A. van Royen, De strafwetgeving met betrekking tot de Kantongerechten, door Mr. G. Sluis. Tijdschrift voor Strafrecht, deel XVII, blz. 402-412. Boekaankondiging. Geschiedenis der wet op de ouderlijke macht en de voogdij van Mr. A.D.W. de Vries en Mr. F.I.G. van Tricht. Tijdschrift voor Strafrecht, deel XVII, blz. 485-488.
1906.	Boekaankondiging. Mr. B. Gewin ‘Beginselen van Strafrecht’. Tijdschrift voor Strafrecht, deel XIX, blz. 159-174.
1908.	Boekaankondiging. Mr. B. Gewin ‘Het politievraagstuk’. Tijdschrift voor Strafrecht, deel XX, blz. 241-251. Boekbeschouwing. Inleiding tot de studie van het Nederlandsche Strafrecht door Prof. G.A. van Hamel, Themis 1908, deel 69, blz. 271-280. Celstraf. Pro en Contra betreffende vraagstukken van algemeen belang, Serie III, N^o. 10. Baarn. Hollandia-drukkerij 1908.
1909.	Boekbeschouwing. De beroepsmisdadigers en hunne strafrechtelijke behandeling. Proefschrift van Mr. L.W.E. Lasonder, Themis 1909, deel 70, blz. 250-261. Boekbeschouwing. Is de doodstraf gewenscht? door E. Kempe. Themis 1909, deel 70, blz. 261-264. Boekbeschouwing. Biografisch-aetiologisch onderzoek over recidive bij misdrijven tegen den eigendom. Proefschrift van Mr. N. Muller. Themis 1909, deel 70, blz. 384-397.
1910.	Boekbeschouwing. Schets van het Nederlandsche Strafrecht door Mr. Dr. B. Gewin. Themis 1910, deel 71, blz. 601-608. Levensbericht van Mr. C.A. Marchant Jr. Handelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde 1901-1910, Bijlage Levensberichten, blz. 79-91. Het bewijs in strafzaken in de Nederlandsche Juristenvereeniging. Tijdschrift voor Strafrecht, deel XXII, blz. 35-49. Het Wetboek van Strafrecht. Rechtspraak en Nederlandsche Litteratuur, systematisch geordend door de Hoogleeraren H. van der Hoeven, G.A. van Hamel, J. Domela Nieuwenhuis en D. Simons.
1911.	Boekaankondiging. Dr. Is. van Dijk ‘Macbeth en de nieuwste crimineele psychologie’. Tijdschrift voor Strafrecht, deel XXII, blz. 228-236. Boekbeschouwing. Leerboek van het Nederlandsche Strafrecht door Prof. Mr. D. Simons. Eerste deel. Themis 1911, deel 72, blz. 150-158.
1912.	Strafrecht, geen misdaadrecht. Stemmen des Tijds. Eerste Jaargang, blz. 286-311. De afzonderlijke opsluiting en het Christelijk rechtsbeginsel. Stemmen des Tijds, Eerste Jaargang, blz. 1216-1239.

[p. 29]

1913.	Gevangenen en ontslagen gevangenen. Stemmen des Tijds, Tweede jaargang, blz. 857-871. Het ontwerp-Regout tot voorwaardelijke opschorting der straf. Tijdschrift voor Strafrecht, deel XXIV, blz. 62-81. Mededeelingen betreffende de doodstraf in Zwitserland. Tijdschrift voor Strafrecht, deel XXIV, blz. 171-174. Boekbeschouwing. Beschouwingen over de historische grondslagen der tegenwoordige omvorming van het strafbegrip. Proefschrift van Mr. C.G. Wichman. Themis 1913, deel 74, blz. 555-564.
1914.	Het Ontwerp-Wetboek van Strafvordering en de persoonlijke vrijheid. Tijdschrift voor Strafrecht, deel XXV, blz. 337-363. Herinneringen uit den tijd der Aprilbeweging van 1853. Stemmen des Tijds, Derde Jaargang I, blz. 254-279.
1915.	Boekaankoudiging. Dr. H.F. de Graaff ‘Karakter en behandeling van veroordeelden wegens landlooperij en bedelarij, met een inleiding over temperament en karakter’. Tijdschrift voor Strafrecht, deel XXVI, blz. 82-99. De voorwaardelijke veroordeeling, naar aanleiding van het Proefschrift van Mr. R. Pollema. Tijdschrift voor Strafrecht, deel XXVI, blz. 295-306. Opmerkingen over vrede en vredesbeweging. Stemmen des Tijds, Vierde jaargang, II, blz. 29-43. Heeft Duitschland medegewerkt tot het waarborgen van België's onzijdigheid? De Toekomst, Eerste jaargang N^o. 32. Boekbeschouwing. Bevoegdheid van den rechter om ongestraft te laten. Proefschrift van Mr. L.G. Kortenhorst. Themis 1915, deel 76, blz. 395-404. Boekbeschouwing. Beginselen van strafrecht door Mr. B. Gewin, Tweede druk, Themis 1915, deel 76, blz. 413-421.
1916.	Mr. I.A. Levy. Mannen en Vrouwen van beteekenis. I, 3. (Nieuwe Reeks). Baarn Hollandia-drukkerij 1916. Die Neutralität Belgiens. Das Recht, XX Jahrgang, blz. 207 e.v. Boekbeschouwing. Album Studiosorum Academiae Groninganae. Tijdspiegel 1916, blz. 376-380.
1917.	Opmerkingen over de vrije en onbevoegde uitoefening der Geneeskunde in Nederland. Tijdschrift voor Strafrecht, deel XXVIII, blz. 349-363. Het jongste Zwitsersche Ontwerp-Wetboek van Strafrecht (redactie Augustus 1915). Tijdschrift voor Strafrecht, deel XXVIII, blz. 393-404. Brief over de toepassing der celstraf, opgenomen in het verslag van de vergadering van 7 Juni 1917 ter behandeling van het rapport, uitgebracht aan het Hoofdbestuur van het Nederlandsch Genootschap tot Zedelijke Verbetering der Gevangenen, blz. 58-64. Paaschlam en lam Gods. Maarten Luther 1917, October-aflevering. Levensbericht van Mr. J.J. van Geuns. Handelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, 1916-1917, blz. 1-12. Levensbericht van Dr. G. Wildeboer. Handelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, 1916-1917, blz. 12-24.
1918.	Een verdediger van het artsenmonopolie. Tijdschrift voor Strafrecht, deel XXIX, blz. 27-33. De afzonderlijke opsluiting en hare toepassing. Tijdschrift voor Strafrecht, deel XXIX, blz. 125-143.

[p. 30]

	Een nadere redactie van het Zwitsersche Ontwerp-wetboek van Strafrecht (Redactie October 1916). Tijdschrift voor Strafrecht, deel XXIX, blz. 211-217. Opmerkingen betreffende de strafbaarheid van het tweegevecht (duel). Tijdschrift voor Strafrecht, deel XXIX, blz. 461-477. De schroomvalligheid van Mozes. Maarten Luther, 1918. Afleveringen van Maart, April en Mei.
1919.	Bedenkelijke reactie op strafrechtelijk gebied. Tijdschrift voor Strafrecht, deel XXX, blz. 75-89. Boekbeschouwing. Leerboek van het Nederlandsche Strafrecht van Prof. Mr. D. Simons, Tweede deel, Tijdspiegel 1919, blz. 177. Boekbeschouwing. De wet op de voorwaardelijke veroordeeling van Mr. G.F.J. de Jongh, Tijdspiegel 1919, blz. 332-335. Opmerkingen over de opleiding van den jurist. Tijdspiegel 1919, blz. 485-489. Boekbeschouwing. Leerboek van het Nederlandsche Strafrecht, Tweede deel, door Prof. Mr. D. Simons. Themis 1919, deel 80, blz. 242-250. Opmerkingen betreffende brandstichting. Tijdschrift voor Strafrecht, deel XXX, blz. 376-391. Eene vergadering van de Zwitsersche juristen te Genève. Tijdschrift voor Strafrecht, deel XXX, blz. 391-394.
1920.	Het stelsel van zelfregeering der gevangenen. Tijdspiegel 1920, blz. 302-309. Levensbericht van Mr. I.A. Levy. Handelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, 1919-1920, blz. 32-41. De cellulaire gevangenisstraf in het gedrang. Tijdschrift voor Strafrecht XXXI, blz. 194-208.
1921.	De vraag der wederinvoering van de doodstraf in ons burgerlijk strafrecht, deel XXXII, blz. 1-13.
1922.	Boekaankondiging. Leerboek van het Nederlandsche Strafrecht door Prof. D. Simons, Eerste deel. Themis 1922, deel 83, blz. 111-116.
1923.	Boekaankondiging. Leerboek van het Nederlandsche Strafrecht, door Prof. Mr. D. Simons, Tweede deel, Themis 1923, deel 84, blz. 238-240. Een zeer nuttig genootschap. Tijdschrift voor Strafrecht, deel XXXIII, blz. 337-345.