Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1924

[Levensberichten]

[p. 1]

Levensbericht van W.J. Manssen.

De Maatschappij van Nederlandsche Letterkunde verzocht mij een levensbericht te schrijven van W.J. Manssen, overleden 30 Juni 1923.

Een levensbericht te schrijven, zij 't van een ouden vriend, is een moeielijke taak. Het is toch niet voldoende eenige lotgevallen of omstandigheden mede te deelen. Leven is denken, werken, streven, verlangen, lijden, genieten, liefhebben, en wie kan volkomen verstaan, wat er omgaat in hoofd en hart, zelfs van zijn vrienden met wie men jaren heeft verkeerd. Het is al heel wat zich zelven te begrijpen.

Laat mij beginnen met eenige feiten te vermelden.

Willem Jacob Manssen is geboren 9 Juli 1842 te Kampen, waar zijn vader predikant was van de Ev. Luthersche Gemeente. Zijn vader was Johan Conrad Manssen, zijn moeder Alberdina Burgharda Jonkvrouwe de Rechteren van Hemert. Hij heeft beiden mogen behouden, totdat hij zelf al man en vader was.

Op de lagere school en het gymnasium te Groningen, waarheen zijn vader was verplaatst, behoorde hij tot de goede leerlingen Namens de Curatoren van het stedelijk gymnasium werd hem een ‘eervol bewijs van goedkeuring over zijn gedrag’ uitgereikt en in 1860 is hij voor de academische lessen geschikt verklaard magna cum laude.

Den 7^den Juli van dit jaar werd hij ingeschreven als student te Groningen en in September lid van ‘Vindicat atque polit’ na behoorlijk ontgroend te zijn.

In 1861 deed hij het Mathesis-examen en in 1862 zijn propaedeutisch allebei magna cum laude, om 5 October 1863 verder te gaan studeeren aan het Luthersch Seminarium te Amsterdam, en in Juni 1865 werd hij officieel ‘bevoegd verklaard als Theol. Candidaat om te prediken in gemeenten volgens de Synodale bepalingen der Ev. Luthersche Kerk’.

Ik heb Manssen pas leeren kennen in 1875 te Zaandam en weet dus weinig van zijn studententijd. Van zijn academie-vrienden

[p. 2]

zijn er zeker al velen heengegaan, maar hij sprak met ingenomenheid over Groningen en Amsterdam, zoowel over de jongelui als over de Professoren. Met Prof. Dr. A. Loman is hij altoos vriendschappelijk blijven verkeeren, en gaarne erkende hij 't als een voorrecht de Professoren de Hoop Scheffer en W. Moll te hebben gehoord.

Hij is achtereenvolgens beroepen te Den Helder 1866, te Beverwijk 1867, te Amersfoort 1870 en te Zaandam 1874, waar hij emeritus geworden is in 1908. Zijn benoeming tot Officier in de orde van Oranje-Nassau was een erkenning van zijn verdienste als predikant en man van studie. In 1877 was hij al verkoren tot lid van het Historisch Genootschap te Utrecht, en in 1881 van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden. Later, 1909, werd hij nog lid van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde in Ned.-Indië en der Commissie tot de zaken der Protestantsche kerken in Nederlandsch Oosten West-Indië.

Manssen heeft wel een vreedzaam, geregeld leven gehad voor zoover dit mogelijk is in deze woelige wereld, maar aan werk heeft 't hem niet ontbroken. Hij ging naar zijn eerste gemeente met zijn jonge vrouw Lutgera Valk, die tot haar overlijden in 1903 voor zijn levensgeluk heeft gezorgd. Wie haar kenden hebben haar hoop-geacht en liefgehad. Haar heengaan was een zware slag voor haar man en kinderen.

De jonge predikant van den Helder, wijdde zich natuurlijk in de eerste plaats aan prediking en pastoralen arbeid. Hij was niet een kanselredenaar van naam; misschien had hij meer den stijl van een schrijver dan van een spreker, maar hij toonde ook in zijn preeken dat 't hem niet aan kennis en aan godsdienstigen ernst ontbrak. Spoedig werd hij naar andere gemeenten beroepen. Ook in de laatste werd hij zeer gewaardeerd. De Zaandammers waren ordelijke lieden, die hard werkten. Ze bezochten geregeld de beurs en fabriek. Na kantoortijd kwamen ze te huis, waar ze alles in volmaakte orde bevonden, want de Zaansche vrouwen behoorden tot de besten in den lande, maar trouw ter kerke gaan was niet een der Zaansche deugden. Toch zullen zijn oude vrienden die nog leven, en velen zijner leerlingen hem niet vergeten.

De Zaandamsche predikanten gingen vriendschappelijk met elkander om. Wij hadden een krans die elken Donderdagavond vergaderde, daartoe behoorden de vier Hervormde, de twee Doopsgezinde, de Luthersche predikanten en een tijdlang ook de Oud-Katholieke pastoor. Ik behoef niet te zeggen dat op die avonden ter sprake kwamen de boeken en tijdschriften die toen aan de orde waren. Was er verschil van meening, de discussie was altoos in den goeden toon. Manssen was op de hoogte van zijn tijd; hij kwam onder vrienden als overal flink voor zijn overtuiging uit. Hij was niet luidruchtig, geen man van veel woorden;

[p. 3]

hij zei kort en goed, wat hij te zeggen had. Als Luthersch predikant had hij minder dan de Hervormden met kerkelijke geschillen te maken. Over dogmatische kwesties heeft hij weinig geschreven. Zijn geest ging meer uit naar historie en litteratuur. In 1877 verscheen zijn boek: ‘Het Christendom en de vrouw’, een Historisch Apologetische studie, door het ‘Haagsch Genootschap tot verdediging van den Christelijken godsdienst’ bekroond en uitgegeven.

Voor dit boek is veel arbeid noodig geweest.

Er wordt in gehandeld over het lot der vrouw in de oude wereld: de Grieksche vrouw, de vrouwen te Rome, de Israelitische. Welk een kennis was daarvoor noodig van de wetten dier oude volken, van hun litteratuur, hun blijspelen, treurspelen, historieschrijvers en wijsgeeren!

De schrijver meent, dat het lot der vrouwen zoo droevig was, omdat in de oude godsdiensten werd gemist wat alleen afdoende verbetering brengen kon, de blijde boodschap, die Jezus bracht: God is liefde. ‘De godsdienst van Jezus’ zegt hij, kan redding brengen. Door Jezus' woorden, zijn voorbeeld, zijn persoonlijken invloed is een licht over de wereld opgegaan, dat een zegen werd voor de vrouwen van den lateren tijd.

Intusschen wordt erkend, dat de verbeteringen zeer langzaam kwamen. De discipelen van Jezus, zelfs de apostel Paulus en de schrijvers van het N.T. stonden niet op die hoogte, waarop Jezus zijn volgers wilde brengen. De Kerkvaders zijn niet ontkomen aan vele oude vooroordeelen. In de wetten van het Romeinsche recht komen veranderingen ten goede door den invloed van het Christendom, maar wat bleef er veel te wenschen over! Gaarne evenwel wijst de schrijver op den zegen, die uitging van eenige Christelijke vrouwen, van wie hij er eenige met name noemt.

Zeer belangrijk en van veel studie getuigt ook wat vermeld wordt van den toestand der vrouwen in de Middeleeuwen bij de Germaansche en Keltische stammen, van de werkzaamheid der Catholieke Kerk, de kloosters, het voor en tegen der askese, van het zedelooze leven aan de hoven der vorsten in den nieuweren tijd en ten slotte van den goeden invloed der Hervorming, die zelfs in de Catholieke kerk zich gelden deed.

Dat Manssen ook over de ‘Emancipatie’ der vrouw in onzen tijd heeft nagedacht en tal van geschriften over dit onderwerp bestudeerd, blijkt uit het laatste gedeelte van zijn boek, waarin hij ook zijn oordeel uitspreekt en middelen ter bereiking van het groote doel aanwijst.

Wie het boek nog eens doorleest zal erkennen, dat de schrijver behoorde tot de mannen van studie en overtuiging, die in kerk en maatschappij het nieuwe leven doen outwaken en onderhouden.

Er werd zeker door velen verwacht, dat hij zich zou blijven wijden aan de theologische wetenschap; hij is dan ook wel in aanmerking gekomen voor een benoeming tot professor aan het

[p. 4]

Luthersche Seminarie, maar hij heeft zich meer gewijd aan litteratuur en aan zijn Kerkgenootschap. Als men nagaat van welke ‘Mannen en Vrouwen van Beteekenis’ hij levens-schetsen heeft geleverd, dan ziet men, dat hij gaarne en met vrucht zich op de hoogte stelde van wat er schoons en merkwaardigs in de wereld viel waar te nemen. Ik behoef alleen maar eenige namen te noemen van de velen door hem beschreven: Ferdinand Freiligrath, Em. Geibel, Heinrich Schliemann, Carmen Sylva, Tolstoï, Mevr. Humphry Ward. Ook mag men niet vergeten zijn uitstekende vertalingen: Ekkehard, van Scheffel, en de Nachtegaal, van Gustav zu Putlitz.

Dat gemeente en Kerkgenootschap hem meer en meer in beslag nemen blijkt o.a. uit zijn laatste boek, dat 1913 verscheen: De Geschiedenis der Ev. Luthersche Gemeente te Zaandam, een bijdrage tot de kennis en het wezen van het Lutheranisme in de Nederlanden. Ik mag er wel een woord van zeggen. 't Is niet alleen voor Lutheranen van belang. Het plaatst u in den ouden en in den nieuwen tijd. Met een oderdrukje uit het Luthersche Doopboek wordt bewezen dat Czaar Peter de Groote te Zaandam als doopgetuige is opgetreden. Niet onvermakelijk wordt verteld, hoe de Lutheranen of Ubiquitisten, meestal vreemdelingen, te Zaandam werden ontvangen en bejegend. Zij konden er in 1642 reeds een gemeente stichten en hadden er een jaar later een klein kerkgebouw. Van vervolging of belemmering voorloopig geen sprake; en toen later in 1655 den Kerkeraad der Hervormde Gemeente door de Hooge Overheid werd gelast te zorgen, dat de Luthersche bijeenkomsten niet meer zouden plaats hebben, werd met algemeene stemmen op één na, die van den predikant, besloten: ‘noch voor noch tegen de Lutheranen op te treden’. Die oude Zaandammers waren wel goed gereformeerd, maar ze waardeerden soliditeit in den handel niet minder dan orthodoxie. Zij besloten dus de Lutheranen als goede ‘buirlieden en ingesetenen’ te tolereeren en te consenteeren dat deze medeburgers hun religie mochten ‘exerceeren als voor desen’.

Dit boek over Zaandam is een bijdrage tot de algemeene Kerkgeschiedenis van ons land. Een geschiedenis van de Luthersche Gemeente te Groningen is ook door Manssen geschreven, maar ten gevolge van den laatsten oorlog is de uitgaaf uitgesteld.

Deze studies hebben hem niet verhinderd ook voor de belangen der burgerlijke gemeente werkzaam te zijn. Eenige jaren is hij lid en ook voorzitter geweest der Commissie van Toezicht op het Middelbaar Onderwijs en gaarne heeft hij deelgenomen aan werken van liefdadigheid, maar meer en meer werd hij geroepen om zich te wijden aan het bestuur van zijn kerk. Sedert 1878 heeft hij zitting gehad in de Luthersche Synode, waarvan hij in 1894 2^de secretaris en 1902 secretaris werd, welke betrekking hij ook na zijn emeritaat is blijven waarnemen, totdat .... hij niet meer kon. Hij had een goede gezondheid.

[p. 5]

Was hij al vroeg wat kortademig en leed hij later ook aan galsteen, zoodat hij meestal ieder jaar een badplaats ging bezoeken, zijn werkkracht en zijn levensmoed heeft hij behouden tot in hoogen ouderdom.

Op 't laatst werd hij bijna blind en moest hij het secretariaat van de Synode laten varen. Hij deed het met weemoed, zooals hij verklaarde in de laatste vergadering die hij bijwoonde, 30 Mei 1923, maar weinige dagen voor zijn overlijden.

Met groot leedwezen werd zijn besluit aanvaard. ‘Gij waart’, zoo sprak de Voorzitter, ‘aller vraagbaak, gij hebt de geschiedenis van ons Kerkgenootschap der laatste halve eeuw voor een groot deel gemaakt. Ik kan geen woorden vinden om u te danken. Ik weet dat het wegens uwe ongesteldheid soms donker is rondom u, die donkerte is oorzaak dat gij heengaat. Gij onderwerpt u zwijgend aan de Hoogere Macht, die ons leidt. En nu wenschen wij u met een profetisch woord, dat het tegen den avond licht zal zijn’.

Het laatste lijden van Manssen was kort en het heeft hem zeker niet aan licht ontbroken. Zijn woorden waarmee hij afscheid nam zijn welsprekend: ‘Dankbaarheid is er in mijn hart tegenover God en menschen, die goed voor mij zijn geweest’.

J.J. van Hille.

[p. 6]

Lijst van geschriften.

Opstellen en vertalingen in verschillende Nederlandsche Tijdschriften:

Geloof en Leven. - Vaderlandsche Letteroefeningen. - Leeskabinet. - Nieuw en Oud. - Bijbelvriend. - Theol. Tijdschrift. - Nederland. - Eigen Haard. - Bibliotheek van Moderne Theologie en Letterkunde. - Gids. - Los en Vast. - Onze Godsdienstprediking. - De Wachter. - Mannen en Vrouwen van Beteekenis. - Volksbibliotheek, enz.

In afzonderlijke uitgaven:

Een vertaling van Scheffels Ekkehard, en van Gustav zu Putlitz' De Nachtegaal. - De roeping eener Kristelijke Gemeente in den tegenwoordigen tijd, toespraak gehouden bij gelegenheid van het 100-jarig bestaan der Evang. Luthersche Gemeente te Beverwijk op 11 Juli 1869. - Eenheid bij verscheidenheid. - Een woord tot de Gemeenten in den strijd onzer dagen, 1873. - Het Christendom en de Vrouw, Historisch-Apologetische studie, door het Haagsch Genootschap tot verdediging van den Christelijken Godsdienst bekroond en uitgegeven, 1877. - Adolf Friedrich Graf von Schack, Ein poëtisches Characterbild, Stuttgart. Verlag von J.B. Metzlerscher Buchhandlung 1888.