Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1922

[p. 135]

Levensbericht van J.F. Houwing.

Johannes Fredericus Houwing werd 17 April 1857 te Blokzijl geboren als zoon van Wesselius Marcus Houwing, predikant aldaar en diens echtgenoote Berendine Annette Margaretha Lampe. Spoedig na zijn geboorte verhuisde het gezin naar Havelte in Drenthe. Zijn vader, die ook nog eenige jaren lid van de Tweede Kamer geweest is, is tot zijn emeritaat te Havelte gebleven. Te Havelte kreeg Johannes Fredericus zijn eerste onderricht, straks op het gymnasium te Assen voortgezet. Van zijn jeugdjaren, in Drenthe doorgebracht, heeft hij altijd een voorliefde voor het buitenleven behouden; zijn vertrouwdheid daarmede verkregen, heeft hem in later jaren in staat gesteld in het belang zijner gezondheid te Doorn met gelatenheid een terug getrokken leven te lijden, dat overigens weinig met zijn karakter en neigingen strookte.

In 1876 kwam hij te Leiden en studeerde daar aanvankelijk klassieke letteren, waarin hij op 23 Juni 1883 promoveerde met een proefschrift: De Romanorum legibus sumptuariis. Reeds vóór zijn promotie had hij het voornemen opgevat - mede wegens de weinige perspectieven, die een doctoraat in de klassieke letteren opende - om in de rechten te gaan studeeren. Als getrouwd student, die veel repeteerde - aanvankelijk voor het propaedeutisch examen, later voor de juridische examens - heeft hij zijn rechtsstudie volbracht. Op 23 Juni 1888 promoveerde hij in de rechtswetenschap cum laude met een proefschrift: Dwaling bij overeenkomst naar Nederlandsch recht. Eerste gedeelte (art. 1358 B.W.).

Dit proefschrift, gelijk zijn gansche latere arbeid, verried zijn voorliefde voor het burgerlijke recht. d'Ablaing, tijdens zijn studie voor het candidaatsexamen, en Boneval Faure, tijdens zijn studie voor het doctoraal examen, waren de door hem meest gewaardeerde docenten. Na zijn promotie bleef hij nog eenige jaren te

[p. 136]

Leiden repeteeren en vestigde zich daar tevens als advocaat. Vele studenten heeft hij voor het doctoraal examen klaar gemaakt, en, gelijk met menig ander repetitor het geval is geweest, het was tevens een uitstekende oefenschool voor hem zelf. Hij had daardoor niet alleen gelegenheid zijn doceergave te ontwikkelen doch kreeg ook een goeden en vluggen kijk op de bekwaamheid van jongelui.

Op 20 Maart 1891 volgde zijn benoeming tot ambtenaar bij het openbaar ministerie van het kantongerecht te Hoorn, reeds op 22 Juli 1893 gevolgd door een benoeming tot rechter in de arrondissements-rechtbank te Amsterdam. Een zeer snelle promotie als men bedenkt, dat hij nauwelijks vijf jaar geleden den meesterstitel verkregen had. Zoo was aan hem opnieuw bewaarheid, dat het in ons land voor iemand met capaciteiten er weinig toe doet, hoe oud hij is, wanneer hij zijn studiën voleindigt; onder de 30 jaar acht men ieder toch te jong en boven de 30 jaar wordt meet op hetgeen iemand is gelet dan op het aantal jaren, dat hij noodig heeft gehad het te worden.

Ook zijn rechtersambt was slechts van korten duur. Bij besluit van den Raad van 10 Juli 1895, bekrachtigd bij Kon. Besluit van 26 Juli daarop volgende, werd hij benoemd tot hoogleeraar in het burgerlijk recht en de burgerlijke rechtsvordering aan de universiteit te Amsterdam. Deze benoeming is niet zonder eenigen tegenstand geschied. Zelf vertelde hij later met eenige voldoening - wegens het falen der profetie -, dat een der geraadpleegde deskundigen had verklaard, dat men in geen geval Houwing moest benoemen, daar deze niet alleen in geen tijd met zijn collega's, maar ook met de studenten overhoop zou liggen.

Van 1895 tot 19 September 1910 was hij hoogleeraar te Amsterdam. Zonder eenigen twijfel is dit - en daarvan vooral de eerste tien jaar - de best besteede tijd van zijn leven geweest. Heeft een hoogleeraar gewoonlijk eerst eenige jaren noodig om het doceeren machtig te worden - als hij het ooit goed leert - Houwing's optreden was van meet af aan een succes. Hij had als hoogleeraar die eigenaardige gave, die men noch aanleeren, noch analyseeren kan, de gave om zijn hoorders te pakken. Noch zijn orgaan, noch een verzorgde vorm waren daarvan de oorzaak. Veeleer zocht hij zijn kracht hierin, om de wetenschap niet voor te dragen als een afgerond geheel van verkregen resultaten, dat de nieuweling verbijstert en door zijn samengesteldheid afschrikt; een enkele vraag werd door hem naar voren geschoven en die begon hij te bespreken en op te lossen met materiaal, dat ook een aanvanger niet vreemd was; had hij aldus de hoorders met een onderwerp vertrouwd gemaakt en dezen de oplossing eenvoudig doen voorkomen, dan liet hij plotseling nieuwe argumenten naar voren rukken, die het besef gaven, dat er veel meer achter de vraag stak, dan aanvankelijk leek. In dit stadium, wanneer de hoorders met do vraag zelf

[p. 137]

en haar aspecten reeds vertrouwd waren, werd de beslissende zet gedaan en het gehoor gewonnen, door met overtuiging en op bevattelijke wijze eigen oplossing voor te dragen. Bij Houwing ging deze wijze van doceeren gepaard met een door vraag en antwoord voortdurend contact met de toehoorders; op zijn responsiecolleges was dit van zelf gegeven, maar ook op de overige colleges werd telkens plotseling de voordracht onderbroken en het oordeel van een student gevraagd.

En toch hoeveel succes hij als hoogleeraar te boeken had, met hoeveel genoegen hij zelf steeds college gaf, het scheen desniettemin aanvankelijk of ook zijn professoraat wederom, vroeg of laat, door een ander ambt zou vervangen worden. De publieke zaak trok steeds meer zijn belangstelling. Reeds tijdens zijn verblijf te Hoorn was hij benoemd tot schoolopziener in het arrondissement Medemblik, hetgeen hij, professor geworden, bleef; slechts werd hij met ingang van 15 December 1897 benoemd tot schoolopziener in het arrondissement Zaandam in plaats van Medemblik. Van de vele andere functies, die hij nog in de eerste jaren van zijn hoogleeraarschap vervulde, zijn hier nog genoemd: voorzitter van de Maatschappij tot Nut van het Algemeen, lid van de Provinciale Staten van Noord-Holland, lid van den Raad van Toezicht op de Rijkspostspaarbank en van de Commissie van Toezicht op het Lager Onderwijs; bovendien was hij van 1 Maart 1896 tot 15 October 1907 rechter-plaatsvervanger te Amsterdam.

In 1898 openbaarde zich voor het eerst bij hem een keelaandoening, die later zooveel verergerde. Een rust van een jaar te Doorn deed hem herstellen. Toch moest hij de meeste zijner functies op advies van den medicus neerleggen; al spoedig groeiden deze echter wederom aan. In 1906 trad zijn ziekte opnieuw in; tot 29 Juni 1910 heeft hij nog met kortere en langere onderbrekingen zijn taak als hoogleeraar kunnen vervullen; toen noopte zijn gezondheidstoestand hem ontslag te nemen. Elf jaar heeft hij daarna als ambteloos burger te Doorn gewoond. een plaats, die een weldadigen invloed op zijn gezondheid heeft gehad, maar die overigens met haar feudale bevolking slecht paste bij zijn democratische neigingen, die hij van de Drentsche hei had medegebracht.

Daar te Doorn leefde hij een rustig bestaan te midden van een gelukkig gezin; zijn tijd verdeelde hij tusschen een verblijf in de buitenlucht en den arbeid binnenshuis aan die onderwerpen, die zijn belangstelling gaande hielden. Menig doorwrocht artikel is nog in die Doornsche jaren door hem geschreven. Zijn grootste belangstelling bleef in dien tijd naar zijn vroegere leerlingen gaan. Hij leefde weer gansch op en voelde zich in zijn Amsterdamschen tijd verplaatst, wanneer, hetgeen dikwijls voorkwam, de een of ander hem in zijn vrijwillige ballingschap opzocht; want evenals zijn belangstelling naar zijn oud-leerlingen

[p. 138]

bleef uitgaan, bleven ook deze oprechte genegenheid voor hem koesteren. Toen hij dan ook, na een nog vrij plotseling einde op 10 Maart 1921 overleed, hebben velen hem op het stille kerkhof te Doorn de laatste eer bewezen.

De verdiensten van Houwing als docent dienen hier wel in de eerste plaats genoemd te worden, omdat hij zelf zich steeds als zoodanig voor alles gevoeld heeft. Het was zijn rechtmatige trots, dat na zijn optreden het burgerlijk recht in Amsterdam het geliefkoosde studievak der studenten geworden was en dat onder zijn leiding een reeks van dissertaties was tot stand gekomen als geen andere academie kon aanwijzen. Straks zag hij vijf van zijn oud-leerlingen zelf het hoogleeraarsambt bekleeden, hetgeen, hoewel hij geen eigenlijke school gevormd heeft, hem toch het bewustzijn mocht geven dat hij gezaaid had niet voor het korte bestaan van één menschenleeftijd, maar voor meerdere opvolgende geslachten.

Wat zijn geschriften aangaat, zoo heeft hij, behalve zijn beide dissertaties, slechts tijdschriftartikelen gepubliceerd. De belangrijkste daarvan zijn na zijn overlijden door Paul Scholten in een verzameling ‘Rechtskundige Opstellen’ (1921, de Erven F. Bohn, Haarlem), uitgegeven; nog tijdens zijn leven was reeds tot deze uitgaat besloten.

Houwing schreef niet gemakkelijk; voortdurend feilde en wijzigde hij aan eigen werk; dikwijls hebben zijn geschriften dientengevolge iets moeizaams en gaan slechts langs een langen omweg op hun doel af. Maar ieder, die zelf schrijven wil over een onderwerp, dat Houwing behandeld heeft en zich genoodzaakt ziet tegenover diens meening en argumenten eigen standpunt in te nemen, ervaart hoeveel in deze artikelen verscholen ligt; ieder argument is door hem beschouwd en gewogen en vindt - zij het ook soms op een verborgen plaats zijn bestrijding of erkenning. Daarbij hebben zijn artikelen steeds de bestemming om het recht, zooals de wet het ons overlevert, te doen aansluiten bij datgene, wat de praktijk van het leven verlangt: de weg, daartoe gevolgd, maskeert dit streven veelal - vooral als een lange geschiedkundige verklaring gegeven wordt -, maar voor iemand, die den sterk practischen zin van Houwing kent, is het altijd onfeilbaar weer te vinden. Juist doordat hooge wetenschappelijkheid gepaard ging met practische bruikbaarheid, hebben vele zijner artikelen in de rechtspraak grooten weerklank gevonden. Ik wijs slechts op zijn opvatting omtrent de dwaling bij overeenkomsten en omtrent de onmogelijkheid tot nakoming bij verbintenissen.

Een wetenschap, die een gecodificeerd recht tot uitgangspunt neemt, heeft steeds een betrekkelijk bestaan. Met de codificatie, waarop zij steunt, kan plots de gansche wetenschap ten grave dalen. En misschien komt daarna een tijd, waarin men zich afvraagt, waarin de beteekenis der coryphaeën van een vroegere

[p. 139]

generatie eigenlijk gelegen was, gelijk men zich dit thans dikwijls voor de juristen der middeleeuwen afvraagt. Maar laat dan dat nageslacht bedenken, dat de beteekenis van een rechtsgeleerde alleen naar juistheid bepaald kan worden in een tijd, dat het recht, dat hij doceerde levend recht was en in dien tijd het best door hen, die door den docent dat recht hebben leeren waardeeren en liefhebben. Zoolang zoodanige beoordeelaars in het leven zijn, zal het oordeel over Houwing's verdiensten niet twijfelachtig zijn.

E.M. Meyers.