'Extractie uit prepositionele woordgroepen in het Nederlands'

Extractie uit prepositionele woordgroepen in het NederlandsGa naar eind*

F. Zwarts

1. Inleiding en samenvatting.

In het complex van uitzonderingen op de algemene wet dat lexicale elementen niet verwijderd kunnen worden uit prepositionele woordgroepen in het Nederlands, is een zekere symmetrie te bespeuren. Deze symmetrie heeft, zoals de hieronder te bespreken gegevens duidelijk zullen maken, betrekking op de relatie tussen de positie van het te verwijderen element binnen de prepositionele (of post-positionele) woordgroep waarvan het deel uitmaakt, en de richting waarin het verplaatst kan worden.

Er zijn redenen om te veronderstellen dat de algemene wet die het verwijderen van lexicale elementen uit prepositionele woordgroepen uitsluit, de weerspiegeling vormt van een conditie op variabele factoren die de klasse van passende factoriseringen voor een transformatie (in de zin van Levelt 1973: II, 72) inperktGa naar eind1).

Op basis van deze veronderstelling zullen wij aantonen dat het complex van anomalieën met betrekking tot de algemene wet en het daarin waar te nemen symmetrisch patroon op elegante wijze verklaard kan worden, indien een passende factorisering voor een transformatie een gestandaardiseerde factorisering in de zin van Peters en Ritchie (1973: 57) isGa naar eind2). Dergelijke gestandaardiseerde factoriseringen kunnen er onder bepaalde omstandigheden toe leiden dat de voor de detectie van een ‘verboden omgeving’ benodigde structurele informatie niet in de relevante factor is opgeslagen, zodat die omgeving niet zichtbaar is voor de transformatie.

2. De algemene wet.

In een groot aantal varianten van het Nederlands kan het nominale object van een prepositie niet verwijderd worden uit de prepositionele woordgroep waarvan het deel uitmaaktGa naar eind3). Deze wetmatigheid wordt gewoonlijk geïllustreerd aan de hand van een zin als (2), die onder de klassieke analyse is afgeleid van een structuur als in (1).

(1) Hij heeft de kinderen [_pp voor welk gevaar ]_pp gewaarschuwd.

(2)*Welk gevaar heeft hij de kinderen [_pp voor___ ]_pp gewaarschuwd.

(3) Voor welk gevaar heeft hij de kinderen [_pp ___ ]_pp gewaarschuwd.

Zoals zin (3) aantoont, kan de prepositionele woordgroep als geheel echter ongehinderd zijn oorspronkelijke positie verlaten.

In deze voorbeelden geeft ‘___’ de positie aan van waaruit het bevraagde element naar links verplaatst is.

Hoewel de bovenstaande voorbeelden betrekking hebben op een verplaatsingsproces, geldt dezelfde wetmatigheid voor uitwissingsprocessen.

(4a) Hij heeft meer uitgevers opgebeld dan zij [_NP x-veel uitgevers ]_NP opgebeld heeft.

(4b) Hij heeft meer uitgevers opgebeld dan zij [_NP ___ ]_NP opgebeld heeft.

(5a) Hij heeft voor meer uitgevers gewerkt dan zij [_pp voor x-veel uitgevers ]_pp gewerkt heeft.

(5b) *Hij heeft voor meer uitgevers gewerkt dan zij [_pp voor ___ ]_pp gewerkt heeft.

De grammaticale zin (4b) is afgeleid van (4a) met behulp van een uitwissingsproces dat bekend staat onder de naam ‘Comparatief Deletie’. De uitgewiste woordgroep is in dit geval het nominale object van een werkwoord. De ongrammaticale zin (5b), die is afgeleid van (5a), toont echter duidelijk aan dat het nominale object van een prepositie niet onder gelijkheid met een nominale woordgroep ter linkerzijde uitgewist kan worden.

Een speciaal geval van Comparatief Deletie is het uitwissingsproces dat ‘Subdeletie’ genoemd wordt. Zoals de van (6a) afgeleide zin (6b) duidelijk maakt, kan de toepassing van deze regel resulteren in de verwijdering van een hoeveelheid aanduidende kwantorgroep uit een nominale woordgroep.

(6a) Hij heeft meer wijn gedronken dan zij [_NP[_QP x-veel ]_QP bier ]_NP gedronken heeft.

(6b) Hij heeft meer wijn gedronken dan zij [_NP[_QP ___ ]_QP bier ]_NP gedronken heeft.

(7a) Hij heeft voor meer uitgevers gewerkt dan zij [_pp voor [_NP [_QP x-veel ]_QP schadeverzekeraars ]_NP ]_PP gewerkt heeft.

(7b) *Hij heeft voor meer uitgevers gewerkt dan zij [_PP voor [_NP [_QP ___ ]_QP schadeverzekeraars ]_NP]_PP gewerkt heeft.

Daarentegen bewijst de ongrammaticaliteit van de van (7a) afgeleide zin (7b) dat het niet toegestaan is om een hoeveelheid aanduidende kwantorgroep die deel uitmaakt van het nominale object van een prepositie, onder gelijkheid met een kwantorgroep ter linkerzijde uit te wissen.

Een hoeveelheid aanduidende kwantorgroep als in (7a-b) dient niet verward te worden met een frekwentie aanduidende kwantorgroep als in (8a-b).

(8a) Hij heeft meer voor uitgevers gewerkt dan zij [_QP x-veel ]_QP [_PP voor schadeverzekeraars ]_PP gewerkt heeft.

(8b) Hij heeft meer voor uitgevers gewerkt dan zij [_QP ___ ]_QP [_PP voor schadeverzekeraars ]_PP gewerkt heeft.

In de van (8a) afgeleide zin (8b) hebben we niet te maken met een kwantorgroep die uit het nominale object van een prepositie verwijderd is, maar met een uit adverbiale positie verwijderde kwantorgroep. Zin (8b) is dan ook niet het resultaat van de toepassing van Subdeletie, maar van de toepassing van Comparatief Deletie. Aangezien de uitgewiste kwantorgroep niet tot een prepositionele woordgroep behoorde, is de betreffende zin grammaticaal.

In plaats van een nominaal object kunnen sommige preposities een prepositioneel object selecterenGa naar eind4). Duidelijke voorbeelden zijn de preposities ‘tot’ en ‘van’:

(9) Het beloofde land strekt zich [_PP tot [_PP achter de helse bergketen ]_PP ]_PP uit.

(10) Een leger vraatzuchtige maden baande zich [_PP van [_PP onder de puinhopen ]_PP ]_PP een weg omhoog.

Van der Lubbe (1965²) spreekt in dit verband van een dubbele-voorzetselgroep en merkt daarbij het volgende op:

Dat wij in een dergelijke groep inderdaad met twee zelfstandige van elkaar onafhankelijke voorzetsels te doen hebben, blijkt het duidelijkst wanneer de als tweede lid fungerende vzgr. door een pre-adverbium wordt bepaald .... [1965² : 259]

De complexe prepositionele woordgroepen in (9) en (10) behoren zonder enige twijfel tot de gevallen waar hij op doelt, getuige de zinnen (11) en (12).

(11) Het beloofde land strekt zich [_PP tot [_PP ver [_P̄ achter de helse bergketen ]_P̄ ]_PP ]_PP uit.

(12) Een leger vraatzuchtige maden baande zich [_PP van [_PP diep [_P̄ onder de puinhopen ]_P̄ ]_PP ]_PP een weg omhoog.

In beide voorbeelden bevat de ingebedde prepositiegroep een voorbepalingGa naar eind5).

Daarentegen kan de prepositiegroep in (13) onder het door Van der Lubbe geformuleerde criterium onmogelijk als een complexe prepositionele woordgroep beschouwd worden.

(13) Het lijk ligt onderaan het duinpad begraven.

Immers, als we aannemen dat de prepositiegroep in (13) een complexe prepositionele woordgroep is, dan dient de structuur van die prepositiegroep weergegeven te worden zoals in (14).

(14) Het lijk ligt [_PP onder [_PP aan het duinpad ]_PP ]_PP begraven.

In een dergelijke structuur kan zowel de grotere als de kleinere prepositiegroep een voorbepaling bevatten. De zinnen (15a) en (15b) illustreren dit voor de adverbiale voorbepaling ‘helemaal’Ga naar eind6).

(15a) De nomadenstam heeft zich [_PP helemaal [_P̄ tot [_PP achter de helse bergketen ]_PP ]_P̄ ]_PP verspreid.

(15b) De nomadenstam heeft zich [_PP tot [_PP helemaal [_P̄ achter de helse bergketen ]_P̄ ]_PP ]_PP verspreid.

Voorts toont een zin als (16) aan dat de adverbiale voorbepaling ‘helemaal’ ook kan optreden in een prepositiegroep waarvan de prepositie ‘aan’ de kern vormt.

(16) De bende heeft [_PP helemaal [_P̄ aan het noordelijke duinpad ]_P̄ ]_PP een speelhol ingericht.

Uit de in (14) weergegeven structurele aanname volgt dus dat naast zin (17) ook een zin als (18) grammaticaal dient te zijn.

(17) Het lijk ligt helemaal onderaan het duinpad begraven.

(18) *Het lijk ligt onder helemaal aan het duinpad begraven.

Een zin als (18) is echter niet grammaticaal. Derhalve mogen we concluderen dat (14) niet de structuur van de prepositiegroep in (13) representeert.

In feite hebben we in de zinnen (13) en (17) niet met twee onafhankelijke preposities te maken, maar met één samengestelde prepositie. De structuur van de prepositiegroep in (13) en (17) dient dan ook als volgt weergegeven te worden:

(19a) Het lijk ligt [_PP [_P onderaan ]_P het duinpad ]_PP begraven.

(19b) Het lijk ligt [_PP helemaal [_P̄ [_P onderaan ]_P het duinpad ]_P̄ ]_PP begraven.

In tegenstelling tot in (9) - (12) en (15a-b) is in (19a) en (19b) geen sprake van een complexe prepositiegroep. Het gaat hier om slechts één prepositiegroep, waarvan de samengestelde prepositie ‘onderaan’ de kern vormt. De ongrammaticaliteit van (18) is dan ook te wijten aan het feit dat het samengestelde woord ‘onderaan’ door

het adverbium ‘helemaal’ is opengebroken.

Van belang is nu dat in die gevallen waarin er sprake is van een complexe prepositiegroep, het prepositionele object van een prepositie aan dezelfde wetmatigheden onderworpen is als het nominale object van een prepositie. Zoals het nominale object van een prepositie niet verwijderd kan worden uit de prepositiegroep, zo kan ook het prepositionele object van een prepositie niet verwijderd worden uit de complexe prepositiegroep waarvan het deel uitmaakt. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de ongrammaticaliteit van zin (21), die van een structuur als (20) is afgeleid.

(20) Het bouwterrein strekt zich [_PP tot [_PP achter welke greppel ]_PP ]_PP uit.

(21) *Achter welke greppel strekt het bouwterrein zich [_PP tot [_PP ___ ]_PP ]_PP uit.

(22) Tot achter welke greppel strekt het bouwterrein zich [_PP ___ ]_PP uit.

Daarentegen toont zin (22) aan dat de complexe prepositionele woordgroep als geheel zonder enig bezwaar naar links verplaatst kan worden. In dit verband dient er overigens op gewezen te worden dat de pronominale prepositiegroep ‘waar’ eveneens als het prepositionele object van een prepositie kan optreden.

(23) Het bouwterrein strekt zich [_PP tot [_PP waar ]_PP ]_PP uit.

(24) *Waar strekt het bouwterrein zich [_PP tot [_PP ___ ]_PP uit.

(25) Tot waar strekt het bouwterrein zich [_PP ___ ]_PP uit.

Ook in dit geval kan het prepositionele object zelf niet uit de complexe prepositiegroep verwijderd worden, blijkens de ongrammaticaliteit van de van (23) afgeleide zin (24), maar kan de complexe prepositiegroep als geheel ongehinderd zijn oorspronkelijke positie verlaten, zoals zin (25) aantoont.

Evenmin is het mogelijk om het postpositionele object van een prepositie uit de complexe prepositionele woordgroep te verwijderen, getuige de ongrammaticaliteit van de van (26) afgeleide zin (27).

(26) Het bouwterrein strekt zich [_PP tot [_PP waarachter ]_PP ]_PP uit.

(27) *Waarachter strekt het bouwterrein zich [_PP tot [_PP ___ ]_PP ]_PP uit.

(28) Tot waarachter strekt het bouwterrein zich [_PP ___ ]_PP uit.

En wederom blijkt uit een zin als (28) dat de complexe prepositionele woordgroep als geheel zonder enig bezwaar naar links verplaatst kan worden.

Voorts hebben wij op grond van de ongrammaticale zin (7b) geconcludeerd dat het niet mogelijk is om een deel van het nominale object van een prepositie onder gelijkheid met een element ter linkerzijde uit te wissen. Op analoge wijze mogen wij op grond van de ongrammaticaliteit van de van een structuur als (26) afgeleide zin (29) concluderen dat het niet toegestaan is om een deel van het postpositionele object van een prepositie naar links te verplaatsen.

(29) *Waar strekt het bouwterrein zich [_PP tot [_PP___ achter ]_PP ]_PP uit.

Evenzo is het niet mogelijk om een deel van het prepositionele object van een prepositie naar links te verplaatsen, zoals de ongrammaticale zin (31), die is afgeleid van een structuur als (30), duidelijk aantoont.

(30) Dat weiland strekt zich [_PP tot [_PP hoeveel meter [_P̄ achter de greppel ]_P̄ ]_PP ]_PP uit.

(31) *Hoeveel meter strekt dat weiland zich [_PP tot [_PP ___ [_P̄ achter de greppel ]_P̄ ]_PP ]_PP uit.

(32) Tot hoeveel meter achter de greppel strekt dat weiland zich _{[PP ___]PP} uit.

Een zin als (32) geeft echter weer aan dat de complexe prepositionele woordgroep als geheel met succes bevraagd kan worden.

In plaats van een nominaal, prepositioneel of postpositioneel object kunnen sommige preposities een zinsobject selecterenGa naar eind7).

Duidelijke voorbeelden zijn de preposities ‘na’, ‘tegen’ en ‘zonder’, die alledrie van een door het voegwoord ‘dat’ ingeleid zinsobject vergezeld kunnen gaan.

(33) De reinigingsbeambte verliet het pand [_PP na [_S dat hij het ongedierte vernietigd had ]_S ]_PP.

(34) Het gezelschap haastte zich naar de beschutte bunker [_PP tegen [_S dat het onweer dreigde los te barsten ]_S ]_PP.

(35) De vreemdeling reed de hoofdstraat uit [_PP zonder [_S dat hij de kreunende dorpsnotabelen overeind geholpen had ]_S ]_PP.

Tot deze categorie moeten ook zulke preposities als ‘voor’ en ‘tot’ gerekend worden. In dit geval is het echter niet noodzakelijk dat het zinsobject door het voegwoord ‘dat’ wordt ingeleid, zoals de volgende zinnen aantonen.

(36a) De bootsman vertrok [_PP voor [_S dat hij afscheid genomen had ]_S ]_PP.

(36b) De bootsman vertrok [_PP voor [_S hij afscheid genomen had ]_S ]_PP.

(37a) De ongenode gasten bleven [_PP tot [_S dat de bus vertrokken was ]_S ]_PP.

(37b) De ongenode gasten bleven [_PP tot [_S de bus vertrokken was ]_S ]_PP.

En tenslotte behoort tot deze categorie ook een prepositie zoals ‘om’, die niet alleen van een door het voegwoord ‘dat’ ingeleid zinsobject vergezeld kan gaan, maar ook van een zogenaamd beknopt zinsobject.

(38a) De machinist sprong in het water [_PP om [_S dat de kok dreigde te verdrinken ]_S ]_PP.

(38b) De scheepsjongen sprong in het water [_PP om [_S de machinist te redden ]_S ]_PP.

Overigens kunnen de preposities ‘na’ en ‘zonder’ ook van een dergelijk beknopt zinsobject vergezeld gaan.

Het is zeker niet ongebruikelijk om zulke aaneengeschreven combinaties van opeenvolgende elementen als ‘nadat’, ‘omdat’, ‘totdat’ en ‘voordat’ als één element te beschouwen dat bij de categorie van voegwoorden ingedeeld dient te wordenGa naar eind8).

Van der Lubbe (1965²) heeft er echter terecht op gewezen dat er geen enkele reden is om het eerste element in zulke combinaties niet als een gewone onafhankelijke prepositie te beschouwen. Naar aanleiding van zinnen zoals (36b) en (37b), waarin achtereenvolgens de elementen ‘voor’ en ‘tot’ de bijzin inluiden, redeneert hij als volgt:

Deze inleidende partikels een voegwoord noemen om reden dat ze aan het begin van een ‘bijzin’ staan, staat gelijk met een petitio principii. Eerst zal toch bewezen moeten worden, dat alleen een voegwoord een dergelijke verbinding kan inluiden. Voor ons ‘taalgevoel’ is er hoegenaamd geen onderscheid tussen voor in voor twaalf uur en in voor de klok twaalf sloeg. De mogelijkheid om in de laatste verbinding het voegwoord dat in te lassen, komt dit ‘gevoel’ bevestigen: voor dat de klok twaalf sloeg. Het feit dat deze twee opeenvolgende (verschillende!) partikels in het huidige taalgebruik meestal als een eenheid worden opgevat, en bijgevolg aaneen worden geschreven, doet aan de waarde van dit argument niets af. [1965² : 262; voetnoot weggelaten]

Aan dit betoog kan nog een argument toegevoegd worden. Indien we van de niet onredelijke veronderstelling uitgaan dat categoriale gelijkheid een noodzakelijke voorwaarde is voor nevenschikking van twee of meer constituenten, dan moeten we uit de grammaticaliteit van de zinnen in (39) de conclusie trekken dat het tweede lid van de daarin optredende nevenschikkingen niet een door een voegwoord ingeleide zin is, maar een prepositionele woordgroep.

(39a) De bootsman is [_PP voor het krieken van de dag ]_PP en [_PP voordat hij zich geschoren had ]_PP naar het schip vertrokken.

(39b) De scheepsjongen is [_PP na het nuttigen van het avondmaal ]_PP en [_PP nadat hij zijn hut opgeruimd had ]_PP overboord gesprongen.

(39c) De student is [_PP vanwege de kou ]_PP en [_PP omdat hij geen kolen meer had ]_PP naar het ouderlijk huis gevlucht.

(39d) De kantoorklerk is [_PP vanwege de aantrekkelijke soldijregeling ]_PP en [_PP om het vaderland in de nood bij te staan ]_PP naar het front vertrokken.

Dergelijke prepositionele woordgroepen moeten derhalve bestaan uit een prepositie en een al dan niet door het voegwoord ‘dat’ ingeleide zin, die als het object van de prepositie functioneert.

Van belang is nu dat geen enkel element van het zinsobject van een prepositie uit de prepositionele woordgroep verwijderd kan worden.

(40) *Wie vertrok de machinist [_PP zonder [_S dat hij ___ gezien had ]_S ]_PP.

(41a) De bootsman heeft meer matrozen gered dan de scheepsjongen in het water sprong [_PP om [_S x-veel matrozen te redden] _S ]_PP

(41b) *De bootsman heeft meer matrozen gered dan de scheepsjongen in het water sprong [_PP om [_S ___ te redden ]_S ]_PP.

In zin (40) is zonder succes een element uit het zinsobject van een prepositie naar links verplaatst. En in de van een structuur als (41a) afgeleide zin (41b) is een dergelijk element, eveneens zonder succes, onder gelijkheid met een element ter linkerzijde uitgewist.

Uit de tot nu toe besproken gegevens kan men afleiden dat er in de grammatica van het Nederlands een algemeen principe werkzaam is, dat het verwijderen van lexicale elementen uit prepositionele woordgroepen nagenoeg uitsluit. De meest verstrekkende formulering van dit principe is de volgende:

(42) Geen enkel element kan verwijderd worden uit de omgeving

[ _PP X ___ Y ]_PP

Hier geeft ‘___’ de positie van het te verwijderen element aan en zijn X en Y variabelen over willekeurige rijen van elementen.

3. Anomalieën.

Hoewel de in (42) geformuleerde algemene wet alle tot nu toe behandelde verschijnselen verantwoordt, zal in sectie 3.1. duidelijk worden dat er zich met betrekking tot de formulering in (42) een aantal anomalieën voordoen, die in eerste aanleg twijfel doen rijzen aan de algemene geldigheid van een dergelijke wet. Vervolgens zal in sectie 3.2. blijken dat er in het complex van anomalieën een symmetrisch patroon te bespeuren is, dat onverklaard blijft indien de algemene wet in (42) met het oog op de uitzonderingen geamendeerd wordt.

3.1. Drie klassen van uitzonderingen.

De eerste klasse van uitzonderlijke verschijnselen heeft betrekking op de objecten van postposities. Zoals reeds geconstateerd is naar aanleiding van de ongrammaticale zin (29), kan het nominale object van een postpositie niet uit de postpositionele woordgroep verwijderd worden, indien de betreffende woordgroep het object van een voorafgaande prepositie is. Dezelfde wetmatigheid valt waar te nemen in de ongrammaticale zin (43b).

(43a) De alpinist heeft de tocht [_PP van [_PP waaruit ]_PP ]_PP ondernomen.

(43b) *Waar heeft de alpinist de tocht [_PP van [_PP ___ uit ]_PP ]_PP ondernomen.

De van (43a) afgeleide zin (43b) toont aan dat de prepositie ‘van’, evenals de prepositie ‘tot’ in de van (26) afgeleide zin (29), een postpositioneel object kan selecteren en dat in zo'n geval het nominale object van de postpositie niet naar links verplaatst kan wordenGa naar eind9).

De ongrammaticaliteit van (29) en (43b) kan echter niet toegeschreven worden aan een algemeen verbod op het verwijderen van het object van een postpositie uit de postpositionele woordgroep. De zinnen (44b) en (45b), die zijn afgeleid van achtereenvolgens (44a) en (45a), laten er geen twijfel over bestaan dat het

nominale object van een postpositie onder bepaalde omstandigheden uit de postpositionele woordgroep verwijderd kan worden.

(44a) De belhamel heeft zich [_PP waarachter ]_PP verborgen.

(44b) Waar heeft de belhamel zich [_PP ___ achter ]_PP verborgen.

(45a) De geleerde is [_PP waarvan ]_PP uitgegaan.

(45b) Waar is de geleerde [_PP ___ van ]_PP uitgegaan.

Zowel in (44b) als in (45b) is het nominale object van een postpositie met succes bevraagd. Dit is echter in tegenspraak met de in (42) geformuleerde algemene wet, die beide zinnen uitsluit. Een vergelijking van deze grammaticale zinnen met de ongrammaticale zinnen (29) en (43b) leert dat het nominale object van een postpositie slechts dan uit de postpositionele woordgroep verwijderd kan worden, als die woordgroep niet het object van een voorafgaande prepositie isGa naar eind10).

Een tweede klasse van uitzonderingen op de algemene wet in (42) heeft betrekking op de voorbepalingen die deel uitmaken van een prepositionele of postpositionele woordgroep. Uit de volgende zinnen blijkt immers dat het zeker niet onmogelijk is om een voorbepaling uit een prepositiegroep te verwijderen.

(46a) Het mitrailleursnest ligt [_PP hoeveel meter [_P̄ van de brug af ]_P̄ ]_PP.

(46b) Hoeveel meter ligt het mitrailleursnest [_PP ___ [_P̄ van de brug af ]_P̄ ]_PP.

(47a) Het kind lag [_PP hoe diep [_P̄ onder het zand ]_P̄ ]_PP begraven.

(47b) Hoe diep lag het kind [_PP ___ [_P̄ onder het zand ]_P ]_PP begraven.

(48a) Het boek staat [_PP waar [_P̄ in de boekenkast ]_P̄ ]_PP.

(48b) Waar staat het boek [_PP ___ [_P̄ in de boekenkast ]_P̄ ]_PP.

(49a) Het meisje woont verder van haar school af dan haar vader [_PP x-ver [_P̄ van zijn kantoor af ]_P̄ ]_PP woont.

(49b) Het meisje woont verder van haar school af dan haar vader [_PP ___ [_P̄ van zijn kantoor af ]_P̄ ]_PP woont.

In zin (46b), die is afgeleid van een structuur als (46a), is een nominale voorbepaling met succes naar links verplaatstGa naar eind11). In de grammaticale zinnen (47b) en (48b), die zijn afgeleid van respectievelijk (47a) en (48a), zijn de met succes bevraagde voorbepalingen achtereenvolgens een adverbiale woordgroep en een pronominale prepositiegroepGa naar eind12). En tenslotte toont de van (49a) afgeleide zin (49b) aan, dat een adverbiale voorbepaling onder gelijkheid met een adverbiale woordgroep ter linkerzijde uitgewist kan worden. Dat de grammaticaliteit van deze zinnen in strijd is met de algemene wet in (42), behoeft geen nadere toelichting.

Naar aanleiding van de ongrammaticale zin (31) hebben wij echter ook kunnen constateren dat het niet mogelijk is om een voorbepaling te verwijderen uit het prepositionele object van een prepositie. Dezelfde wetmatigheid is te bespeuren in de volgende voorbeelden.

(50a) Een jammerlijk geschrei steeg [_PP van [_PP hoe diep [_P̄ onder de puinhopen ]_P̄ ]_PP ]_PP op.

(50b) *Hoe diep steeg een jammerlijk geschrei [_PP van [_PP ___ [_P̄ onder de puinhopen ]_P̄ ]_PP ]_PP op.

(51a) Deze naaimachine dateert van korter voor de oorlog dan dit strijkijzer [_PP van [_PP x-kort [_P̄ na de oorlog ]_P̄ ]_PP ]_PP dateert.

(51b) *Deze naaimachine dateert van korter voor de oorlog dan dit strijkijzer [_PP van [_{PP ___} [_P̄ na de oorlog ]_P̄ ]_PP ]_PP dateert.

Zoals in (31) de nominale voorbepaling van het prepositionele object van ‘tot’ niet verplaatst kon worden, zo toont de van (50a) afgeleide zin (50b) aan, dat de adverbiale voorbepaling van het prepositionele object van ‘van’ niet verplaatst kan worden. Evenmin kan een dergelijke adverbiale voorbepaling onder gelijkheid met een adverbiale woordgroep ter linkerzijde uitgewist worden, zoals blijkt uit de van (51a) afgeleide zin (51b).

In feite maakt een vergelijking van de ongrammaticale zinnen (31b), (50b) en (51b) met de grammaticale zinnen (46-49b) duidelijk, dat een voorbepaling slechts dan uit een prepositiegroep verwijderd kan worden, als die groep niet het object van een voorafgaande prepositie is.

Deze twee klassen van uitzonderingen op de in (42) geformuleerde algemene wet kunnen nu als volgt gekarakteriseerd worden: een element dat deel uitmaakt van een prepositiegroep kan slechts dan naar links verplaatst worden of onder gelijkheid met een element ter linkerzijde uitgewist worden, als het binnen die prepositiegroep het meest linkse element is. De grammaticale zinnen (44-49b) zijn bijvoorbeeld zonder uitzondering van een structuur afgeleid, waarin het te verwijderen element het meest linkse element van de prepositiegroep is. In de structuren die ten grondslag liggen aan de ongrammaticale zinnen (29), (43b), (50b) en (51b) is echter sprake van een complexe prepositiegroep. Het te verwijderen element is hier weliswaar het meest linkse element van de ingebedde prepositiegroep, maar niet van de complexe prepositiegroep zelf.

Er doen zich evenwel ook gevallen voor waarin het pronominale object van een postpositie ogenschijnlijk niet vanuit de meest linkse positie binnen de postpositionele woordgroep verwijderd is. De grammaticale zinnen (52b) en (53b), die van zulke structuren als (52a) en (53a) lijken te zijn afgeleid, illustreren dergelijke gevallen.

(52a) De politieman woont [_PP vlak [_P̄ waarnaast ]_P̄]_PP.

(52b) Waar woont de politieman [_PP vlak [_P̄ ___ naast ]_P̄]_PP.

(53a) De jeugdleider staat [_PP vierkant [_P̄ waarachter ]_P̄]_PP.

(53b) Waar staat de jeugdleider [_PP vierkant [_P̄ ___ achter ]_P̄]_PP.

Het is echter bekend dat de positie van het pronominale object van een postpositie binnen de postpositionele woordgroep niet vast ligt. Naast de zinnen (54a) en (55a) worden ook zulke zinnen als (54b) en (55b) aangetroffen.

(54a) [_PP Vlak [_P̄ ernaast ]_P̄ ]_PP woont zijn zuster.

(54b) [_PP Er vlak [_P̄ ___ naast ]_P̄ ]_PP woont zijn zuster.

(55a) [_PP Recht [_P̄ ertegenover ]_P̄ ]_PP woont een politieagent.

(55b) [_PP Er recht [_P̄ ___ tegenover ]_P̄ ]_PP woont een politieagent.

Derhalve mogen wij aannemen dat de afleiding van de zinnen (52b) en (53b) niet verloopt zoals in (52a-b) en (53a-b), maar zoals in (56a-b) en (57a-b).

(56a) De politieman woont [_PP waar vlak [_P̄ ___ naast ]_P̄ ]_PP.

(56b) Waar woont de politieman [_PP ___ vlak [_P̄ ___ naast ]_P̄ ]_PP.

(57a) De jeugdleider staat [_PP waar vierkant [_P̄ ___ achter ]_P̄ ]_PP.

(57b) Waar staat de jeugdleider [_PP ___ vierkant [_P̄ ___ achter ]_P̄ ]_PP.

Het is duidelijk dat het pronominale object in (56b) en (57b) vanuit de meest linkse positie in de postpositionele woordgroep bevraagd isGa naar eind13).

Bij alle tot nu toe besproken uitzonderingen op de algemene wet in (42) gaat het om verplaatsing naar links van het meest linkse element in de prepositiegroep of om uitwissing van het meest linkse element in de prepositiegroep onder gelijkheid met een element aan de linkerzijde. Dat een dergelijke relatie niet op toeval berust, wordt bewezen door een derde klasse van uitzonderingen, de zogenaamde extrapositieverschijnselen.

Het is bekend dat relatieve bijzinnen onder bepaalde voorwaarden van hun antecedenten gescheiden kunnen worden.

(58a) De korporaal heeft [_NP twee soldaten [_S die hem niet gehoorzaamd hadden ]_S ]_NP laten geselen.

(58b) De korporaal heeft [_NP twee soldaten ___ ]_NP laten geselen [_S die hem niet gehoorzaamd hadden ]_S.

Naast zin (58a) is ook zin (58b) grammaticaal. Mede daarom neemt men gewoonlijk aan, dat de relatieve bijzin in (58b) met behulp van een verplaatsingsregel die ‘Extrapositie’ genoemd wordt, naar rechts verplaatst is.

Het domein van dit extrapositieproces strekt zich echter ook uit tot relatieve zinnen waarvan het antecedent het nominale object van een prepositie is.

(59a) De sergeant heeft langdurig [_PP met [_NP een korporaal [_S die twee soldaten had laten geselen ]_S ]_NP ]_PP gesproken.

(59b) De sergeant heeft langdurig [_PP met [_NP een korporaal ___ ]_NP ]_PP gesproken [_S die twee soldaten had laten geselen ]_S.

(60a) Het toekomstig winkelcentrum strekt zich [_PP tot [_PP achter [_NP de boerderij [_S die aan de overkant van het water ligt ]_S ]_NP ]_PP ]_PP uit.

(60b) Het toekomstig winkelcentrum strekt zich [_PP tot [_PP achter [_NP de boerderij ___ ]_NP ]_PP ]_PP uit [_S die aan de overkant van het water ligt]_S.

De grammaticale zin (59b), die is afgeleid van (59a), toont aan dat de extrapositieregel ongestraft een relatieve bijzin uit een prepositionele woordgroep kan verwijderen en naar de meest rechtse positie in de werkwoordsgroep kan verplaatsen. Daarnaast blijkt uit de van (60a) afgeleide zin (60b) dat extrapositie van een relatieve bijzin vanuit het prepositionele object van een prepositie eveneens een aanvaardbaar resultaat oplevert.

De geëxtraponeerde relatieve bijzinnen in (59b) en (60b) zijn verwijderd uit een prepositiegroep waarvan zij het meest rechtse element vormden. De volgende zinnen lijken echter aan te tonen dat dit geen noodzakelijke voorwaarde is voor het extraponeren van elementen die deel uitmaken van een prepositiegroep.

(61a) De sopraan moest [_PP tussen [_NP twee mannen [_S die haar gezwollen stemgeluid trachtten te overschreeuwen ]_S ]_NP in ]_PP zitten.

(61b) De sopraan moest [_PP tussen [_NP twee mannen ___ ]_NP in ]_PP zitten [_S die haar gezwollen stemgeluid trachtten te overschreeuwen ]_S.

(62a) De tjalk is [_PP onder [_NP een brug [_S die uit de middeleeuwen dateert ]_S ]_NP door ]_PP gevaren.

(62b) De tjalk is [_PP onder [_NP een brug ___ ]_NP door ]_PP gevaren [_S die uit de middeleeuwen dateert ]_S.

Indien de grammaticale zinnen (61b) en (62b) zijn afgeleid van structuren als in (61a) en (62a), dan hebben we hier te maken met de verwijdering van een element dat niet het meest rechtse element van een prepositiegroep is. Er zijn echter aanwijzingen dat deze zinnen niet van dergelijke structuren zijn afgeleid.

In het algemeen is het mogelijk om relatieve bijzinnen binnen een prepositionele woordgroep naar rechts te verplaatsen.

(63a) De bus is [_PP op [_NP twee leerlingen [_S die zich verslapen hadden ]_S ]_NP na ]_PP naar zijn bestemming vertrokken.

(63b) De bus is [_PP op [_NP twee leerlingen ___ ]_NP na [_S die zich verslapen hadden ]_S ]_PP naar zijn bestemming vertrokken.

In de van (63a) afgeleide zin (63b) is de relatieve bijzin naar de meest rechtse positie in de prepositiegroep geëxtraponeerdGa naar eind14). De structuren (61a) en (62a) komen echter niet in aanmerking voor een dergelijke vorm van extrapositie. De volgende zinnen, die zijn afgeleid van achtereenvolgens (61a) en (62a), zijn ongrammaticaal, hoewel dit op grond van de grammaticaliteit van (63b) niet in de lijn der verwachtingen ligt.

(64) *De sopraan moest [_PP tussen [_NP twee mannen ___ ]_NP in [_S die haar gezwollen stemgeluid trachtten te overschreeuwen ]_S ]_PP zitten.

(65) *De tjalk is [_PP onder [_NP een brug ___ ]_NP door [_S die uit de middeleeuwen dateert ]_S ]_PP gevaren.

Dit kan alleen betekenen dat wij ten onrechte hebben aangenomen dat (61b) en (62b) van zulke structuren als (61a) en (62a) zijn afgeleidGa naar eind15). De partikels ‘in’ en ‘door’ in deze twee zinnen behoren niet tot de prepositionele woordgroep, maar fungeren veeleer als werkwoordelijke partikels. De afleiding van dergelijke zinnen verloopt dan ook niet zoals in (61a-b) en (62a-b), maar zoals in (66a-b) en (67a-b).

(66a) De sopraan moest [_PP tussen [_NP twee mannen [_S die haar gezwollen stemgeluid trachtten te overschreeuwen ]_S ]_NP ]_PP in zitten.

(66b) De sopraan moest [_PP tussen [_NP twee mannen ___ ]_NP ]_PP in zitten [_S die haar gezwollen stemgeluid trachtten te overschreeuwen ]_S.

(67a) De tjalk is [_PP onder [_NP een brug [_S die uit de middeleeuwen dateert ]_S ]_NP ]_PP door gevaren.

(67b) De tjalk is [_PP onder [_NP een brug ___ ]_NP ]_PP door gevaren [_S die uit de middeleeuwen dateert ]_S.

Het is duidelijk dat de geëxtraponeerde relatieve bijzinnen in (66b) en (67b) het meest rechtse element van de prepositiegroep vormden.

De ongrammaticaliteit van (64) en (65) komt nu niet langer als een verrassing. Dergelijke zinnen zijn immers niet afgeleid van zulke structuren als (61a) en (62a), maar van de structuren in (66a) en (67a). De extrapositieregel die op deze structuren is toegepast, resulteert dan ook niet in zulke zinsstructuren als (64) of (65), maar in zinsstructuren zoals (68) en (69). En dergelijke zinsstructuren zijn ongrammaticaal om dezelfde reden waarom (70) ongrammaticaal is.

(68) *De sopraan moest [_PP tussen [_NP twee mannen ___ ]_NP ]_PP in [_S die haar gezwollen stemgeluid trachtten te overschreeuwen ]_S zitten.

(69) *De tjalk is [_PP onder [_NP een brug ___ ]_NP ]_PP door [_S die uit de middeleeuwen dateert ]_S gevaren.

(70) *De officier heeft [_NP een soldaat ___ ]_NP naar het front [_S die zijn vrouw het hof wilde maken ]_S gezonden.

Extrapositie van relatieve bijzinnen levert immers alleen dan een aanvaardbaar resultaat op als de relatieve bijzin naar de meest rechtse positie in een woordgroep verplaatst wordt. In de zinnen (68) - (70) is de relatieve bijzin niet naar de meest rechtse positie in de werkwoordsgroep geëxtraponeerd en dus is er niet voldaan aan deze voorwaarde voor grammaticaliteit.

Nu het, in tegenstelling tot wat (61b) en (62b) suggereerden, vast staat, dat de relatieve bijzinnen in (66b) en (67b), evenals die in (59b) en (60b), vanuit de meest rechtse positie in een prepositiegroep geëxtraponeerd zijn, kunnen we een algemene karakterisering van deze derde klasse van uitzonderingen op de algemene wet in (42) geven. Een element dat deel uitmaakt van een prepositiegroep kan kennelijk slechts dan naar rechts verplaatst worden, als dat element het meest rechtse element van die prepositiegroep isGa naar eind16).

3.2. Een symmetrisch patroon.

Uit de karakteriseringen van de drie behandelde klassen van uitzonderingen op de algemene wet in (42) kunnen we afleiden dat hier sprake is van een zeker symmetrisch patroon. De voorwaarden voor verplaatsing naar rechts zijn immers het spiegelbeeld van de voorwaarden voor verplaatsing naar links. Zoals een element dat deel uitmaakt van een prepositionele of postpositionele woordgroep slechts dan naar links verplaatst kan worden als dat element het meest linkse element van die woordgroep is, zo kan een element dat deel uitmaakt van een prepositiegroep slechts dan naar rechts verplaatst worden, als dat element het meest rechtse element van die woordgroep isGa naar eind17). In alle andere gevallen is verplaatsing naar links of naar rechts van een element dat deel uitmaakt van een prepositionele of postpositionele woordgroep uitgesloten.

Deze stand van zaken maakt het noodzakelijk om het in (42) geformuleerde principe als volgt te amenderen:

(71) Geen enkel element kan verwijderd worden uit de omgeving

[_PP X ___ Y ] _PP

tenzij: (i) X = e en het te verwijderen element wordt naar links verplaatst of onder gelijkheid met een element aan de linkerzijde uitgewist;

of (ii) Y = e en het te verwijderen element wordt naar rechts verplaatst of onder gelijkheid met een element aan de rechterzijde uitgewist.

In deze formulering duidt ‘e’ de nulrij aan.

Hoewel de geamendeerde wet (71) de in sectie 3.1. besproken verschijnselen verantwoordt, is het duidelijk dat deze amendementen op geen enkele manier bijdragen tot een verklaring van het complex van uitzonderingen op de algemene wet (42). Evenmin biedt (71) een verklaring voor het merkwaardige symmetrische patroon in dat complex van uitzonderingen. De belangrijkste vraag is immers waarom het verbod op het verwijderen van lexicale elementen uit prepositie-groepen opgeheven wordt als één van de condities (71i) of (71ii) geldt. Bovendien zal in sectie 4 duidelijk worden dat zich met betrekking tot de formulering in (71) een nieuwe anomalie voordoet.

4. Een vierde klasse van uitzonderingen: samentrekking.

Van een enigszins andere aard dan de drie voorgaande klassen van uitzonderingen zijn de anomalieën die zich voordoen bij het elliptische proces dat gewoonlijk ‘Samentrekking’ genoemd wordtGa naar eind18).

Het is bekend dat bij nevenschikking van twee zinnen onder bepaalde voorwaarden elementen in het tweede lid van de nevenschikking onder gelijkheid met elementen in het eerste lid van de nevenschikking uitgewist kunnen worden. Op die manier is bijvoorbeeld zin (72b) afgeleid van (72a).

(72a) De één bestrijdt de vertrossing en de ander [_V bestrijdt ]_V de verzuiling.

(72b) De één bestrijdt de vertrossing en de ander [_V ___ ]_V de verzuiling.

In zin (72b) is het werkwoord uit het tweede lid van de nevenschikking verwijderd.

Er zijn echter ook gevallen van samentrekking waarin behalve het werkwoord één of meer andere elementen zijn uitgewist.

(73) De één verrast een verre vriend met een kerstgeschenk en de ander [_V ___ ]_V een naaste buur [_PP ___ ]_PP.

(74) De één installeert in het voorjaar een tent op het gazon en de ander [_V ___ ]_V. [_PP ___ ]_PP een kampeerwagen [_PP ___ ]_PP.

In zin (73) heeft de ellipsregel het werkwoord en een prepositiegroep uit het tweede lid van de nevenschikking verwijderdGa naar eind19). En in zin (74) zijn zelfs drie elementen samengetrokken: het werkwoord en twee prepositiegroepen. Beide voorbeelden tonen duidelijk aan dat de te verwijderen elementen niet onmiddellijk op elkaar hoeven te volgen.

In het algemeen laat het samentrekkingsproces twee restanten achterGa naar eind20). Zowel in (72b) als in (73) en (74) zijn het twee nominale woordgroepen die als zodanig functioneren. Dat het eerste restant in deze drie zinnen het subject van het tweede lid van de nevenschikking is, berust op toeval. De volgende zinnen maken duidelijk dat ook een vooropgeplaatste of bevraagde nominale woordgroep als eerste restant kan fungeren.

(75) Zijn zoon schonk hij het bollenveld en [_NP zijn dochter ]_NP ___ ___ [_NP de broeikas ]_NP.

(76) Wie noemt de wet een overtreder en [_NP wie ]_NP ___ ___ ___ [_NP een misdadiger ]_NP.

In zin (75) is het nominale eerste restant een vooropgeplaatst indirect object en in zin (76) is het een bevraagd direct object. Het tweede restant is in beide zinnen eveneens een nominale woordgroep.

De verzameling welgevormde eerste restanten blijft echter niet beperkt tot nominale woordgroepen. Ook adjectivische woordgroepen, prepositionele woordgroepen, kwantorgroepen en zelfs hele zinnen kunnen als eerste restant optreden.

(77) Donkergroen is het gras en [_AP lichtblauw ]_AP ___ [_NP de lucht ]_NP.

(78) In de plaggenhut huist een kluizenaar en [_PP in de stulp ] _PP ___ [_NP een profeet ]_NP.

(79) Hoeveel kost een wissel en [_QP hoeveel ]_QP ___ [_NP een rangeerspoor ]_NP.

(80) Dat sommigen hun ziel verkwanselen verwondert de één en [_S dat sommigen hun lichaam verkwanselen ]_S ___ [_NP de ander ]_NP.

In zin (77) is het eerste restant een vooropgeplaatste adjectiefgroep, in zin (78) een vooropgeplaatste prepositiegroep, in zin (79) een bevraagde kwantorgroep en in zin (80), tenslotte, een hele zin. Het tweede restant is in al deze zinnen een nominale woordgroep.

Zoals de verzameling welgevormde eerste restanten niet beperkt blijft tot nominale woordgroepen, zo blijft ook de verzameling welgevormde tweede restanten niet beperkt tot nominale woordgroepen. Adjectivische woordgroepen, prepositionele woordgroepen, kwantorgroepen en hele zinnen kunnen eveneens als tweede restant optreden. De volgende zinnen illustreren dit.

(81) De één is ingetogen en [_NP de ander ]_NP ___ [_AP ijdel ]_AP.

(82) De één gelooft in engelen en [_NP de ander ]_NP ___ [_PP in neutrino's ]_PP.

(83) De één slaapt zeer veel en [_NP de ander ]_NP ___ [_QP zeer weinig ]_QP.

(84) De één ontkent dat de weerwolf bestaat en [_NP de ander ]_NP ___ [_S dat de ether bestaat ]_S.

In zin (81) is het tweede restant een adjectiefgroep, in zin (82) een prepositiegroep, in zin (83) een kwantorgroep en in zin (84), tot slot, een hele zin. Het eerste restant is in al deze voorbeelden een nominale woordgroep.

Hoewel nagenoeg alle woordgroepen dus als samentrekkingsrestanten kunnen optreden, is het resultaat zeker niet onder alle omstandigheden aanvaardbaarGa naar eind21). In feite wordt de welgevormdheid van de samentrekkingsrestanten bepaald door een aantal wetmatigheden van zeer algemene aard. Eén van die wetmatigheden houdt verband met de in de voorafgaande secties besproken verschijnselen en betreft die gevallen, waarin het eerste of tweede restant deel uitmaakt van een prepositiegroep.

Zoals wij reeds geconstateerd hebben dat het nominale object van een prepositie niet verwijderd kan worden uit de prepositionele woordgroep waarvan het deel uitmaakt, zo moeten wij nu constateren dat het evenmin als samentrekkingsrestant dienst kan doen.

Dit blijkt bijvoorbeeld uit de ongrammaticaliteit van de zinnen (85b), (86b) en (87b), die achtereenvolgens van (85a), (86a) en (87a) zijn afgeleid.

(85a) De één houdt van sprinkhanen en de ander houdt [_PP van [_NP jonge vleermuizen ]_NP ]_PP.

(85b) *De één houdt van sprinkhanen en de ander ___ [_PP ___ [_NP jonge vleermuizen ]_NP ]_PP.

(86a) De één vergast zijn geliefde op Belgische bonbons en de ander vergast zijn geliefde [_PP op [_NP een Vlaamse novelle ]_NP ]_PP.

(86b) *De één vergast zijn geliefde op Belgische bonbons en de ander ___ ___ ___ [_PP ___ [_NP een Vlaamse novelle ]_NP ]_PP.

(87a) In het ene gezin drinken de ouders natuurzuiver bron-water en [_PP in [_NP het andere gezin ]_NP ]_PP drinken de ouders synthetische wijn.

(87b) *In het ene gezin drinken de ouders natuurzuiver bron-water en [_PP ___ [_NP het andere gezin ]_NP ]_PP ___ ___ ___ synthetische wijn.

In de zinnen (85b) en (86b) fungeert het nominale object van de samengetrokken prepositie als tweede restant en in zin (87b) doet het als eerste restant dienst.

Dat het prepositionele object van een prepositie niet alleen niet verwijderd kan worden uit de complexe prepositiegroep waarvan het deel uitmaakt, maar evenmin als samentrekkingsrestant kan optreden, wordt geïllustreerd door de ongrammaticaliteit van de volgende zinnen.

(88a) Het militaire oefenterrein strekt zich tot achter de westelijke heuvelrug uit en het nucleaire proefterrein strekt zich [_PP tot [_PP achter [_NP de oostelijke heuvelrug ]_NP ]_PP ]_PP uit.

(88b) *Het militaire oefenterrein strekt zich tot achter de westelijke heuvelrug uit en het nucleaire proefterrein ___ ___ [_PP ___ [_PP achter [_NP de oostelijke heuvelrug]_NP ]_PP ]_PP ___.

(89a) Van voor de uitvinding van de vitaminetablet dateert het chronische tekort en [_PP van [_PP na [_NP de uitvinding van de vitaminetablet ]_NP ]_PP ]_PP dateert de oververzadiging.

(89b) *Van voor de uitvinding van de vitaminetablet dateert het chronische tekort en [_PP ___ [_PP na [_NP de uitvinding van de vitaminetablet ]_NP ]_PP ]_PP ___ de oververzadiging.

In de van (88a) afgeleide zin (88b) functioneert het prepositionele object van de samengetrokken prepositie als tweede restant en in de van (89a) afgeleide zin (89b) dient het als eerste restantGa naar eind22).

Voorts hebben wij geconstateerd dat geen enkel element uit het zinsobject van een prepositie verwijderd kan worden. Evenzo kan geen enkel element uit het zinsobject van een prepositie als samentrekkingsrestant dienst doen, getuige de ongrammaticaliteit van de van (90a) afgeleide zin (90b).

(90a) De één drinkt een pint zonder op de muziek te letten en de ander drinkt een pint [_PP zonder [_S [_PP op de gesprekken ]_PP te letten ]_S ]_PP.

(90b) *De één drinkt een pint zonder op de muziek te letten en de ander ___ ___ ___ [_PP ___ [_S [_PP op de gesprekken ]_PP ___ ]_S ]_PP.

In zin (90b) is een prepositiegroep die deel uitmaakt van het beknopte zinsobject van de prepositie ‘zonder’, als restant achtergebleven.

Uit deze feiten blijkt duidelijk dat de condities op het verwijderen van elementen uit prepositiegroepen ook bepalend zijn voor de welgevormdheid van samentrekkingsrestanten. De parallellie reikt echter nog verder. Zoals een voorbepaling alleen dan uit een prepositiegroep verwijderd kan worden als die voorbepaling het meest linkse element van de prepositiegroep is, zo vormt een voorbepaling die deel uitmaakt van een prepositiegroep, alleen dan een welgevormd samentrekkingsrestant als die voorbepaling het meest linkse element van de prepositiegroep is.

(91a) De ene veiligheidsagent stond twee meter achter de grootvorstin en de andere veiligheidsagent stond [_PP [_NP drie meter ]_NP achter de grootvorstin ]_PP.

(91b) De ene veiligheidsagent stond twee meter achter de grootvorstin en de andere veiligheidsagent ___ [_PP [_NP drie meter ]_NP ___ ]_PP.

(92a) De laagste onderscheiding is tot twee maanden na de dag van uitreiking geldig en de hoogste onderscheiding is [_PP tot [_PP [_NP drie maanden ]_NP na de dag van uitreiking ]_PP ]_PP geldig.

(92b) *De laagste onderscheiding is tot twee maanden na de dag van uitreiking geldig en de hoogste onderscheiding ___ [_PP ___ [_PP [_NP drie maanden ]_NP ___ ]_PP ]_PP ___.

In de structuur (92a), die ten grondslag ligt aan de ongrammaticale samentrekking (92b), is de voorbepaling ‘drie maanden’ weliswaar het meest linkse element van de ingebedde prepositiegroep, maar niet van de complexe prepositiegroep als geheel. Daarentegen hebben we in de structuur (91a), die aan de grammaticale samentrekking (91b) ten grondslag ligt, met slechts één prepositiegroep te maken, waarvan de voorbepaling ‘drie meter’ het meest linkse element isGa naar eind23).

Het probleem is nu dat de parallellie tussen de condities op het verwijderen van elementen uit prepositiegroepen en de condities op de welgevormdheid van samentrekkingsrestanten die deel uitmaken van een prepositiegroep, niet tot uitdrukking komt in de formulering van principe (71). Het domein van dit principe reikt immers niet verder dan die gevallen waarin elementen uit een prepositiegroep verwijderd worden. Daaruit vloeit voort dat de onwelgevormdheid van de samentrekkingen (85-90b) en (92b) niet toegeschreven moet worden aan de elementen die achtergebleven zijn, maar aan de elementen die verwijderd zijn. De ongrammaticaliteit van deze samengetrokken zinnen zou dus met name te wijten zijn aan het feit dat een prepositie uit een prepositiegroep verwijderd is. Maar dit leidt tot een tegenspraak. In de onwelgevormde samentrekkingen (85-90b) en (92b) vormde de uitgewiste prepositie het meest linkse element van de prepositiegroep.

Bovendien heeft uitwissing onder gelijkheid met een element ter linkerzijde plaats gevonden. Bijgevolg vallen de ongrammaticale samentrekkingen (85-90b) en (92b) onder conditie (71i) en behoren zij grammaticaal te zijn. Het is duidelijk dat het principe in (71) de samentrekkingsfeiten onverklaard laat en dat een andere formulering van dat principe noodzakelijk isGa naar eind24).

5. Een conditie op variabele factoren; gestandaardiseerde factorisering.

Uit een expliciete formulering van de samentrekkingsregel zal blijken dat de condities op het verwijderen van elementen uit prepositiegroepen de weerspiegeling vormen van een conditie op variabele factoren, die de klasse van passende factoriseringen voor een transformatie inperkt. In sectie 5.1. zullen wij de bouwstenen voor een dergelijke expliciete formulering van de regel aandragen. Na een korte uiteenzetting over het formalisme van transformaties (sectie 5.2.) zullen wij vervolgens in sectie 5.3. een formulering van de samentrekkingsregel geven en aan de hand daarvan in sectie 5.4. vaststellen, dat het in (71) geformuleerde principe als een conditie op variabele factoren geïnterpreteerd moet worden. Tenslotte zullen wij in sectie 5.5. aantonen dat de uitzonderlijke verschijnselen die aanleiding gaven tot de formulering van de speciale clausules (71i) en (71ii), geen anomalieën zijn, indien een passende factorisering voor een transformatie een gestandaardiseerde factorisering is.

5.1. Samentrekking: op weg naar een formulering.

Opmerkelijk is dat het werkwoord in alle tot nu toe besproken gevallen van samentrekking tot de verwijderde elementen behoort. Het is zelfs zó, dat zulke samentrekkingen als (93a) en (94a) onwelgevormd zijn, als het werkwoord niet tot de verwijderde elementen behoort, zoals in (93b) en (94b).

(93a) De één is allergisch voor reuzel en de ander [_V ___ ]_V [_AP ___ ]_AP voor houtpulp.

(93b) *De één is allergisch voor reuzel en de ander is [_AP ___ ]_AP voor houtpulp.

(94a) De één heeft bijna honderd stripboeken en de ander [_V ___ ]_V [_NP slechts tien [_N̄ ___ ]_N̄ ]_NP.

(94b) *De één heeft bijna honderd stripboeken en de ander heeft [_NP slechts tien [_N̄ ___ ]_N̄ ]_NP.

De ongrammaticaliteit van de zinnen (93b) en (94b) weerspiegelt een bepaalde wetmatigheid waaraan het samentrekkingsproces onderworpen is. Voor zover mij bekend, is Paardekooper (1971⁴: 400) de eerste geweest die deze wetmatigheid gesignaleerd heeft. Zijn formulering ervan, die wij de ‘Wet van Paardekooper’ zullen noemen, luidt als volgt:

(95)

De Wet van Paardekooper

Elk samengetrokken zinsdeel achter de voor-pv (achter een zinsdeel met een ondersch. vw, een betr. woord, een indirekt vra. woord of achter een beperkt en verbindend bwbn-patroon) vereist tegelijk samentrekking in die pv (in dat zinsdeel met een ondersch. vw enz.)

Volgens de Wet van Paardekooper zijn de zinnen (93b) en (94b) ongrammaticaal, omdat hier een element aan de rechterzijde van de persoonsvorm verwijderd is, zonder gelijktijdige verwijdering van de persoonsvorm zelf. In de voorbeelden (93a) en (94a) is dat wel gebeurd.

Evenzo voorspelt de Wet van Paardekooper dat het onmogelijk is om alleen het subject te verwijderen, indien inversie van subject en persoonsvorm heeft plaats gevonden. De volgende voorbeelden tonen aan dat deze voorspelling juist is.

(96a) Haat de koning geschiedschrijvers en bewondert [_NP de koning ]_NP dichters.

(96b) *Haat de koning geschiedschrijvers en bewondert [_NP ___ ]_NP dichters.

(97a) Vandaag bezichtigt het zakengezelschap het museum en morgen bezoekt [_NP het zakengezelschap ]_NP de dierentuin.

(97b) *Vandaag bezichtigt het zakengezelschap het museum en morgen bezoekt [_NP ___ ]_NP de dierentuin.

(98a) Vandaag bezichtigt het zakengezelschap het museum en morgen [_V bezichtigt ]_V [_NP het zakengezelschap]_NP de dierentuin.

(98b) Vandaag bezichtigt het zakengezelschap het museum en morgen [_V ___ ]_V [_NP ___ ]_NP de dierentuin.

De zinnen (96b) en (97b), die zijn afgeleid van achtereenvolgens (96a) en (97a), kunnen nauwelijks als aanvaardbare Nederlandse zinnen beschouwd worden. Volgens de Wet van Paardekooper is dit te wijten aan het feit dat de samentrekking van het subject niet vergezeld is gegaan van samentrekking van de eraan voorafgaande persoonsvorm. Daarentegen levert gelijktijdige samentrekking van zowel het subject als de eraan voorafgaande persoonsvorm in de van (98a) afgeleide zin (98b) een goed resultaat op, geheel overeenkomstig de verwachtingenGa naar eind25).

Evenmin is het volgens de Wet van Paardekooper zonder meer toegestaan om elementen te verwijderen uit een zin die door een voegwoord ingeleid wordt. In zulke gevallen moet ook het voegwoord zelf samengetrokken worden, zoals de ongrammaticaliteit van de van (99a) afgeleide zin (99b) aantoont.

(99a) Men beweert dat hij accountant is en [_COMP dat ]_COMP zij juriste [_V is ]_V.

(99b) *Men beweert dat hij accountant is en [_COMP dat ]_COMP zij juriste [_V ___ ]_V.

(99c) Men beweert dat hij accountant is en [_COMP ___ ]_COMP zij juriste [_V ___ ]_V.

De van (99a) afgeleide zin (99c) is echter grammaticaal, omdat behalve het werkwoord ook het voegwoord uit het tweede lid van de nevenschikking verwijderd is. Er bestaat dus, zoals Paardekooper al heeft opgemerkt, een zekere verwantschap tussen de persoonsvorm en het voegwoord, in die zin dat geen enkel element aan de rechterzijde van het voegwoord of de persoonsvorm uitgewist kan worden, zonder dat ook het voegwoord of de persoonsvorm zelf uitgewist wordtGa naar eind26).

De vraag rijst nu waar deze kennelijke verwantschap tussen voegwoord en persoonsvorm aan toegeschreven moet worden. Het is in dit verband allereerst van belang op te merken dat de uitzonderlijke status van de persoonsvorm zich niet beperkt tot hoofdzinnen, zoals de Wet van Paardekooper suggereert, maar zich ook uitstrekt tot bijzinnen. Zelfs wanneer zij in de bijzinsvolgorde gezet worden, blijven zulke zinnen als (93b) en (94b) ongrammaticaal.

De volgende voorbeelden illustreren dit:

(100) *Als de één allergisch voor reuzel is en de ander [_AP ___ ]_AP voor houtpulp is…

(101) *Als de één bijna honderd stripboeken heeft en de ander [_NP slechts tien [_N̄ ___ ]_N̄ ]_NP heeft…

Toch staat het samengetrokken zinsdeel hier niet achter, maar vóór de persoonsvorm, zodat de Wet van Paardekooper dergelijke zinnen strikt genomen niet uitsluit.

Als de persoonsvorm in (100) en (101) echter ook wordt samengetrokken, zijn de resulterende zinnen grammaticaal:

(102) Als de één allergisch voor reuzel is en de ander [_AP ___ ]_AP voor houtpulp [_V ___ ]_V …

(103) Als de één bijna honderd stripboeken heeft en de ander [_NP slechts tien [_N̄ ___ ]_N̄ ]_NP [_V ___ ]_V …

In dit opzicht komen de zinnen (102) en (103) dus overeen met de zinnen (93a) en (94a), ook al staan die niet in de bijzinsvolgorde, maar in de hoofdzinsvolgorde.

Voorts is uit (96b) en (97b) gebleken dat het subject van de hoofdzin niet samengetrokken kan worden, indien inversie van subject en persoonsvorm heeft plaats gevonden. Het blijkt echter evenmin mogelijk te zijn om het subject van de bijzin samen te trekken, indien er een element aan voorafgaat dat in de hoofdzin inversie van subject en persoonsvorm zou veroorzaken.

(104a) *Voor welke firma maakt buurman radio's en voor welke firma lapt [_NP ___ ]_NP schoenen.

(104b) *Niemand weet voor welke firma buurman radio's maakt en voor welke firma [_NP ___ ]_NP schoenen lapt.

In tegenstelling tot in (104a) en evenals in (100) en (101), staat het samengetrokken zinsdeel in (104b) wederom niet achter, maar vóór de persoonsvorm. Maar in dit geval sluit de Wet van Paardekooper zowel (104a) als (104b) uit, zij het niet om dezelfde redenGa naar eind27).

Als de persoonsvorm in voorbeelden zoals (104a) en (104b) eveneens wordt samengetrokken, zijn de resulterende zinnen allebei grammaticaal, ook al staat de één in de hoofdzinsvolgorde en de ander in de bijzinsvolgorde:

(105a) Aan hoeveel vrouwen verkocht de modegigant een avondjapon en aan hoeveel mannen [_V ___ ]_V [_NP ___ ]_NP een pantalon.

(105b) Niemand weet aan hoeveel vrouwen de modegigant een avondjapon verkocht en aan hoeveel mannen [_NP ___ ]_NP een pantalon [_V ___ ]_V.

Aangezien de samengetrokken zinsdelen in (105b) achter een zinsdeel met een indirect vraagwoord staan, sluit de Wet van Paardekooper een dergelijke zin echter ten onrechte uit.

Uit de voorbeelden (100) - (103), (104b) en (105b) blijkt duidelijk dat elementen die zich in de hoofdzin aan de rechterzijde van de persoonsvorm bevinden, evenmin zonder meer samengetrokken kunnen worden, wanneer zij zich in de bijzin aan de linkerzijde van de persoonsvorm bevinden. De gesignaleerde overeenkomsten tussen samentrekking in hoofdzinnen en samentrekking in bijzinnen tonen in feite aan, dat in beide gevallen slechts dan sprake is van een aanvaardbaar resultaat, als ook de persoonsvorm verwijderd wordt.

Daarentegen lijken elementen die zich in de hoofdzin aan de linkerzijde van de persoonsvorm bevinden, ook in de bijzin zonder gelijktijdige uitwissing van de persoonsvorm verwijderd te kunnen worden.

(106a) De vreemdeling boog voorover naar de waardin en [_NP ___ ]_NP begon haar lichaam te betasten.

(106b) De waard zag dat de vreemdeling voorover boog naar de waardin en [_NP ___ ]_NP haar lichaam begon te betasten.

(107a) Hoeveel mantels heeft vader betaald en [_NP ___ ]_NP heeft moeder vervolgens versleten.

(107b) De rechtbank wil weten hoeveel mantels vader betaald heeft en [_NP ___ ]_NP moeder vervolgens versleten heeft.

In (106a) en (106b) is het subject ogenschijnlijk uit het tweede lid van de nevenschikking verwijderd en in (107a) en (107b) lijkt het bevraagde zinsdeel samengetrokken te zijn. Hoewel het niet ongebruikelijk is om in dergelijke gevallen van samentrekking te spreken, zijn er echter redenen om te veronderstellen dat wij hier met processen van een heel andere aard te maken hebbenGa naar eind28).

Onder deze veronderstelling komt de uitzonderlijke status van de persoonsvorm en het voegwoord met betrekking tot het samentrekkingsproces in een enigszins ander daglicht te staan. Indien er in (106) en (107) geen sprake is van samentrekking, kan de ongrammaticaliteit van (93-94b), (96-97b), (99b), (101) - (102) en (104a-b) toegeschreven worden aan het feit dat de persoonsvorm tot de samentrekkingsrestanten behoort. Kennelijk is het samentrekkingsproces zowel in hoofdzinnen als in bijzinnen aan een conditie onderworpen, die niet toelaat dat de persoonsvorm of het voegwoord achterblijven. Dit betekent dat het antwoord op de vraag naar de aard van de verwantschap tussen de persoonsvorm en het voegwoord niet zozeer gezocht moet worden in een karakterisering van de klasse van elementen die samengetrokken kunnen worden, maar veeleer in een karakterisering van de klasse van elementen die als samentrekkingsrestanten dienst kunnen doenGa naar eind29).

In sectie 4 hebben wij reeds geconstateerd dat nominale woordgroepen, prepositionele woordgroepen, adjectivische woordgroepen, kwantorgroepen en zelfs hele zinnen als samentrekkingsrestanten kunnen fungeren.

Wat al deze woordgroepen met elkaar gemeen hebben is dat zij maximale woordgroepen zijn. Daarmee bedoelen we dat geen van de in (75) - (84) achtergebleven woordgroepen onvolledig is, in die zin dat er een element uit ontbreektGa naar eind30). In feite is het zelfs zó, dat een onvolledige woordgroep onmogelijk als restant dienst kan doen. De ongrammaticale zin (108b) maakt duidelijk wat wij in dit verband op het oog hebben.

(108a) De één koopt een piano en [_NP de ander ]_NP koopt [_NP een [_N̄ gitaar ]_N̄ ]_NP.

(108b) *De één koopt een piano en [_NP de ander ]_NP ___ [_NP ___ [_N̄ gitaar ]_N̄ ]_NP.

In de van een structuur als (108a) afgeleide zin (108b) zijn het werkwoord en een lidwoord uit het tweede lid van de nevenschikking verwijderd. Achtergebleven zijn een volledige nominale woordgroep als eerste restant en een onvolledige nominale woordgroep als tweede restant. Dat het tweede restant een onvolledige woordgroep is, blijkt uit een zin als (109).

(109) *Hij koopt gitaar.

Het enkelvoudige nomen ‘gitaar’ eist een lexicaal gerealiseerd lidwoord en de ongrammaticaliteit van (109) is dan ook te wijten aan het ontbreken van dit element. Dat een dergelijk element evenmin samengetrokken kan worden, wordt bewezen door de ongrammaticaliteit van (108b). Dit rechtvaardigt de veronderstelling dat het samentrekkingsproces aan een conditie onderworpen is, die eist dat de achtergelaten restanten volledige of maximale woordgroepen zijn. De oorzaak van de ongrammaticaliteit van (108b) is dus gelegen in het feit dat het tweede restant slechts een nominale subgroep is.

Deze veronderstelling wordt op een andere manier bevestigd door zulke zinnen als (110) - (114), waar het niet om een ontoelaatbare samentrekking gaat, maar om het ontbreken van een interpretatiemogelijkheid.

(110) Zij bestelde de garnalencocktail en [_NP hij ]_NP ___ [_NP uiensoep ]_NP.

(111) Zij kocht twee negligeetjes en [_NP hij ]_NP ___ [_NP borstrokjes ]_NP.

(112) De één is betrekkelijk jong en [_NP de ander ]_NP ___ [_AP oud ]_AP.

(113) De één verzamelt dode roofvogels en [_NP de ander ]_NP ___ [_NP insekten ]_NP.

(114) De veiligheidschef stond vlak achter de grootvorst en [_NP zijn ondergeschikte ]_NP ___ [_PP naast de grootvorstin ]_PP.

Voor het tweede lid van de nevenschikkingen in (110) - (114) is slechts die interpretatie beschikbaar, waarbij het werkwoord, zoals aangegeven, het enige verwijderde element is. Onder een dergelijke interpretatie vormt niet alleen het eerste, maar ook het tweede restant een maximale woordgroep. Dat het tweede restant in de zinnen (110) - (114) als een maximale woordgroep beschouwd kan worden, ligt aan het feit dat nomina zoals ‘uiensoep’, ‘borstrokjes’ en ‘insekten’ niet van een lexicaal gerealiseerd lidwoord vergezeld hoeven te gaan en dat voorbepalingen zoals ‘betrekkelijk’ en ‘vlak’ meestal geen verplichte onderdelen van een adjectivische of prepositionele woordgroep zijnGa naar eind31).

Geen van deze zinnen laat de interpretatie toe, die is aangegeven in de zinsstructuren (115) - (119). Daar is behalve het werkwoord achtereenvolgens ook het lidwoord ‘de’, de kwantor ‘twee’, de voorbepaling ‘betrekkelijk’, het prenominale adjectief ‘dode’ en de voorbepaling ‘vlak’ uit het tweede lid van de nevenschikking verwijderd.

(115) *Zij bestelde de garnalencocktail en [_NP hij ]_NP ___ [_NP ___ [_N̄ uiensoep ]_N̄ ]_NP.

(116) *Zij kocht twee negligeetjes en [_NP hij ]_NP ___ [_NP ___ [_N̄ borstrokjes ]_N̄ ]_NP.

(117) *De één is betrekkelijk jong en [_NP de ander ]_NP ___ [_AP ___ [_Ā oud ]_Ā ]_AP.

(118) *De één verzamelt dode roofvogels en [_NP de ander ]_NP ___ [_NP ___ [_N̄ insekten ]_N̄ ]_NP.

(119) *De veiligheidschef stond vlak achter de grootvorst en [_NP zijn ondergeschikte ]_NP ___ [_PP ___ [_P̄ achter de grootvorstin ]_P̄ ]_PP.

De oorzaak van het ontbreken van deze interpretatie is gelegen in het feit dat het tweede restant in elk van de zinsstructuren (115) - (119) niet een maximale woordgroep is, maar een subgroep.

De veronderstelling dat alleen maximale woordgroepen welgevormde samentrekkingsrestanten vormen, lijkt door zulke grammaticale zinnen als (120a) en (120b) tegengesproken te worden.

(120a) De één heeft een sterke lever en [_NP de ander ]_NP ___ [_NP een [_N̄ zwakke [_N ___ ]_N ]_N̄ ]_NP.

(120b) De één heeft een sterke lever en [_NP de ander ]_NP heeft [_NP een [_N̄ zwakke [_N ___ ]_N ]_N̄ ]_NP.

In (120a) is behalve het werkwoord ook een nomen met succes uitgewist. Desalniettemin is het tweede restant in die zin niet alleen geen maximale woordgroep, maar zelfs geen constituent. In (120b) is een nomen verwijderd zonder gelijktijdige uitwissing van de eraan voorafgaande persoonsvorm. In strijd met de Wet van Paardekooper is het resultaat grammaticaal.

Er zijn echter aanwijzingen dat de uitwissing van het nomen in (120a) en (120b) niet het gevolg is van samentrekking, maar van een proces dat tot de klasse van anaforische processen behoort en dat ‘N - Anafora’ genoemd wordtGa naar eind32). Het is bekend dat dergelijke processen niet aan dezelfde wetmatigheden onderworpen zijn als syntactische processen. Een voorbeeld van zo'n wetmatigheid waaraan syntactische regels wel, maar anaforische regels niet gehoorzamen, is de zogenaamde ‘Complexe NP Conditie’. De volgende zinnen tonen dit duidelijk aan.

(121a) Sommige geleerden doen [_NP uitspraken [_S die welke geldschieters veel publiciteit bezorgen ]_S ]_NP.

(121b) *Welke geldschieters doen sommige geleerden [_NP uitspraken [_S die ___ veel publiciteit bezorgen ]_S ]_NP.

(122a) De kleinhandelaar _i zocht [_NP een geschenk [_S om ___ _i zijn zakenrelaties mee te verrassen ]_S ]_NP.

(122b) De kleinhandelaar _i zocht [_NP een geschenk [_S waar hij _i zijn zakenrelaties mee wilde verrassen ]_S ]_NP.

In de van (121a) afgeleide zin (121b) is een element uit een relatieve bijzin verwijderd, die deel uitmaakt van een nominale woordgroep. Zulke nominale woordgroepen worden ‘complexe NP's’ genoemd. De ongrammaticaliteit van (121b) maakt duidelijk dat de syntactische regel ‘Vraagwoordverplaatsing’ geen enkel element vanuit een dergelijke omgeving naar een positie buiten de complexe nominale woordgroep kan verplaatsen. Daarentegen wordt de grammaticale zin (122a) zó geïnterpreteerd, dat de nominale woordgroep ‘de kleinhandelaar’ als het antecedent van het lexicaal niet gerealiseerde subject van de beknopte relatieve bijzin fungeert. Op dezelfde wijze kan de grammaticale zin (122b) zó geïnterpreteerd worden, dat het subject van de hoofdzin als het antecedent van het subject van de relatieve bijzin dienst doet. Dit betekent dat de voor deze interpretaties verantwoordelijke anaforische regels ongehinderd een relatie kunnen leggen tussen elementen binnen een complexe nominale woordgroep en elementen daarbuiten.

Dat de in (120a) en (120b) geïllustreerde uitwissing van een nomen toegeschreven moet worden aan een anaforische regel, blijkt uit een zin als (123).

(123) Onze buurman heeft een sterke borstkas, maar er zijn ook [_NP mensen [_S die een zwakke [_N ___ ]_N hebben ]_S ]_NP.

In zin (123) is een nomen binnen een complexe nominale woordgroep uitgewist onder gelijkheid met een nomen dat zich buiten de complexe nominale woordgroep bevindt.

In hoeverre hier inderdaad sprake is van uitwissing onder gelijkheid laten wij in het middenGa naar eind33). Van belang is slechts dat de grammaticaliteit van (123) aantoont dat het proces dat verantwoordelijk is voor de antecedentschapsrelatie tussen een lexicaal niet gerealiseerd nomen in een complexe nominale woordgroep en een lexicaal gerealiseerd nomen daarbuiten, zich evenals de in (122a) en (122b) geïllustreerde processen, als een anaforische regel gedraagt. Dit is de reden waarom wij de regel N-Anafora genoemd hebben.

Het samentrekkingsproces volgt in dit opzicht echter het patroon van de syntactische regels. De ongrammaticaliteit van de van (124a) afgeleide zin (124b) toont aan dat de samentrekkingsregel aan de Complexe NP Conditie onderworpen is.

(124a) De één kent iemand die een sterke darmwand heeft en [_NP de ander ]_NP kent [_NP iemand [_S die [_NP een zwakke milt ]_NP heeft ]_S ]_NP.

(124b) *De één kent iemand die een sterke darmwand heeft en [_NP de ander ]_NP ___ [_NP ___ [_S ___ [_NP een zwakke milt ]_NP ___ ]_S ]_NP.

In zin (124b) maakt het tweede restant deel uit van een complexe nominale woordgroep, terwijl het eerste restant daarbuiten ligt. Dat een dergelijke combinatie van samentrekkingsrestanten onwelgevormd is, betekent dat de samentrekkingsregel, evenals Vraagwoordverplaatsing en in tegenstelling tot N-Anafora, tot de klasse van syntactische uitwissingsregels behoortGa naar eind34).

In zulke zinnen als (120b) hebben we dus alleen met N-Anafora te maken en derhalve is de Wet van Paardekooper niet van toepassing. In (120a) is sprake van een combinatie van Samentrekking en N-Anafora. Dit impliceert echter dat de samentrekkingsregel alleen het werkwoord verwijdert en dus een maximale woordgroep als tweede restant achterlaat. De conclusie is dan ook dat de zinnen (120a) en (120b) geen tegenvoorbeelden zijn tegen de veronderstelling dat alleen maximale woordgroepen welgevormde samentrekkingsrestanten zijn.

Nu wij vastgesteld hebben dat een samentrekkingsrestant slechts dan welgevormd is, als het een maximale woordgroep vormt, kunnen wij een formulering van de samentrekkingsregel geven en aan de hand daarvan de vraag naar de aard van de verwantschap tussen het voegwoord en de persoonsvorm beantwoorden. Alvorens daartoe over te gaan zullen wij in sectie 5.2. eerst een aantal begrippen bespreken, die niet alleen van belang zijn voor een juist inzicht in de werking van de regel, maar ook voor de verklaring van de reeds besproken uitzonderingen op de algemene wet, die het verwijderen van lexicale elementen uit prepositiegroepen verbiedt.

5.2. Een kort uitstapje naar het formalisme van transformaties.

Een transformatie bestaat uit twee gedeelten: een structurele conditie, die aangeeft wat het domein van de transformatie is, en een verzameling elementaire operaties, die elk tot één van de volgende drie typen behoren: uitwissing, vervanging en toevoeging.

Een optimale structurele conditie bestaat uit ten hoogste vijf predikaten en kan, min of meer informeel, als volgt geformuleerd worden:

(125)

Predikaten zoals W₁ W₂,… zijn variabele predikaten die willekeurige rijen van elementen karakteriseren. Predikaten zoals A, B,… zijn constante predikaten die de categorie van een rij lexicale elementen karakteriseren (‘NP’, ‘N̄’, ‘N’, enz.) of die de klasse van categorieën van een bepaald type karakteriseren (‘X̿’, ‘X̄’ of ‘X’). Uit het voorafgaande volgt dat een transformatie niet optimaal is, indien de structurele conditie van die transformatie meer dan vijf predikaten bevatGa naar eind35).

Een structurele conditie geeft aan in hoeveel factoren een terminale haakjesontleding opgedeeld moet worden en aan welke voorwaarden die opdeling moet voldoen.

Zoals gebruikelijk verstaan wij onder een terminale haakjesontleding elke eindige rij van elementen over de vereniging van de verzameling eindtekens, de verzameling linker benoemde haakjes en de verzameling rechter benoemde haakjesGa naar eind36). Zo zijn bijvoorbeeld de haakjesontledingen in (126) en (127) terminale haakjesontledingen.

(126) [_S [_NP [_N Hij ]_N ]_NP [_AUX heeft ]_AUX

[_VP [_NP [_N haar ]_N ]_NP [_V bedrogen ]_V ]_VP ]_S.

(127) [_S [_NP [_N Hij ]_N ]_NP [_AUX heeft [_VP [_NP [_N haar ]_N

[_V bedrogen ]_V ]_VP.

(128) [_NP [_N Hij ]_N ]_NP AUX [_VP [_NP [_N haar ]_N ]_NP

[_V bedrogen ]_V ]_VP.

De haakjesontleding in (128) is echter geen terminale haakjesontleding, omdat één van de elementen van de rij, namelijk ‘AUX’, tot de verzameling hulptekens behoort.

Een haakjesontleding p is welgevormd (i) als p een eindige rij van elementen over de vereniging van de verzameling eindtekens en de verzameling hulptekens is, of (ii) als p = [_A q ]_A, of (iii) als p = qr, waarbij q en r welgevormde haakjesontledingen zijn. De terminale haakjesontleding (126) is dus welgevormd, evenals de niet-terminale haakjesontleding (128). Maar de terminale haakjesontleding (127) is onwelgevormd, omdat bijvoorbeeld met het linkerhaakje ‘[_S‘ geen rechterhaakje correspondeert.

Als een haakjesontleding welgevormd is op grond van (i) of (ii), dan spreken we van een verbonden haakjesontleding. Een verbonden haakjesontleding is dus altijd welgevormd, maar het omgekeerde geldt niet. De welgevormde terminale haakjesontleding (126) is bijvoorbeeld verbonden, maar de welgevormde niet-terminale haakjesontleding (128) is niet verbondenGa naar eind37).

Onder een opdeling van een terminale haakjesontleding p in n factoren verstaan wij nu het geordende n-tal haakjesontledingen (p₁,…,p_n), zó dat p = p₁,…,p_n, waarbij p onderdeel is van een welgevormde terminale haakjesontleding. Twee voorbeelden van dergelijke opdelingen zijn de factoriseringen (130) en (131) van de welgevormde terminale haakjesontleding (129).

(129), (130) en (131)

Zowel in (130) als in (131) is de haakjesontleding (129) in vier factoren opgedeeld. We spreken dan van een 4-termige factorisering. Het is duidelijk dat een factor geen welgevormde haakjesontleding hoeft te zijn. In feite is, met uitzondering van de tweede factor in (131), geen van de factoren in (130) of (131) een welgevormde haakjesontleding. Er bestaat echter een belangrijk verschil tussen de factoriseringen (130) en (131). In (131) vallen de grenzen tussen de factoren precies samen met de constituentgrenzen. In (130) is dit duidelijk niet het geval. Dit verschil voert ons naar het begrip ‘gestandaardiseerde factorisering’, dat een belangrijke rol zal spelen in het vervolg van het betoogGa naar eind38).

Een gestandaardiseerde factorisering van een terminale haakjesontleding p is een opdeling van p in n factoren zó, dat het meest linkse teken van elke factor geen rechterhaakje is en het meest rechtse teken van elke factor geen linkerhaakje is. In een gestandaardiseerde factorisering zijn de grenzen tussen de factoren dus precies de constituentgrenzen.

De factorisering in (131) is een gestandaardiseerde factorisering, omdat in geen enkele factor het meest linkse teken een rechterhaakje of het meest rechtse teken een linkerhaakje is. Maar de factorisering in (130) is geen gestandaardiseerde factorisering, omdat het meest linkse teken in de tweede en de vierde factor een rechterhaakje is. Voortaan zullen wij alleen van dergelijke gestandaardiseerde factoriseringen gebruik maken, zonder dat overigens altijd expliciet te vermelden.

Wij hebben reeds geconstateerd dat een factor geen welgevormde terminale haakjesontleding hoeft te zijn. Toch is het bij een gestandaardiseerde factorisering zó, dat elke factor die zelf geen welgevormde terminale haakjesontleding is, wel één of meer welgevormde terminale haakjesontledingen bevat. Het volgend voorbeeld illustreert dit.

(132) en (133)

Hoewel de eerste factor in (133) zelf geen welgevormde terminale haakjesontleding is, bevat die factor de welgevormde terminale haakjesontleding ‘[_NP [_N Hij ]_N ]_NP’. Deze haakjesontleding wordt het inwendige van die factor genoemd. Het inwendige I(p_i) van een factor p_i in een gestandaardiseerde factorisering is de langste welgevormde terminale haakjesontleding in p_i die de rij van eindtekens in p_i bevat. Het is duidelijk dat niet alleen de eerste factor, maar ook de derde factor in (133) een inwendige heeft: I(p₃) = [_V verontschuldigd ]_V. De tweede factor in (133) heeft echter geen inwendige. Er is geen welgevormde terminale haakjesontleding die de rij van eindtekens in p₂ (‘heeft zich’) bevat, aangezien het met het linkerhaakje ‘[_VP‘ corresponderende rechterhaakje zich niet in dezelfde factor bevindt.

Het spreekt vanzelf dat het inwendige van een factor die zelf een welgevormde terminale haakjesontleding is, gelijk is aan die factor: I(p₂) = [_AUX heeft ]_AUX in (131).Ga naar eind39)

Overigens dient er in dit verband op gewezen te worden dat het inwendige van een factor geen verbonden terminale haakjesontleding hoeft te zijn. De tweede factor in (135) heeft dus een inwendige, ook al is de betreffende welgevormde terminale haakjesontleding niet verbonden: I(p₂) = [_AUX heeft ]_AUX [_VP [_NP [_N hem ]_N ]_NP [_V vergeven ]_V ]_VP.

(134) en (135)

Dit heeft met name konsekwenties voor de klasse van transformaties die ‘toevoegingen (adjuncties) aan een variabele’ worden genoemdGa naar eind40).

Het ligt voor de hand om dat gedeelte van een factor dat zich aan de linker- of rechterzijde van het inwendige bevindt, het linker uitwendige (E₁) respectievelijk het rechter uitwendige (E_r) te noemen. In (133) geldt dus: E₁(p₁) = [_S, E_r(p₁) = e (de nulrij), E₁(p₃) = e en E_r(p₃) = ]_VP ]_S. De tweede factor in (133) heeft geen uitwendigen, omdat hij geen inwendige heeft. In (131) is zowel het linker als het rechter uitwendige van de tweede factor de nulrijGa naar eind41).

Hoewel de tweede factor p₂ in (133) zelf geen inwendige heeft, kan hij in precies twee kleinere gestandaardiseerde factoren p₂' = [_AUX heeft ]_AUX en p₂'' = [_VP [_NP [_N zich ]_N ]_NP opgesplitst worden, die allebei wel een inwendige hebben. In dat geval geldt: I(p₂') = p₂', I(p₂'') = [_NP [_N zich ]_N ]_NP en E₁(p₂'') = [_VP. Als we nu de rij van inwendigen I(p₂')I(p₂'') zouden verwijderen, dan zou het uitwendige ‘[_VP’ achterblijven.

Dit achterblijvende uitwendige noemen we de rest van de factor p₂. De rest R(p_i) van een factor p_i in een gestandaardiseerde factorisering is de rij van uitwendigen die overschiet na verwijdering van de inwendigen. In (133) geldt dus: R(p₁) = [_S, R(p₂) = [_VP en R(p₃) = ]_VP ]_S. In (131) geldt echter: R(p₂) = e. Elke factor die geen inwendige heeft, heeft dus een rest. Maar een factor die een inwendige heeft, heeft alleen dan een rest, als hij ook uitwendigen heeftGa naar eind42).

Zoals wij gezien hebben, bestaat de structurele conditie in (125) uit een conjunctie van vijf predikaten. Een 5-termige factorisering p = p₁,…,p₅ van een terminale haakjesontleding s voldoet nu aan die structurele conditie als er voor elk predikaat P_i in de structurele conditie een factor p_i in de factorisering is, zó dat P_i geldt voor p_i. Daarbij moeten we een onderscheid maken tussen variabele predikaten en constante predikaten. Een variabel predikaat legt geen enkele eis op aan een factor. Een constant predikaat P_i = A in de structurele conditie geldt echter alleen dan voor een factor p_i in de factorisering als het inwendige van p_i geschreven kan worden als [_A1 [_A2 … [_Am q ]_Am … ]_A2 ]_A1, waar voor enigerlei A_i (i = 1,…,m) geldt: A_i = A, en waar q een welgevormde terminale haakjesontleding is. In dat geval zeggen we dat p_i een A isGa naar eind43).

De verzameling elementaire operaties waaruit het tweede gedeelte van een transformatie bestaat, definieert de transformationele projectie. De voorwaarden waaronder een transformationele projectie gedefinieerd is voor een factorisering van een terminale haakjesontleding, laten wij echter buiten beschouwingGa naar eind44). Van belang is hier slechts dat een factorisering van een terminale haakjesontleding waarvoor de structurele conditie van een transformatie T geldt en waarvoor de transformationele projectie van T gedefinieerd is, een passende factorisering voor T genoemd wordt.

Een factor p_i van een passende factorisering (p₁,…,p_n) is nu een constante (respectievelijk variabele) factor, indien er een constant (respectievelijk variabel) predikaat P_i in de structurele conditie van T is, zodanig dat P_i geldt voor p_i.

5.3. De formulering van Samentrekking.

In sectie 5.1. hebben wij geconstateerd dat de twee samentrekkingsrestanten alleen dan welgevormd zijn, als zij maximale woordgroepen vormen. Op grond van deze constatering kan de samentrekkingsregel voorlopig als volgt geformuleerd worden:

(136) Samentrekking:

In de structurele conditie van (136) karakteriseert het constante predikaat ‘X̿’ de klasse van zulke maximale categorieën als ‘N̿’ (= ‘NP’), ‘P̿’ (= ‘PP’), ‘A̿’ (= ‘AP’) en ‘Q̿’ (= ‘QP’), terwijl het constante predikaat ‘C’ de categorie van zulke verbindingswoorden als ‘en’ en ‘of’ karakteriseert. De transformationele projectie bestaat uit drie elementaire operaties: uitwissing van de zevende factor onder gelijkheid met de eerste factor, uitwissing van de negende factor onder gelijkheid met de derde factor en tenslotte uitwissing van de elfde factor onder gelijkheid met de vijfde factor.

Zij (137b) nu een factorisering van de aan de welgevormde samentrekking (137a) ten grondslag liggende structuur.

(137a) Zij heeft een dwerg gezien en hij ___ een reus ___.

(137b)

Het is duidelijk dat (137b) een passende factorisering is met betrekking tot (136). Omdat geldt I(p₂) = [_N̿ Zij] _N̿, is de tweede factor in (137b) een N̿, en aangezien N̿ tot de klasse van de door het predikaat X̿ gekarakteriseerde categorieën behoort, voldoet deze factor aan het tweede predikaat in de structurele conditie van (136). Voor de vierde, achtste en tiende factor in (137b) geldt dezelfde redenering. Voorts is het zesde predikaat in de structurele conditie van (136) geldig voor de zesde factor in (137b), omdat deze factor een C is. En tenslotte is het zó, dat de zevende factor in (137b) gelijk is aan de eerste factor (allebei de nulrij), dat de negende factor gelijk is aan de derde factor en dat de elfde factor gelijk is aan de vijfde factor. Derhalve brengt toepassing van regel (136) op (137b) de welgevormde samentrekking (137a) voort.

Evenzo zijn de factoriseringen van de structuren in (138a) en (138b) passende factoriseringen voor (136).Ga naar eind45)

(138a)

(138b)

Deze factoriseringen verschillen van die in (137b) in twee opzichten: de tweede factor in (138a) is, evenals de achtste factor, een A̿, terwijl de vierde factor in (138b), evenals de tiende factor, een P̿ is; en zowel in (138a) als in (138b) is de vijfde factor, evenals de elfde factor, de nulrij. In feite brengt toepassing van regel (136) op (138a) en (138b) de welgevormde samentrekkingen (77) en (82) voort.

De factorisering van de structuur in (139), die ten grondslag ligt aan de onwelgevormde samentrekking (96b), is echter geen passende factorisering voor (136).

(139)

De tweede factor in (139) is, evenals de achtste factor, een V, en omdat V niet tot de klasse van de door het predikaat X̿ gekarakteriseerde categorieën behoort, voldoen deze beide factoren niet aan het tweede, respectievelijk achtste predikaat in de structurele conditie van (136).

Bijgevolg wordt de onwelgevormde samentrekking (96b) niet door regel (136) voortgebracht.

Dat de structuur die ten grondslag ligt aan de onwelgevormde samentrekking in (140a), evenmin een passende factorisering met betrekking tot (136) heeft, bewijst de factorisering in (140b).Ga naar eind46)

(140a) *Men zegt dat hij vingers eet en dat _________ tenen ____________.

(140b)

Evenals de achtste factor, is de tweede factor in (140b) een COMP, en omdat COMP evenmin als V tot de klasse van de door het predikaat X̿ gekarakteriseerde categorieën behoort, is de factorisering in (140b) geen passende factorisering voor regel (136). De ongrammaticale zin (140a) wordt derhalve niet voortgebracht.

De vraag naar de aard van de verwantschap tussen het voegwoord en de persoonsvorm kan daarmee beantwoord worden. In de in factoren opgedeelde structuur (139) is de persoonsvorm bijvoorbeeld een V, die vóór de toepassing van het proces dat gewoonlijk ‘V-Plaatsing’ genoemd wordt, als de kern van de niet gerepresenteerde werkwoordsgroep fungeerdeGa naar eind47). Het is duidelijk dat deze categorie geen maximale categorie is en dus niet als samentrekkingsrestant dienst kan doen. In feite kan een dergelijke categorie alleen dan achtergelaten worden, als zij zelf deel uitmaakt van een maximale woordgroep, zoals in de grammaticale zinnen (141a) en (141b).

(141a) De één bezit een hond die blind is en [_N̿ de ander ]_N̿ ___ [_N̿ een kat die doof [_V is ]_V ]_N̿.

(141b) De één beklimt een bergwand zonder dat hij omhoog kijkt en [_N̿ de ander ]_N̿ ___ ___ ___ [_P̿ zonder dat hij omlaag [_V kijkt ]_V ]_P̿.

In (141a) behoort de achtergelaten persoonsvorm tot een nominale woordgroep en in (141b) maakt de achtergelaten persoonsvorm deel uit van een prepositionele woordgroep.

Voorts moet het voegwoord, blijkens de factorisering in (140b), tot de categorie COMP gerekend worden. Aangezien deze categorie evenmin een maximale categorie is, kan zij niet als samentrekkingsrestant dienen. Ook nu geldt weer dat een dergelijke categorie alleen dan achtergelaten kan worden, als zij deel uitmaakt van een maximale woordgroep. De welgevormde samentrekking (142) toont dit aan.

(142) De één verdedigt de stelling dat melk gezond is en [_N̿ de ander ]_N̿ ___ [_N̿ de stelling [ _COMP dat ]_COMP melk ongezond is ]_N̿.

Het is duidelijk dat het achtergelaten voegwoord in (142) tot een nominale woordgroep behoort.

De verwantschap tussen de persoonsvorm en het voegwoord die tot uiting komt in de Wet van Paardekooper, moet dus toegeschreven worden aan het feit dat in beide gevallen sprake is van een categorie die niet maximaal is. Dit betekent dat een voegwoord, in tegenstelling tot een nomen, een adjectief, een werkwoord; een prepositie of een kwantor, niet als een woordgroep-vormend element beschouwd kan worden. In dat geval zou immers ook van een maximale voegwoordgroep sprake moeten zijn. De door zulke elementen als ‘voordat’, ‘nadat’, enz. ingegeven pogingen om het bestaan van een voegwoordgroep aan te tonen, waarvan het voegwoord de kern zou vormen, zijn dan ook misplaatstGa naar eind48).

Overigens bevestigt dit de analyse van zulke elementen die in sectie 2 gepresenteerd is naar aanleiding van de door van der Lubbe gemaakte opmerkingen.

In dit verband moet er op gewezen worden dat de persoonsvorm ook van de categorie AUX kan zijn, zoals zin (143a) aantoont.

(143a) De één moet vroeg opstaan en [_N̿ de ander ]_N̿ [_AUX mag ]_AUX vroeg opstaan.

(143b) *De één moet vroeg opstaan en [_N̿ de ander ]_N̿ [_AUX mag ]_AUX ___ ___.

Uit de ongrammaticaliteit van de samengetrokken zin (143b) blijkt echter dat AUX geen maximale categorie is en dat hulpwerkwoorden dus evenmin als woordgroep-vormende elementen beschouwd kunnen wordenGa naar eind49). Bovendien is de persoonsvorm natuurlijk niet het enige element dat tot de categorie V kan behoren. Een infinitief dient ongetwíjfeld ook tot de categorie V gerekend te worden. Dit impliceert dat een samentrekking waarin een infinitief als restant optreedt, onwelgevormd moet zijn.

(144) *De één heeft de zee horen ruisen en [_N̿ de ander ]_N̿ ___ ___ ___ ___ [_V bruisen ]_V.

De ongrammaticaliteit van (144), waarin een element van de categorie V als tweede samentrekkingsrestant fungeert, toont aan dat deze voorspelling juist is.

Zoals wij gezien hebben, zijn de factoriseringen in (139) en (140b) geen passende factoriseringen voor de samentrekkingsregel (136), omdat zij niet voldoen aan de structurele conditie van die regel. Een factorisering kan echter ook om andere redenen niet passend zijn voor een transformatie. De factorisering van de structuur in (145) voldoet bijvoorbeeld wel aan de structurele conditie van regel (136), maar hoeft desondanks geen passende factorisering voor die regel te zijn.

(145)

Een factorisering is alleen dan een passende factorisering met betrekking tot regel (136), als de elementaire uitwissingsoperaties waaruit de transformationele projectie van (136) bestaat, alledrie voor die factorisering gedefinieerd zijn. Aangezien de zevende factor in (145) gelijk is aan de eerste factor en voorts ook de negende en de derde factor, alsmede de elfde en de vijfde factor aan elkaar gelijk zijn, kunnen de elementaire uitwissingsoperaties van (136) alledrie voor de factorisering in (145) gedefinieerd worden. Toepassing van regel (136) brengt in dat geval de welgevormde samentrekking (99c) voort.

De factorisering in (145) is echter geen passende factorisering voor (136), indien de elementaire uitwissingsoperaties niet alledrie voor (145) gedefinieerd zijn, maar bijvoorbeeld alleen voor de negende en de derde factor, alsmede de elfde en de vijfde factor. In dat geval is toepassing van regel (136) dus onmogelijk en derhalve kan de onwelgevormde samentrekking (99b) niet voortgebracht wordenGa naar eind50).

Voor sommige welgevormde samentrekkingen ontbreekt een bepaalde interpretatie. Wij hebben dit reeds in sectie 5.1. geconstateerd. Aan de grammaticale zin (111), die wij hier herhalen als (146a), kan bijvoorbeeld wel de structuur (146b), maar niet de structuur (146c) ten grondslag liggen.

(146a) Zij bestelde twee negligeetjes en hij _________ borstrokjes.

(146b)

De factoriseringen in (146b) en (146c) maken duidelijk waarom dit het geval is. De factorisering in (146b) voldoet zowel aan de structurele conditie als aan de transformationele projectie van regel (136). Met name geldt dat zowel de vierde factor als de tiende factor een N̿ is, hetgeen overeenstemt met de door de structurele conditie van (136) opgelegde eis. De factorisering (146b) is derhalve een passende factorisering voor (136) en bijgevolg wordt door toepassing van die regel de welgevormde samentrekking (146a) voortgebracht, onder een interpretatie van de kardinaliteit van de verzameling bestelde borstrokjes als een natuurlijk getal groter dan één.

De factorisering in (146c) is echter geen passende factorisering voor regel (136). Omdat geldt I(p₄) = [_N̄ negligeetjes ]_N̄ en I(p₁₀) = [_N̄ borstrokjes ]_N̄, is de vierde factor in (146c), evenals de tiende factor, een N̄ en aangezien N̄ niet tot de klasse van de door het predikaat X̿ gekarakteriseerde maximale categorieën behoort, voldoen deze beide factoren niet aan het vierde, respectievelijk tiende predikaat in de structurele conditie van (136). Het is derhalve uitgesloten dat de welgevormde samentrekking (146a) wordt voortgebracht onder een interpretatie van de kardinaliteit van de verzameling bestelde borstrokjes als precies twee. Voor de interpretatie van de welgevormde samentrekkingen (110) en (112) - (114) geldt dezelfde redenering.

Van een enigszins andere aard zijn de beperkingen op de interpretatie van zulke grammaticale zinnen als (147).

(147) De één schrijft gedichten en de ander leest.

Deze zin kan alleen zó geïnterpreteerd worden, dat geen enkel element uit het tweede lid van de nevenschikking verwijderd is. De in (148a) aangegeven interpretatie van zin (147) als een samentrekking, waarbij het object van het werkwoord uit het tweede lid van de nevenschikking verwijderd is, moet uitgesloten worden geacht. De factorisering van de structuur in (148b) maakt duidelijk waarom.

(148a) *De één schrijft gedichten en de ander leest _________.

(148b)

De factorisering in (148b) is geen passende factorisering voor regel (136). Immers, omdat geldt I(p₄) = [_V schrijft ]_V en I(p₁₀) = [_V leest ]_V, is de vierde factor, evenals de tiende factor, een V en aangezien V niet tot de klasse van de door het predikaat X̿ gekarakteriseerde categorieën behoort, geldt de structurele conditie van (136) niet voor de factorisering in (148b). De onwelgevormde samentrekking (148a) wordt derhalve niet voortgebracht, en dus kan zin (147) niet als een samentrekking geïnterpreteerd worden.

Dergelijke beperkingen op de interpretatie van welgevormde samentrekkingen kunnen ook bijdragen tot de vaststelling van de structurele status van allerlei bepalingen. Bij de bespreking van de zinnen (46-49b) en (91a-b) zijn wij er bijvoorbeeld van uitgegaan, dat zulke bepalingen als ‘tien meter’ in zin (149) binnen de prepositionele woordgroep gesitueerd zijn, en niet, zoals aangegeven in (150), buiten de prepositiegroep.

(149) De snuffelpaal staat [_P̿ tien meter [_P̄ achter de bakkerij ]_P̄ ]_P̿.

(150) De snuffelpaal staat tien meter [_P̿ [_P̄ achter de bakkerij ]_P̄ ]_P̿.

Deze twee structuren voorspellen niet dezelfde interpretatiemogelijkheden voor zulke welgevormde samentrekkingen als (151).

(151) De oude snuffelpaal staat tien meter achter de bakkerij en de nieuwe snuffelpaal ___ voor de bakkerij.

Onder een structuur als (149) kan de samentrekking in (151) alleen zó geïnterpreteerd worden, dat de nieuwe snuffelpaal ergens voor de bakkerij staat opgesteld. De factorisering van de structuur in (152) maakt duidelijk waarom dit zo is.

(152)

Het is duidelijk dat de factorisering in (152) geen passende factorisering is voor regel (136). Zowel de vierde als de tiende factor in (152) is immers een P̄, zodat de structurele conditie van (136) niet geldt voor de factorisering in (152).

Onder een structuur als (150) kan zin (151) echter ook zó geïnterpreteerd worden, dat de nieuwe snuffelpaal precies tien meter voor de bakkerij is opgesteld. Dit blijkt uit de factorisering van de structuur in (153).

(153)

De factorisering in (153) is een passende factorisering met betrekking tot regel (136). In tegenstelling tot in (152) is zowel de vierde als de tiende factor in (153) een P̿, zodat aan de structurele conditie van (136) voldaan is. Aangezien de welgevormde samentrekking in (151) echter uitsluitend de interpretatie onder structuur (149) krijgt, moeten wij concluderen dat de structuur in (150) niet de structurele positie van zulke bepalingen als ‘tien meter’ representeert. In feite zijn wij er bij de bespreking van (46-49b) en (91a-b) terecht van uitgegaan dat dergelijke bepalingen binnen de prepositiegroep gesitueerd zijnGa naar eind51).

In dit verband dient opgemerkt te worden dat gewoonlijk een structureel onderscheid wordt aangebracht tussen enerzijds zinsbepalingen en anderzijds tijds- en plaatsbepalingen. Zinsbepalingen worden meestal buiten de werkwoordsgroep gesitueerd, zoals aangegeven in (154), en tijds- en plaatsbepalingen worden meestal binnen de werkwoordsgroep gesitueerd, zoals in (155).

(154) Omdat zij waarschijnlijk [_V̿ [_V̄ een komeet zag ]_V̄ ]_V̿ …

(155) Omdat zij [_V̿ gisteren [_V̄ een komeet zag ]_V̄ ]_V̿ …

Het is duidelijk dat binnen deze opvatting de maximale werkwoordsgroep niet geïdentificeerd wordt met de zin. Uit een dergelijk structureel onderscheid vloeit voort, dat zulke samentrekkingen als (156a) welgevormd dienen te zijn, terwijl samentrekkingen zoals (156b) onwelgevormd moeten zijnGa naar eind52).

(156a) *Als zij waarschijnlijk een komeet zag en hij ___ een satelliet waarnam…

(156b) *Als zij gisteren een komeet zag en hij ___ een satelliet waarnam…

Dat een samentrekking als (156a) onder een structuur als in (154) grammaticaal zou moeten zijn, blijkt uit de factorisering in (157).

(157)

Aangezien zowel de vierde factor als de tiende factor een V̿ is, geldt de structurele conditie van regel (136) voor de factorisering in (157). Bijgevolg wordt de samentrekking (156a) voortgebracht.

Daarentegen is de factorisering van de structuur in (158), die ten grondslag zou liggen aan de samentrekking (156b), geen passende factorisering voor regel (136).

(158)

Omdat in dit geval zowel de vierde factor als de tiende factor een V̄ is, geldt de structurele conditie van regel (136) niet voor deze factorisering. Derhalve wordt de samentrekking in (156b) niet voortgebracht.

De samentrekkingen (156a) en (156b) zijn echter allebei onwelgevormd.

In feite zijn deze twee zinnen alleen dan aanvaardbaar, als er hoegenaamd geen sprake is van verwijdering van een zinsbepaling of een tijdsbepaling uit het tweede lid van de nevenschikking. Deze stand van zaken, die in strijd is met (157), kan erop wijzen dat het onjuist is om de maximale werkwoordsgroep niet met de zin te identificeren. Immers, als wij aannemen dat wat traditioneel de zin genoemd wordt, in werkelijkheid de maximale werkwoordsgroep is, dan komt de onwelgevormdheid van de samentrekking in (156a) niet langer als een verrassing. In dat geval dient de structuur die ten grondslag ligt aan een zin als (156a), tenminste zoals in (159) gerepresenteerd te worden.

(159) Als [_V̿ zij waarschijnlijk [_V̄ een komeet zag ]_V̄ ]_V̿ en [_V̿ hij ___ [_V̄ een satelliet waarnam ]_V̄ ]_V̿ …

Dit zou betekenen dat de ongrammaticaliteit van (156a) toegeschreven moet worden aan het feit dat het tweede restant in (159) niet een maximale werkwoordsgroep is, maar een werkwoordelijke subgroep.

Tegen deze gelijkschakeling van zin en maximale werkwoordsgroep pleit echter de grammaticaliteit van de door M.A.C. Huybregts gesignaleerde samentrekkingen (160a) en (160b), waarin het tweede restant ongetwijfeld een werkwoordsgroep is.

(160a) Zij hoorde de rietstengels ruisen en hij ___ de zee bruisen.

(160b) De één wil in de avondkrant lezen en de ander ___ naar een opera luisteren.

Dat het tweede restant in (160a) en (160b) als een werkwoordsgroep beschouwd moet worden, en niet als een beknopte bijzin, volgt uit de resultaten van het werk van Evers (1975).

Aangezien wij vastgesteld hebben dat een samentrekkingsrestant alleen dan welgevormd is, als het een maximale woordgroep vormt, dient de structuur van de grammaticale samentrekkingen (160a) en (160b) als volgt weergegeven te worden:

(161a) Zij hoorde de rietstengels ruisen en [_N̿ hij ]_N̿ [_V ___ ]_V [_V̿ de zee bruisen ]_V̿.

(161b) De één wil in de avondkrant lezen en [_N̿ de ander ]_N̿ [_V ___ ]_V [_V̿ naar een opera luisteren ]_V̿.

Dergelijke structuren impliceren dat het proces van V-Plaatsing, dat de hoofdzinsvolgorde van de bijzinsvolgorde afleidt, de persoonsvorm uit de maximale werkwoordsgroep verwijderd heeftGa naar eind53).

Uit de grammaticaliteit van de samentrekkingen (160a) en (160b) volgt niet alleen dat het onjuist is om de maximale werkwoordsgroep met de zin te vereenzelvigen, maar ook dat zinsbepalingen, evenals plaats- en tijdsbepalingen, binnen de werkwoordsgroep gesitueerd zijn, in tegenstelling tot wat (154) en (157) suggereren. De structuur van de ongrammaticale samentrekking (156a) dient dan ook weergegeven te worden zoals in (162).

(162) *Als zij waarschijnlijk een komeet zag en [_N̿ hij ]_N̿ [_V̿ ___ [_V̄ een satelliet waarnam ]_V̄ ]_V̿ …

Het tweede restant is hier een V̄ en voldoet derhalve niet aan de voor samentrekkingsrestanten geldende eis.

Uit de grammaticaliteit van (160a) en (160b) volgt ook dat de tot nu toe onverklaard gebleven ongrammaticaliteit van zulke samentrekkingen als (104b), die wij hier herhalen als (163), niet toegeschreven kan worden aan het feit dat een werkwoordsgroep als tweede restant dienst doet.

(163) *Niemand weet voor welke firma buurman radio's maakt en voor welke firma ___ schoenen lapt.

De factorisering van de structuur in (164) maakt duidelijk waarom de ervan afgeleide samentrekking (163) welgevormd zou moeten zijn.

(164)

Omdat zowel de tweede als de achtste factor een P̿ is en bovendien zowel de vierde als de tiende factor een V̿ is, voldoet de factorisering in (164) aan de structurele conditie van regel (136). Deze factorisering is derhalve een passende factorisering voor (136) en bijgevolg wordt de onwelgevormde samentrekking (163) voortgebracht. Overigens representeert de haakjesontleding [_P̿ e ]_P̿ in de vierde en tiende factor van (164) de oorspronkelijke positie van de bevraagde woordgroep.

De verklaring voor de ongrammaticaliteit van (163) moet gezocht worden in het feit dat het tweede restant onvolledig is, in die zin dat het een door de toepassing van Vraagwoordverplaatsing vrij gekomen positie bevat, zoals aangegeven in de tiende factor van (164). Kennelijk zijn samentrekkingsrestanten alleen dan welgevormd, als zij volledig zijn. Dit vermoeden wordt bevestigd door het contrast tussen de samengetrokken zinnen (165a) en (165b).

(165a) *Hoeveel bladzijden denk je dat er aan het tweede ministerie Thorbecke gewijd zullen worden en [_N̿ hoeveel bladzijden ]_N̿ ___ [_S dat er [_N̿ e ]_N̿ aan de spoorwegstaking gewijd zullen worden ]_S.

(165b) Hoeveel bladzijden denk je dat er aan het tweede ministerie Thorbecke gewijd zullen worden en [_N̿ hoeveel bladzijden ]_N̿ ___ [_S ___ ___ [_P̿ aan de spoorwegstaking ]_P̿ ___ ]_S.

In de onwelgevormde samentrekking (165a) fungeert een hele zin als tweede restant. Dit tweede restant is echter onvolledig omdat er, zoals de haakjesontleding [_N̿ e ]_N̿ al aangeeft, een element uit verwijderd is. Het verwijderde element is in dit geval de bevraagde woordgroep ‘hoeveel bladzijden’, die zelf als eerste restant dienst doet. Daarentegen zijn de samentrekkingsrestanten in de welgevormde zin (165b) allebei volledig.

In dit verband dient opgemerkt te worden, dat een samentrekkingsrestant waaruit door V-Plaatsing een werkwoord verwijderd is, zoals in de welgevormde samentrekkingen (160a) en (160b), als een volledig restant geldt. Dit betekent dat de positie die door toepassing van Vraagwoordverplaatsing vrij gekomen is, een andere status heeft dan de positie die vrij gekomen is door toepassing van V-Plaatsing. In feite zijn er redenen om te veronderstellen dat in het eerste geval de vrij gekomen positie gebonden is aan de bevraagde woordgroep, zoals in de lagere predikaat-calculus een individuele variabele gebonden wordt door een kwantor. De in (163) en (165a) geïllustreerde beperking op het samentrekkingsproces kan dan ook herleid worden tot een algemene wetmatigheid met betrekking tot gebonden posities. Deze wetmatigheid is door Huybregts (1976: 342-347) de ‘Antecedent Conditie’ genoemd. Wij zullen hier echter niet verder op ingaan.

Tenslotte dient er nog op gewezen te worden, dat wij naar aanleiding van de in sectie 4 besproken samentrekkingen (80) en (84) geconstateerd hebben, dat behalve maximale woordgroepen ook zinnen als samentrekkingsrestant dienst kunnen doen. Deze parallellie tussen maximale woordgroep en zin brengt met zich mee, dat wij aan zinnen dezelfde structurele organisatie moeten toeschrijven als aan woordgroepen.

De structurele opbouw van zinnen zal dan ook als volgt weergegeven wordenGa naar eind54):

(166) [_S̿ COMP [_S̄ N̿ V̿ ]_S̄ … ]_S̿

Een dergelijke structuur impliceert dat de zin zich daarin van alle andere woordgroepen onderscheidt, dat hij geen kern heeft.

Hoewel de in (136) geformuleerde samentrekkingsregel een groot aantal verschijnselen verantwoordt, is de formulering in (136) zeker niet optimaal. In sectie 5.2. hebben wij immers opgemerkt dat de structurele conditie van een optimale transformatie uit ten hoogste vijf predikaten bestaat, twee constante predikaten en ten hoogste drie variabele predikaten. Het is echter duidelijk dat de 11-termige structurele conditie van de in (136) geformuleerde samentrekkingsregel in niet onaanzienlijke mate van deze norm afwijkt. De vraag is dan ook in hoeverre de formulering in (136) vereenvoudigd kan worden. In dit licht is vooral het principe van terugvindbaarheid van belangGa naar eind55).

Het principe van terugvindbaarheid eist dat er na de toepassing van een transformatie die een elementaire uitwissingsoperatie bevat, een kopie van de uitgewiste rij elementen in de transformationele projectie achterblijft, indien de uitgewiste rij elementen althans geen speciaal vermelde rij elementen is. Het is aannemelijk dat dit principe als een algemene voorwaarde voor de toepassing van transformaties geformuleerd kan worden, en wel zó, dat de achterblijvende kopie niet noodzakelijk opgenomen hoeft te worden in de structurele conditie van de betreffende transformatieGa naar eind56). Uit een dergelijke benadering vloeit voort, dat de achterblijvende kopie alleen dan in de structurele conditie opgenomen zal worden, als de kopie òf uitsluitend links òf uitsluitend rechts van de uit te wissen rij elementen gesitueerd mag zijn en er geen algemene principes bestaan waaruit dit valt af te leiden.

Het is duidelijk dat de eerste vijf predikaten in de structurele conditie van de in (136) voorlopig geformuleerde samentrekkingsregel uitsluitend dienen om de positie van de achterblijvende kopieën vast te leggen. Het samentrekkingsproces reikt immers niet verder dan uitwissing van een rij elementen onder gelijkheid met een rij elementen ter linkerzijde, zoals de ongrammaticaliteit van (167b) aantoont.

(167a) De één bezit een sportfiets en de ander ___ een bakfiets.

(167b) *De ëën ___ een sportfiets en de ander bezit een bakfiets.

Hoewel deze beperking op het samentrekkingsproces vooralsnog niet is af te leiden uit een algemenere wetmatigheid, volgt uit de optimaliteitseis voor structurele condities dat een dergelijke wetmatigheid werkzaam moet zijnGa naar eind57). Vooruitlopend op een meer omvattende theorie over nevenschikking zullen wij daarom de in (136) voorlopig geformuleerde samentrekkingsregel als volgt wijzigen:

(168) Samentrekking:

Het predikaat C in de eerste term van de structurele conditie en het predikaat X̿ in de derde en vijfde term definiëren de context voor de elementaire uitwissingsoperaties. De structurele conditie in (168) telt slechts zes predikaten en wijkt derhalve in veel geringere mate van de optimaliteitsnorm af dan de 11-termige structurele conditie in (136). Overigens heeft de formulering in (168) geen konsekwenties voor de reeds besproken aspecten van het samentrekkingsprocesGa naar eind58).

5.4. De interpretatie van principe (71).

In sectie 4 hebben wij vastgesteld dat de beperkingen op de welgevormdheid van samentrekkingsrestanten die deel uitmaken van een prepositiegroep, in hoge mate parallel lopen met de beperkingen op het verwijderen van elementen uit een prepositiegroep. Wij hebben echter ook geconstateerd dat deze parallellie niet tot uitdrukking komt in de formulering van principe (71), dat immers alleen van toepassing is op te verwijderen elementen, en niet op achterblijvende elementen. De vraag luidt dan ook hoe het domein van het in (71) geformuleerde principe uitgebreid kan worden tot de samentrekkingsrestanten.

Voor de beantwoording van deze vraag is vooral het contrast tussen de samentrekkingen in (169) belangrijk.

(169a) Het ene gegeven leidt tot verheldering en het andere gegeven ___ tot vertroebeling.

(169b) *Het ene gegeven leidt tot verheldering en het andere gegeven ___ ___ vertroebeling.

Hoewel (169a) welgevormd is en (169b) onwelgevormd, ligt aan beide samentrekkingen een structuur ten grondslag die een passende factorisering heeft met betrekking tot de in (168) geformuleerde samentrekkingsregel. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de factoriseringen in (170a) en (170b).

(170a)

(170b)

Omdat de eerste factor in (170a) een C is, de derde factor een N̿ en de vijfde factor een P̿, voldoet de factorisering in (170a) aan de structurele conditie van regel (168). Voor de factorisering in (170b) geldt een vergelijkbare redenering, met dien verstande dat de vijfde factor nu een N̿ is. In beide gevallen is dus sprake van een passende factorisering met betrekking tot regel (168) en derhalve brengt die regel zowel de welgevormde samentrekking (169a) als de onwelgevormde samentrekking (169b) voort.

Een vergelijking van de factorisering in (170a) met die in (170b) leert nu, dat zij slechts in één opzicht van elkaar verschillen. De variabele factor p₄ in (170b) bevat een prepositie, in tegenstelling tot de variabele factor p₄ in (170a). In het bijzonder geldt dat de rest (zie sectie 5.2.) van de variabele factor p₄ in (170b) uit twee elementen bestaat: R(p₄) = [_P̿ [_P̄ in (170b). Daarentegen geldt in (170a): R(p₄) = e. Kennelijk is het deze stand van zaken die verantwoordelijk is voor de onwelgevormdheid van de samentrekking in (169b). Om te verhinderen dat regel (168) dergelijke onwelgevormde samentrekkingen voortbrengt, zullen wij de volgende conditie op variabele factoren postuleren:

(171) Conditie op variabele factoren:

Voor elke passende factorisering (p₁,…,p_i,p_i+1,p_i+2,…,p_n) met betrekking tot een transformatie T geldt: als p_i+1 een variabele factor is en p_i en p_i+2 constante factoren zijn, dan R(p_i+1) = [_A1 [_A2 … [_Am, òf R(p_i+1) = ]_A1 ]_A2 … ]_Am, waar voor generlei A_i (i = 1,…,m) geldt: A_i = P̿.

Deze conditie perkt dus de klasse van passende factoriseringen voor een transformatie in, door te eisen dat de rest van de variabele factor die de context tussen twee constante factoren definieert, geen linkerhaakje [_P̿ bevat en evenmin een rechterhaakje ]_P̿. Overigens is het speciale geval m = O in (171) natuurlijk toegestaan. Dan geldt R(p_i+1) = e.

In feite vormt conditie (171) een onderdeel van een algemene conditie op de verzameling welgevormde restanten van contextuele variabele factoren. Deze algemene conditie blijft hier echter buiten beschouwing.

Het is duidelijk dat de factorisering (170b) onder conditie (171) niet langer een passende factorisering voor regel (168) is. Bijgevolg wordt de onwelgevormde samentrekking (169b) niet door (168) voortgebracht. Een vergelijkbare redenering geldt voor de in sectie 4 besproken onwelgevormde samentrekkingen (85-90b) en (92b).Ga naar eind59)

Het domein van conditie (171) blijft echter niet tot de samentrekkingsregel (168) beperkt. Ook de regels Vraagwoordverplaatsing en Comparatief Deletie, die wij kunnen formuleren zoals in (172a) en (172b), worden door deze conditie geregeerdGa naar eind60).

(l72a) Vraagwoordverplaatsing:

(172b) Comparatief Deletie:

De verzameling elementaire operaties van regel (172a) bestaat uit vervanging van het inwendige van de tweede factor van een passende factorisering door het inwendige van de vierde factor en uitwissing van de vierde factor onder gelijkheid met zichzelf. Regel (172b) bevat slechts één elementaire operatie: uitwissing van het inwendige van de vierde factor van een passende factorisering onder gelijkheid met het inwendige van de tweede factor.

De werking van conditie (171) kan nu geïllustreerd worden aan de hand van de ongrammaticale zinnen (5b) en (21), die wij hier herhalen als (173) en (174).

(173) *Hij heeft voor meer uitgevers gewerkt dan zij voor ___ gewerkt heeft.

(174) *Achter welke greppel strekt het bouwterrein zich tot ___ uit.

De factorisering van de structuur in (175), die ten grondslag ligt aan zin (173), schendt conditie (171):

(175)

Omdat in (175) geldt: R(p₃) = [_S̿ [_S̄ [_V̿ [_V̄ [_P̿ [_P̄, is de factorisering in (175) onder conditie (171) geen passende factorisering voor de in (172b) geformuleerde regel Comparatief Deletie. De onwelgevormde zin (173) wordt derhalve niet voortgebracht.Ga naar eind61)

Op analoge wijze levert de factorisering van de structuur in (176), die ten grondslag ligt aan zin (174), een schending van conditie (171) op.

(176)

In (176) geldt: R(p₃) = [_S̿ [_S̄ [_V̿ [_V̄ [_P̿ [_P̄. De factorisering voldoet derhalve niet aan conditie (171) en is dus geen passende factorisering voor de in (172a) geformuleerde regel Vraagwoordverplaatsing. De onwelgevormde zin (174) wordt dan ook niet door die regel voortgebracht.

De factorisering van de structuur in (178), die ten grondslag ligt aan de welgevormde zin (177), voldoet daarentegen in alle opzichten aan conditie (171).

(177) Zij heeft met meer beroemdheden gesproken dan hij ooit _________ gezien heeft.

(178)

Weliswaar geldt in (178): R(p₁) = [_S̿ [_V̿ [_V̄ [_P̿ [_P̄ en R(p₅) = ]_V̄ ]_V̿ ]_S̄ ] _S̿ ]_N̿ ]_P̄ ]_P̿ ]_V̄ ]_V̿ ]_S̿, maar noch de variabele factor p₁ noch de variabele factor p₅ wordt aan beide zijden door een constante factor omgeven. En aangezien geldt: R(p₃) = [_S̿ [_S̄ [_V̿, is (178) onder conditie (171) een passende factorisering voor regel (172b). De welgevormde zin (177) wordt derhalve voortgebracht.

In feite vallen alle verschijnselen die in sectie 2 tot de formulering van een algemeen verbod op het verwijderen van elementen uit prepositiegroepen leidden, onder conditie (171). Daarmee staat het vast dat de algemene wet die aan principe (71) ten grondslag ligt, een conditie op variabele factoren is. Omdat deze conditie van toepassing is op elke variabele factor die door twee constante factoren geflankeerd wordt, vallen ook de samentrekkingsverschijnselen binnen haar domein. De eerder gesignaleerde uitzonderlijke status van die verschijnselen is daarmee opgeheven. Er was in feite slechts sprake van gezichtsbedrog. Dat de conditie zich in het geval van samentrekking manifesteert in de achterblijvende elementen, is louter en alleen het gevolg van het feit dat het domein van de elementaire operaties die aan het samentrekkingsproces ten grondslag liggen, het complement is van het domein van de elementaire operaties die aan zulke processen als Vraagwoordverplaatsing en Comparatief Deletie ten grondslag liggenGa naar eind62).

Nu wij vastgesteld hebben dat het in (71) geformuleerde principe als een conditie op variabele factoren geïnterpreteerd moet worden, en wel in de vorm van conditie (171), is de laatste vraag hoe de in sectie 3 behandelde anomalieën met betrekking tot de algemene wet, die aanleiding gaven tot de formulering van de uitzonderingsclausules (71i) en (71ii), door conditie (171) verantwoord worden.

5.5. Gestandaardiseerde factoriseringen.

Onder de uitzonderingsclausule (71i) kan een element niet uit een prepositionele woordgroep verwijderd worden, tenzij het betreffende element het meest linkse element in de prepositiegroep is en bovendien naar links verplaatst wordt of onder gelijkheid met een element ter linkerzijde uitgewist wordt. Evenzo kan een element onder de uitzonderingsclausule (71ii) niet uit een prepositionele woordgroep verwijderd worden, tenzij het betreffende element het meest rechtse element in de prepositiegroep is en bovendien naar rechts verplaatst wordt of onder gelijkheid met een element ter rechterzijde uitgewist wordt. De vraag is dan ook in welk opzicht conditie (171) aangepast moet worden om deze uitzonderlijke gevallen te verantwoorden. Het antwoord op deze vraag luidt: in geen enkel opzicht, mits een passende factorisering voor een transformatie een gestandaardiseerde factorisering in de zin van sectie 5.2. is.

Een gestandaardiseerde factorisering hebben wij in sectie 5.2. gedefinieerd als een factorisering zó, dat het meest linkse teken van elke factor geen rechterhaakje is en het meest rechtse teken van elke factor geen linkerhaakje is. De grenzen tussen de factoren vallen daarmee precies samen met de constituentgrenzen. Zij (180) nu een factorisering van de structuur die ten grondslag ligt aan de welgevormde zin (44b), die wij hier herhalen als (179).

(179) Waar heeft de belhamel zich ___ achter verborgen.

(180)

Aangezien het meest rechtse teken van p₁ het linkerhaakje ‘ [_Ē ’ is en het meest rechtse teken van p₃ het linkerhaakje ‘ [_P̄ ’, kan de factorisering in (180) niet als een gestandaardiseerde factorisering beschouwd worden. Omdat bovendien geldt: R(p₃) = [_S̿ [_S̄ [_V̿ [_V̄ [_P̿ [_P̄, is deze factorisering onder conditie (171) evenmin een passende factorisering voor de in (172a) geformuleerde regel Vraagwoordverplaatsing. Derhalve wordt de welgevormde zin (179) onder de factorisering (180) niet voortgebracht.

Daarentegen dient de factorisering in (181) van de structuur die ten grondslag ligt aan zin (179), wèl als een gestandaardiseerde factorisering beschouwd te worden.

(181)

Omdat in (181) het linkerhaakje ‘ [_Ē ’ nu het linker uitwendige van p₂ is (E₁ (p₂) = [_Ē in de zin van sectie 5.2.) en de linkerhaakjes ‘ [_P̿ ’ en ‘ [_P̄ ’ het linker uitwendige van p₄ vormen (E₁ (p₄) = [_P̿ [_P̄), is in geen enkele factor van (181) het meest rechtse teken een linkerhaakje. Aangezien voorts in geen enkele factor van (181) het meest linkse teken een rechterhaakje is, dient de factorisering in (181) als een gestandaardiseerde factorisering beschouwd te worden. En omdat bovendien geldt: R(p₃) = [_S̿ [_S̄ [_V̿ [_V̄, voldoet deze factorisering aan conditie (171).

De gestandaardiseerde factorisering (181) is dus een passende factorisering voor de in (172a) geformuleerde regel Vraagwoordverplaatsing en derhalve wordt de grammaticale zin (179) onder deze factorisering wèl voortgebracht.

Hier doet zich dus het merkwaardige verschijnsel voor, dat de welgevormdheid van zin (179) onder de factorisering (180) wèl een anomalie is met betrekking tot de algemene wet die het verwijderen van elementen uit prepositiegroepen uitsluit, maar onder de factorisering (181) niet. Deze stand van zaken is louter en alleen het gevolg van het feit dat de informatie dat het te verwijderen element deel uitmaakt van een prepositiegroep, in de gestandaardiseerde factorisering (181) niet in de voor conditie (171) relevante factor p₃ is opgeslagen. In (181) vormen de linkerhaakjes ‘ [_P̿ ’ en ‘ [_P̄ ’, waarin die informatie belichaamd is, immers het linker uitwendige van de constante factor p₄ en maken zij geen deel uit van de rest van de variabele factor p₃. Men zou dan ook kunnen zeggen dat de gestandaardiseerde factorisering (181) de prepositiegroep onzichtbaar maakt voor de toe te passen transformatie. Dit betekent dat het te verplaatsen element zich in feite als het nominale object van het werkwoord gedraagt met betrekking tot de toe te passen regel, en niet als het nominale object van de prepositie.

Een vergelijking van de gestandaardiseerde factorisering (181) met de gestandaardiseerde factoriseringen (175) en (176) maakt overigens duidelijk dat deze situatie zich alleen dan voordoet, wanneer het te verwijderen element het meest linkse element van de prepositiegroep is. Dat in een dergelijk geval bovendien sprake moet zijn van verplaatsing naar links of uitwissing onder gelijkheid met een element ter linkerzijde kunnen wij illustreren aan de hand van de vijfde factor in (181). Stel dat p₅ in (181) de context zou vormen voor een verplaatsing naar rechts van de nominale woordgroep ‘waar’. Aangezien in dat geval zou gelden: E_r (p₄) = e en R(p₅) = ]_P̄ ]_P̿ ]_V̄ ]_V̿ ]_S̄ ]_S̿ ]_Ē, zou de variabele factor p₅ niet voldoen aan de door conditie (171) gestelde eis.

Zoals de uitzonderlijke status van de grammaticale zin (44b) = (179) met betrekking tot de algemene wet opgeheven wordt onder een gestandaardiseerde factorisering, zo wordt ook de uitzonderlijke status van een grammaticale zin als (47b), die wij hier herhalen als (182), onder een gestandaardiseerde factorisering opgeheven.

(182) Hoe diep lag het kind ___ onder het zand begraven.

(183)

Omdat in (183) geldt: E₁(p₄) = [_V̿ [_V̄ [_P̿ en R(p₃) = [_S̿ [_S̄, is de gestandaardiseerde factorisering (183) onder conditie (171) een passende factorisering voor de transformatie Vraagwoordverplaatsing. Derhalve wordt de welgevormde zin (182) voortgebracht.

Zij (184) nu de formulering van de regel Extrapositie:

(184) Extrapositie:

De verzameling elementaire operaties van regel (184) bestaat uit vervanging van het inwendige van de vierde factor van een passende factorisering door het inwendige van de tweede factor en uitwissing van het inwendige van de tweede factor onder gelijkheid met zichzelf.

De gestandaardiseerde factorisering (186) van de structuur die ten grondslag ligt aan de grammaticale zin (59b) = (185), is zonder enige twijfel een passende factorisering voor regel (184).

(185) De sergeant heeft langdurig met een korporaal ___ gesproken die twee soldaten had laten geselen.

(186)

Omdat voor de constante factor p₂ in (186) geldt: E_r(p₂) = ]_N̿ ]_P̄ ]_P̿, zodat voor de contextuele variabele factor p₃ geldt: R(p₃) = e, voldoet de gestandaardiseerde factorisering in (186) aan conditie (171). Deze factorisering is dus een passende factorisering voor regel (184) en bijgevolg wordt zin (185) voortgebracht. Daarmee is ook de uitzonderlijke status van de welgevormde zin (59b) = (185) opgeheven.

Tenslotte dient erop gewezen te worden dat de uitzonderlijke status van de welgevormde samentrekking (91b), die wij hier herhalen als (187), onder een gestandaardiseerde factorisering eveneens wordt opgeheven.

(187) De ene veiligheidsagent stond twee meter achter de grootvorstin en de andere veiligheidsagent ___ drie meter ___ ___ ___.

De gestandaardiseerde factorisering van de structuur die aan (187) ten grondslag ligt, kan als volgt weergegeven worden:

(188)

Omdat voor de constante factor p₅ in (188) geldt: E₁ (p₅) = [_V̿ [_V̄ [_P̿, zodat voor de contextuele variabele factor p₄ geldt: R(p₄) = e, voldoet de factorisering in (188) aan conditie (171). Deze gestandaardiseerde factorisering is dus een passende factorisering voor de in (168) geformuleerde regel Samentrekking, in tegenstelling tot de gestandaardiseerde factorisering in (170b). De welgevormde samentrekking (91b) = (187) wordt derhalve door de samentrekkingsregel voortgebracht, in tegenstelling tot de onwelgevormde samentrekking (169b).

Daarmee staat het vast dat de in sectie 3 behandelde uitzonderlijke verschijnselen, alsmede het speciale geval (91b), geen anomalieën zijn met betrekking tot conditie (171). Wij mogen dan ook concluderen dat de in (171) geformuleerde conditie op variabele factoren, in samenhang met de eis dat een passende factorisering voor een transformatie een gestandaardiseerde factorisering is, een volledige beschrijving geeft van het gedrag van elementen in prepositionele woordgroepen onder syntactische operatiesGa naar eind63).

6. Vooruitblik.

De konsekwenties van de eis dat een passende factorisering voor een transformatie een gestandaardiseerde factorisering is, reiken verder dan het domein van de prepositionele woordgroepen. Bach en Horn (1976) en Horn (1977) hebben bijvoorbeeld voorgesteld dat de Complexe NP Conditie, die in sectie 5.1. terloops ter sprake is gekomen, als een speciaal geval van een meer algemene conditie beschouwd moet worden, die zij de ‘NP Conditie’ noemen. Deze conditie kan als volgt geformuleerd worden:

(189) De NP Conditie:

Geen enkel element kan verwijderd worden uit de omgeving

[_NP X ___ Y ]_NP

Aangezien wij echter naar aanleiding van zulke onwelgevormde samentrekkingen als (124b) al vastgesteld hebben, dat samentrekkingsrestanten eveneens aan de Complexe NP Conditie, en dus aan de NP Conditie, onderworpen zijn, leidt een zelfde redenering als in sectie 5.4. tot de conclusie dat de in (189) geformuleerde conditie een conditie op variabele factoren is. De formulering in (171) dient dan ook als volgt gewijzigd te worden:

(190) Conditie op variabele factoren:

Voor elke passende factorisering (p₁,..,p_i,p_i+1,p_i+2,..p_n) met betrekking tot een transformatie T geldt: als p_i+1 een variabele factor is en p_i en p_i+2 constante factoren zijn, dan R(p_i+1) = [_A1 [_A2 … [_Am, òf R(p_i+1) = ]_A1 ]_A2 … ]_Am, waar voor generlei _Ai (i = 1,…,m) geldt: _Ai = P̿ of _Ai = N̿.

Deze conditie perkt dus de klasse van passende factoriseringen voor een transformatie nog verder in, door te eisen dat de rest van de variabele factor die de context tussen twee constante factoren definieert, geen linkerhaakje [_P̿ of [_N̿ bevat en evenmin een rechterhaakje ]_P̿ of ]_N̿.

Op de in (190) geformuleerde conditie bestaan een aantal ogenschijnlijke uitzonderingen, die geen uitzonderingen blijken te zijn, indien een passende factorisering voor een transformatie een gestandaardiseerde factorisering is. De welgevormde samentrekking (191) toont bijvoorbeeld aan, dat het tweede restant een voorbepaling kan zijn, die deel uitmaakt van een nominale woordgroep.

(191) De één koopt twee kilo andijvie en de ander ___ drie kilo ___.

(192)

Omdat in de factorisering (192) van de structuur die ten grondslag ligt aan (191) geldt: E₁ (p₅) = [_N̿-, zodat voor de contextuele variabele factor p₄ geldt: R(p₄) = e, voldoet de gestandaardiseerde factorisering (192) aan conditie (190). Derhalve wordt de welgevormde samentreking (191) voortgebracht.

Bijzonder onthullend is in dit verband het contrast tussen de zinnen (193) en (194):

(193) Zij heeft [_NP een schrift ___ ]_NP gekocht met twee etiketten.

(194) *Met hoeveel etiketten heeft zij [_NP een schrift ___ ]_NP gekocht.

In zin (193) is een prepositionele woordgroep vanuit de meest rechtse positie in de nominale woordgroep naar de meest rechtse positie in de werkwoordsgroep geëxtraponeerd. Daarentegen is in zin (194) een bevraagde prepositionele woordgroep vanuit de meest rechtse positie in de nominale woordgroep naar links verplaatst.

De gestandaardiseerde factoriseringen (195) en (196) van de structuren die ten grondslag liggen aan de zinnen (193) en (194) tonen aan dat dit contrast in overeenstemming is met conditie (190).

(195)

De regel die verantwoordelijk is voor de extrapositie van prepositiegroepen, is gelijk aan de in (184) geformuleerde Extrapositie-regel, met dien verstande dat de structurele conditie het constante predikaat P̿ vermeldt in plaats van het constante predikaat S̿. Omdat nu in (195) geldt: E_r(p₂) = ]_N̿, zodat voor de contextuele variabele factor p₃ geldt: R(p₃) = e, voldoet de factorisering in (195) aan conditie (190). Derhalve is de gestandaardiseerde factorisering (195) een passende factorisering voor de gewijzigde Extrapositie-regel en bijgevolg wordt de welgevormde zin (193) voortgebracht.

Daarentegen is de gestandaardiseerde factorisering (196) geen passende factorisering voor de in (172a) geformuleerde regel Vraagwoordverplaatsing. Immers, omdat geldt: E₁(p₄) = e en R(p₃) = [_S̿ [_V̿ [_V̄ [_N̿, voldoet deze factorisering niet aan conditie (190). Derhalve wordt de onwelgevormde zin (194) niet voortgebracht.

Voor het speciale geval van Comparatief Deletie dat Subdeletie genoemd wordt (vgl. (6b)) geldt een vergelijkbare redenering. In afwachting van een grondige studie over het gedrag van elementen in nominale woordgroepen onder syntactische operaties, mogen wij voorlopig concluderen dat conditie (190), in samenhang met de eis dat een passende factorisering voor een transformatie een gestandaardiseerde factorisering is, ook over dit domein van feiten een bevredigende beschrijving geeft.

Bibliografie