Geschiedenis van het drama en van het tooneel in Nederland. Deel 2

[p. 383]

VI. De spelers.

De Nederlandsche tooneelspelers in de 19^de eeuw zijn wel niet zoo talrijk als het zand der zee, maar zij zijn toch zoovelen in aantal, dat het onmogelijk is, hen hier voor het grootste deel te noemen¹⁾, zooals voor de 17^de en 18^de eeuw. De bevolking van Nederland is in de 19^de eeuw sterk toegenomen en vooral de groote steden hebben zich zeer uitgebreid. Er waren heel wat meer schouwburgbezoekers dan vroeger en dus heel wat meer acteurs. De snellere middelen van verkeer maakten het mogelijk, binnen korten tijd vele plaatsen te bezoeken en daardoor in eene der groote Hollandsche steden de concurrentie met andere gezelschappen gemakkelijker vol te houden. Verscheidene nieuwe schouwburgen werden gebouwd en vele gezelschappen van tooneelspelers gevormd. Over de kunstenaars, die zich naam hebben gemaakt, zal het eerst worden gesproken; zij worden, zoo veel mogelijk, in hun milieu geplaatst. Daarna komen de dilettanten aan de beurt.

1) In 1886 waren er 160 tooneelspelers aan onze schouwburgen verbonden. (Vgl. Het Tooneel, XVI, 1886-1887, blz. 35).

De Amsterdamsche Schouwburg

heeft in de eerste vijfentwintig jaren der 19^de eeuw zijne glans-periode beleefd; noch vroeger, noch later zijn er zoovele beroemde acteurs opgetreden als toen²⁾. Mevr. Wattier-Ziesenis³⁾ had de groote treurspelrollen, Phedra, Semiramis, Epicharis, Medea, Lady Macbeth (in het treurspel van Ducis), Maria van Lalain, enz. maar trad ook wel eens in tooneelspelen op. Houding, stem, voorkomen, voordracht en gebaren van deze voortreffelijke kunstenares waren alle even edel.

2) Zie voor het volgende, C.F. Haug, Brieven uit Amsteldam over het nationaal tooneel.... Amsterdam, 1805, en het vervolg Tooneelkundige brieven in het najaar 1808. Niet vertaald. Amsterdam, 1808.

3) Vgl. blz. 237. Zie over haar, Dr. J.J.F. Wap in Noord- en Zuid-Nederlandsche Tooneel Almanak voor 1877, blz. 127-138, W.J. Hofdijk, t.a.p., 1879, blz. 83-104, en J. Hilman, Ons tooneel, 1879, blz. 261-271.

[p. 384]

Andries Snoek¹⁾, die vroeger vooral in het tooneelspel was opgetreden en dat bleef doen, had aan den Schouwburg ook de heldenrollen, de Cid, Macbeth, Hippolytus, enz. Hij had eene waardige houding, eene bijzonder klankrijke stem en speelde zeer natuurlijk. Ward Bingley²⁾, die aan het hoofd stond van den Rotterdamschen Schouwburg, trad ook wel te Amsterdam op in de eerste karakterrollen. Zijn gebarenspel was uitstekend, maar hij had eene harde stem. Bingley heeft eenige stukjes uit het Engelsch en Fransch vertaald en ook wel eens in het Fransch gespeeld. Theodorus Johannes Majofski³⁾ was vooral goed in de tooneelspelen van Iffland en Kotzebue, maar hij trad ook met groot succes in zangspelen op. Samuel Cruys had iets origineels in zijne opvatting der rollen en speelde vooral de koningen heel goed, maar zijne stem was dof en onwelluidend; men zeide, dat hij haar bedorven had in de rol van Aballino. In 1808 is hij krankzinnig gestorven. J. Ph. Croese († 1809) declameerde wat sterk, W. Zeegers († 1816) was heel goed als Scapijn en Krispijn, maar ook als Pierrot in de pantomime, D. Sardet speelde de teedere vaders en goedhartige echtgenooten, Chr. Beyninck de caricatuurrollen, D.J. Kamphuizen was eerste en C. van Hulst tweede minnaar. C. Vreedenberg was een bekwaam acteur en heeft vele vertalingen geleverd.

Jacoba Sardet, geb. Wouters, was nog altijd eene zeer goede actrice voor de edele moeders en teedere echtgenooten en speelde ook Badeloch ‘met vuur, kracht en waardigheid.’ Anna Maria Kamphuizen-Snoek met haar knap uiterlijk, lieve stem, zeer goede gebaren en zuivere uitspraak, speelde uitstekend de teedere rollen en was niet alleen zeer geliefd bij het publiek, maar ook zeer geacht, evenals haar man, die echter als acteur, wegens zijne overdrijving en onverschilligheid, minder bewonderd werd. Helena Snoek (1764-1807)⁴⁾, de zuster van Andries, die in 1789 gehuwd was met P.J. Snoek - het was in het geheel geene familie - trad in het treurspel op en speelde ook de teedere moeders, maar huiselijk verdriet had hare stem te klagend gemaakt. M.H. Snoek-Adams († 1838) was voortreffelijk in alle caricatuurrollen. Anna Maria Corver, eene kleindochter van Maarten,

1) Vgl. blz. 237. Zie over hem, Hilman, t.a.p., blz. 271-279.

2) Vgl. blz. 237. Zie Dr. J.J.F. Wap, in Noord- en Zuid-Nederlandsche Tooneel Almanak voor 1876, blz. 109-115, en Hilman, t.a.p., blz. 279-283.

3) Vgl. blz. 238, en Noord- en Zuid-Nederlandsche Tooneel Almanak, t.a.p., blz. 120-126.

4) Haug, t.a.p., blz. 111, spreekt van A. Snoek, geb. Snoek, maar dat moet eene vergissing zijn.

[p. 385]

had behoord tot het gezelschap ‘De jonge republikeinsche tooneelisten’, onderwezen door H. 's Gravezande; zij speelde zeer goed de Rodogune. In 1805 huwde zij J.J.M. Hilverdink. Juffr. J.C. Neyts-Arondéus en de wed. H. Roos-Rivier speelden de rollen van vertrouwde.

Dat waren de voornaamste tooneelspelers van het gezelschap van den Amsterdamschen Schouwburg in 1804. Daarbij kwamen later Johannes Jelgerhuis Rzn. (1770-1836)¹⁾, die vele hoofdrollen in het treurspel, maar ook karakterrollen vervulde, les gaf in de mimiek en ook als schrijver is opgetreden, en G.C. Rombach († 1833), een voortreffelijk acteur met eene zeer schoone stem. P.J. Snoek - in 1846 vierde hij zijn vijftigjarig jubileum - en Evers waren heel goed. C. Freubel-Smalwout, E. van Hamme, eene dochter van Jelgerhuis en Helena Judith de Bruin-Hilverdink waren jonge actrices. In de zangspelen traden op Jan Baptist Neyts, een voortreffelijk zanger, maar slecht acteur, Van Hulst, L. Buron, Majofski, Sardet, Lambotte († 1804), A. Malfeyt, P.J. Snoek, Beynink, Rombach en de dames E.J. Anderegg, die gehuwd was met den orchestmeester B. Ruloffs en ook na zijn dood aan het tooneel bleef, H.J. de Bruin-Hilverdink, juffr. Freubel-Smalwout, juffr. Kamphuizen-Snoek, juffr. Majofski-Adams, juffr. Buron-Van den Ende, J. van OIlefen-Gisser, C. Anderegg en nog een paar anderen. Het koor bestond uit twaalf heeren en tien dames. Het ballet van den Amsterdamschen Schouwburg was in de eerste jaren der 19^de eeuw uitstekend; dansers, decoraties, muziek en costumes waren allen even goed. Eerste danseres was Polly Cunninghamme - zij was eene Hollandsche - die aan het tooneel bleef, ook nadat zij met den fabrikant De Heus was getrouwd, eerste danser en balletmeester J. Rochefort, verder de heeren J.B. Norez, Corniol, Lambert Bia, die de Arlequinsrollen had, P.L.J. Nys, Johannes van Well (1774-1818)²⁾, een beroemde Pierrot, N. van der Stel († 1826) en nog eenige anderen, en de dames A. Hutinette, A. Brulé, Giral, enz. Negen mannelijke, twaalf vrouwelijke figuranten en eenige élèves voltooiden het geheel.

In 1816 waren van de bovengenoemden nog aan den Schouwburg verbonden³⁾ Snoek en zijne vrouw, Majofski, Kamphuizen en zijne vrouw, Jelgerhuis, Rombach, Beyninck, Van Hulst, Evers, Vreedenberg,

1) Vgl. over hem, H. Th. Boelen in Noord- en Zuid-Nederlandsche Tooneel Almanak voor 1878, blz. 139-157.

2) Zie over hem, H. Mohrmann in Noord- en Zuid-Nederlandsche Tooneel Almanak voor 1879, blz. 181-185.

3) Vgl. De Tooneelkijker, Amsterdam, 1815-1816.

[p. 386]

P.J. Snoek, Van Well en juffr. Freubel. Mevr. Wattier-Ziesenis was vervangen door Geertruyda Jacoba Grevelink-Hilverdink († 1827), eene dochter van den bekenden tooneelspeler J. Hilverdink en eene voortreffelijke en zeer hartstochtelijke actrice. F.A. Rosenveldt († 1847), een uitstekende komiek, was vroeger aan den Rotterdamschen Schouwburg geweest, was daar den 13^den November 1813 op het tooneel verschenen met een hoed, versierd met oranjelinten, was 's nachts door de politie uit zijn bed gelicht en als gevangene naar Frankrijk gevoerd, vanwaar hij had weten te ontkomen. Ook Marten Westerman (1775-1852) had eerst te Rotterdam gespeeld; hij heeft een groot aantal tooneelstukken geschreven en is later boekverkooper geworden. Eene dochter van Jelgerhuis was ook nog aan het tooneel verbonden. Polly de Heus was nog eerste danseres en bracht door haar beroemden ‘Pas de Shawl’ de toeschouwers in verrukking, Van Well was nog Pierrot, maar Rochefort was vervangen door den kundigen balletmeester en componist P. Greive.

In 1826 vinden wij aan den Schouwburg¹⁾, behalve Snoek, Mevr. Grevelink, Jelgerhuis en zijne dochter, Kamphuizen en zijne vrouw, Majofski, Rombach, Van Hulst, Evers, Westerman en Rosenveldt, juffr. A.P. Muller-Westerman, eene dochter van den bekenden acteur, die echter spoedig na haar huwelijk het tooneel heeft verlaten, Louise Johanna Majofski (1807-1874), in 1823 als eerste zangeres opgetreden, in 1828 gehuwd met den orchestmeester F.N. Stoetz en in 1837 actrice geworden²⁾, hare zuster Jacoba Maria Majofski († 1847), gehuwd met Naret Koning en eene goede chanteuse en voortreffelijke tooneelspeelster, en Annemie Majofski, die na haar huwelijk met P.W. Dahmen het tooneel heeft verlaten. Alle drie waren dochters van den grooten tooneelspeler, wiens zoon Felix ook meespeelde, maar deze heeft het niet zoo ver in de kunst gebracht als zijne zusters. Ook een zoon en dochter van Jelgerhuis hebben hun vader niet geëvenaard. Verder waren aan den Schouwburg R. Engelman, N. Vroombrouk, Breedé, J. Stoete en W.J. van Ollefen. R. Engelman huwde Maria Francisca Bia, eene knappe tooneelspeelster, die in 1826 voor het eerst optrad en later met J.E. de Vries getrouwd is. En W.J. van Ollefen huwde Chr. E. Silva, eene andere jonge actrice, die evenals Mevr. Naret Koning

1) Vgl. Pandora, passim.

2) Vgl. over haar, Noord- en Zuid-Nederlandsche Tooneel Almanak voor 1875, blz. 97-101. Misschien had die verandering plaats, toen het nationaal operapersoneel van den Amsterdamschen Schouwburg werd afgeschaft (vgl. de voorrede van Van Lennep's Saffo).

[p. 387]

ook in treurspelen optrad, maar ten slotte met haar moest wijken voor Mevr. de Vries-Bia, de vrouw van den directeur. Zij is toen bij verschillende gezelschappen geweest en heeft ongeveer in 1870 het tooneel vaarwelgezegd. Stoete heeft jaren lang te Amsterdam de laag-comische rollen gespeeld, maar heeft daarna nog langer aan het hoofd gestaan van een reizend gezelschap, voor het grootste deel bestaande uit zijne nakomelingschap.

In 1843 waren er van de oude tooneelspelers alleen nog Mevr. Kamphuizen en Westerman over. Verder Engelman en zijne vrouw, Van Ollefen en zijne vrouw, Mevr. Naret Koning, Mevr. Stoetz-Majofski, Stoete en Breedé. Dan A. Peters († 1872), die een ontzaglijk grooten naam had, ook in het treurspel, C.J. Roobol († 1870), die vele draken heeft vertaald, P.A. Morin († 1895) en Mevr. M.J. Kleine-Gartman (1818-1885)¹⁾, die toen alleen kleine rolletjes speelde, maar veel leerde van Mevr. Naret Koning. Daarbij kwamen later nog J. Tjasink (1809- 1879)²⁾ en Van Hanswijk, die vroeger tot het Haagsche gezelschap had behoord.

Wij slaan weer eenige jaren over en komen tot den tijd, dat Roobol, Tjasink en Peters directeuren waren. Behalve deze heeren waren in in 1864 aan den Schouwburg verbonden Mevr. Kleine, die lang bij een ander gezelschap was geweest, nu teruggekeerd was voor de hoofdrollen, maar eerst later bij het ‘Nederlandsch Tooneel’ al hare voortreffelijke gaven zou toonen, Mevr. Stoetz-Majofski, L.J. Veltman (geb. 1817), die als marqué uitmuntte, Morin, K. Vos, F. Kistemaker (1828-1879), Mevr. Chr. Coenen-van Ollefen, A. Wijnstok, die vele kleine stukjes heeft geschreven, Mevr. W. von der Finck-Ellenberger (geb. 1838) en A. Vink.

Toen in 1872 de Schouwburg werd herbouwd, vereenigden zich vele dezer kunstenaars, om als de ‘Vereenigde tooneelisten’ onder directie van Veltman en W. Stumpff voor eigen rekening voorstellingen te geven in de zalen van A. van Lier. Intusschen bespeelde van 1873-1876 het gezelschap van Albregt den grooten Schouwburg. Maar deze directie werd in 1876 opgevolgd door ‘Het Nederlandsch Tooneel’, dat toen den Schouwburg ging exploiteeren en de ‘Vereenigde tooneelisten’ werden voor een groot deel door de nieuwe vereeniging geëngageerd. In 1879 kwam er voor den Schouwburg weer eene directie van vier tooneelspelers en speelde het ‘Nederlandsch Tooneel’ op zijne

1) Vgl. over haar, H. Th. Boelen in Noord- en Zuid-Nederlandsche Tooneel Almanak voor 1875, blz. 102-126.

2) T.a.p., 1877, blz. 152-160.

[p. 388]

beurt in den schouwburg van Van Lier, maar in 1881 kwam er eene fusie tot stand van de nieuwe vereeniging met de Rotterdammers, die ook in den grooten Schouwburg te Amsterdam optraden, en sedert 1882 heeft ‘Het Nederlandsch Tooneel’ het bestuur over den Amsterdamschen Schouwburg.

In 1886 waren aan die inrichting verbonden Mevr. Sophie de Vries (1839-1892), vroeger jaren lang bij de Rotterdammers, Mevr. Theo Frenkel-Bouwmeester¹⁾, die bij verschillende gezelschappen grooten naam had gemaakt, vooral in de latere drama's van Sardou, en die na den dood van de zoozeer betreurde Mevr. Kleine de eerste tooneelspeelster der vereeniging is, Mevr. Christine Stoetz (1829-1897), eene dochter van Louise Stoetz-Majofski, uitstekend in de moederrollen en eene waardige opvolgster van Mevr. Kleine als leerares aan de Tooneel-school, Christine Poolman, eene leerling van Mevr. Kleine, Sophie van Biene († 1907), later gehuwd met den zanger Pauwels, en Mevr. A. Rössing-Sablairolles, leerling van Mevr. Kleine en Mevr. M. Niemann-Seebach, de bekende Duitsche tooneelspeelster, en eene der eerste en beste leerlingen van de Tooneelschool. Verder de heeren L. Bouwmeester (geb. 1842), die aan allerlei gezelschappen verbonden is geweest, een goed vertolker werd van de allergeweldigste draken, door zijn groot talent later onze eerste tooneelspeler is geworden, maar in 1902 het ‘Nederlandsch Tooneel’ heeft verlaten en sedert dien tijd als directeur van een troep van den derden rang overal rondzwerft, Morin, die als raisonneur één der gevierdste tooneelkunstenaars is geworden, C. Ph. J. Clous (geb. 1855), langen tijd jeune premier, C.C. van Schoonhoven (geb. 1851), de marqué van het gezelschap, en C.J. Schulze (geb. 1860) de eerste komiek. Vele van deze tooneelspelers zijn thans nog aan de Koninklijke Vereeniging verbonden.

In den laatsten tijd bestaat het gezelschap uit de dames Mevr. Mann-Bouwmeester, Christine Poolman, Mevr. B. Holtrop-van Gelder, Rika Hopper en de heeren H. Laroche, een Vlaming, die L. Bouwmeester heeft vervangen, Jan C. de Vos, Clous, Van Schoonhoven, Schulze, E.J.J.B. Tourniaire (geb. 1850), die in weerwil van zijne doofheid een zeer goed tooneelspeler is, den komiek A.C. Kreeft, enz.

Amsterdam heeft een groot aantal kleinere theaters. Eén der oudste was de Salon des Variétés in de Nes van J.E. Duport, dat van 1839-1869

1) Zij heeft later meermalen haren naam veranderd.

[p. 389]

bestaan heeft. Daar hebben o.a. Mevr. Kleine, de bekende komiek N. Judels († 1903), E. Bamberg (1816-1900), A. Vink en Morin gespeeld. In 1844 scheidde Judels zich af en stichtte met Boas een Salon des Variétés in de Amstelstraat. Jaren achtereen heeft daar de populaire directeur roem ingeoogst vooral in vaudevilles, zangspelen en kluchten, en aan zijn gezelschap zijn vele bekende acteurs verbonden geweest, o.a. L. Bouwmeester, zijne zuster en zijn broeder F. Bouwmeester († 1906), Suze Sablairolles, Mevr. J. Corijn-Heilbron, Wilhelmina van Sluijters, Morin, C. de la Mar en Mevr. R. de la Mar-Kley, Mevr. Huijzers-Rosenveldt en de komiek Henri Poolman (geb. 1853). Een tijd lang heeft ook Victor Driessens met zijn gezelschap het schouwburgje bespeeld, later een gezelschap, waartoe L. van Westerhoven (geb. 1854) en Mevr. van Westerhoven, Mevr. C. Götz-Scheps en A.T.C. Kiehl behoorden. De directie over dezen schouwburg ging in de laatste jaren elk oogenblik in andere handen over.

Dat was niet het geval met het Grand Théatre in de Amstelstraat, dat meer dan eene halve eeuw lang in het bezit der familie Van Lier is geweest. In de eerste helft der 19^de eeuw werd deze schouwburg voornamelijk bespeeld door Duitsche operisten, later geruimen tijd door Duitsche tooneelspelers, maar ook door Nederlanders, onder wie Mevr. van Lier uitmuntte. Van 1872 tot 1876 speelden hier de ‘Vereenigde tooneelisten’ en later een groot gezelschap onder directie van A. van Lier, waartoe o.a. behoorden Mevr. Von der Finck Ellenberger, Mevr. W. Albregt-Engelman, Jeanne de Groot, Moor, Veltman, de komiek C.P.T. Bigot (geb. 1838), die ook als dramatisch schrijver is opgetreden, later ook Mevr. Frenkel-Bouwmeester en H. van Kuyk († 1906), daarna o.a. Mevr. Julia van Lier-Cuypers, H. Schwab en Mevr. Schwab-Welman.

De Tivoli-schouwburg in de Nes heeft van 1870 af eenige jaren onder de directie gestaan van Henri Morriën, een tooneelspeler van groot talent, maar die door overdrijving veel bedierf en ten slotte krankzinnig gestorven is (1882). Er werden toen en later vele operettes opgevoerd, evenals in den schouwburg Frascati in de Nes, waar G. Prot den directeursstaf, maar tevens de verfkwast zwaaide, want hij was een uitstekend decoratieschilder. Tot zijn gezelschap behoorden in 1879 Mevr. Götz-Scheps, Mevr. P. van Westerhoven-de Heer, L. van Westerhoven, D. Lageman, A.F.C. Kiehl, A.C. Kreeft en J. Ph. Kelly. Later voerde het gezelschap van Prot alleen operettes op; het is verhuisd naar den schouwburg Frascati in de Plantage, waar Mevr. Buderman-van Dijk als eerste zangeres ware triomfen heeft gevierd.

[p. 390]

In 1893 werd de ‘Nederlandsche Tooneel-vereeniging’ opgericht, die te Amsterdam meestal maar een pied à terre heeft en veel reist. L.H. Crispijn, die er eerst van aan het hoofd stond, is later regisseur geworden van ‘Het Nederlandsch Tooneel’. Tot het gezelschap behooren Mevr. de Boer-van Rijk, Mevr. W. van der Horst-van der Lugt, Mevr. H. Ternooy Apèl-Faassen, A. van der Horst, M. Ternooy Apèl, A. Faassen Jr., Juffr. N. de Heer, enz. Het gezelschap voert bij voorkeur oorspronkelijke drama's op, de nieuwste, o.a. die van Heyermans, en de oudste, die van Bredero¹⁾, Hooft en Langendijk, en is te recht bekend door zijn artistiek streven en zijn voortreffelijk samenspel.

L. Bouwmeester heeft in 1903 een gezelschap gevormd, waarmede hij te Amsterdam in het Paleis voor Volksvlijt en ook in Haarlem optrad; tegenwoordig reist hij daarmede in Indië. In het Grand Théatre speelt een gezelschap onder leiding van S. Frank met den naam ‘Amstels tooneelgezelschap’. Daartoe behooren, behalve de directeur, o.a. Mevr. Julia van Lier-Cuypers, E. Erfman en Mevr. W. Erfman-Sasbach, Mevr. A. Rössing-Sablairolles, Mevr. E. Poons-van Biene en L. de Vries. De overige gezelschappen, die te Amsterdam elk oogenblik uit den grond verrezen, moeten hier onbesproken blijven; alleen zij hier met een enkel woord gewag gemaakt van den vroegeren volksschouwburg van Grader en den tegenwoordigen van Stoel en Spree.

1) Zoo speelden zij o.a. in 1898 op uitstekende wijze De Spaansche Brabander. In dl. I, blz. 423, Noot 3, is die verdienste ten onrechte toegeschreven aan het gezelschap van den Tivoli-Schouwburg te Rotterdam.

De Rotterdamsche Schouwburg

werd in de eerste jaren der 19^de eeuw bespeeld door het gezelschap van Ward Bingley. Tot dat gezelschap²⁾ behoorden Jan Hendrik Hoedt († 1846), die de rollen van jeune premier vervulde en gehuwd was met Johanna Cornelia Bingley (geb. 1785), eene zuster van den directeur. Zij trad ook als tooneelspeelster op, had een zeer goed voorkomen, maar speelde te koel. Den acteur G. Valkenier werd hetzelfde verweten. M. Westerman is later naar Amsterdam gegaan, evenals F.A. Rosenveldt. Gerrit Adams was een goed komiek, H. van Dinter de marqué en H. Kraijenstein had somtijds ook rollen van beteekenis. Verder waren er nog eenige acteurs voor kleinere rollen. Onder de actrices stond Geertruyda Jacoba Grevelink-Hilverdink, die later aan den Amsterdamschen Schouwburg de eerste rollen had, bovenaan. H. Oswald-Arondéus

2) Vgl. Haug, Vervolg, blz. 113, vlgg.

[p. 391]

was eene goede actrice, maar had eene eenigszins harde stem, Johanna Adams-Snoek († 1855) werd wel met juffr. Kamphuizen vergeleken. Haar echtgenoot, A.F.M. Adams (1771-1851), was evenals zij van 1807-1812 aan den Rotterdamschen Schouwburg verbonden.

In 1816 waren aan den Schouwburg verbonden¹⁾, behalve Ward Bingley, die in 1818 als directeur aftrad, zijn zoon Willem Albertus (1793-1843), Hoedt en zijne vrouw, J.H. Stoopendaal en zijne vrouw Elisabeth Stoopendaal-van Elten, Valkenier, Van Hanswijk, Schouten en Wicart. In 1828 was het gezelschap ongeveer zoo gebleven²⁾, maar de acteurs van den ‘Koninklijken Nederduitschen Schouwburg in Zuid-Holland’ hadden toen hun hoofdzetel in den Haag gevestigd en bespeelden tevens den Rotterdamschen Schouwburg. In 1844 behoorden tot het gezelschap Hoedt en zijne vrouw, Mevr. Stoopendaal, Schouten, Mevr. C.L.H. Iburg-Neyts, Mevr. Sablairolles, Hammecher en Mevr. Ruffa. Van de bovengenoemde tooneelspelers hadden Hoedt, Bingley, de vader, Stoopendaal en zijne vrouw, Schouten en Van Hanswijk den grootsten naam.

Eerst in 1860 heeft Rotterdam weer een eigen tooneelgezelschap gekregen, dat onder de directie stond van J.E. de Vries. Tot dat gezelschap behoorden A. Peters, de voortreffelijke J.H. Albregt (1829-1879), Mevr. Albregt-Engelman (geb. 1834), Mevr. Kleine, Veltman, L.B.J. Moor (geb. 1837), D. van Ollefen (1824-1900) en anderen. De zaken gingen niet erg goed en vele artisten verlieten De Vries, die in 1869 aftrad, maar vóór dien tijd nog vele jonge krachten als J. Haspels, Willem van Zuylen (1847-1901), Mevr. S. de Vries en Mevr. Sandrock ten Hagen geëngageerd had. In 1869 kregen Albregt en D. van Ollefen de directie; hun gezelschap bestond toen uit de dames Albregt-Engelman, Mevr. Sandrock ten Hagen, Mevr. S. de Vries, Mevr. Götz-Scheps en de heeren Albregt, Moor, J. Haspels, D. van Ollefen, A.J.L. le Gras († 1898) en Van Zuylen. Er is van hen eene groote kracht uitgegaan; zij hebben het eerst gebroken met de onmogelijke tooneeltradities, die een veertig jaren lang ons tooneel beheerscht hadden. Albregt was niet alleen een onnavolgbaar komiek, maar speelde alle rollen even goed, J. Haspels was vooral bekend als marqué en Van Zuylen is na Albregt's dood jaren lang onze eerste komiek geweest. Van 1874 tot 1876 heeft het gezelschap zoowel den

1) Vgl. De Tooneelkijker, I, blz. 460, 461.

2) Vgl. J.H. Hoedt en W.A. Bingley, Iets over de tooneel-beoordeelingen, voorkomende in het Algemeen Nieuws- en Advertentieblad, 's Gravenhage, 1828.

[p. 392]

Rotterdamschen als den Amsterdamschen Schouwburg bespeeld en is daarna ontbonden; de meeste van zijne leden gingen toen over naar het ‘Nederlandsch Tooneel’. Intusschen vormden Le Gras, van Zuylen en Haspels een nieuw gezelschap, dat eerst de kleine komedie aan den Coolsingel, daarna den Grooten Schouwburg bespeelde; zij wisten Catharina Beersmans (1845-1899), eene actrice, die Mevr. Kleine heeft geëvenaard, den uitstekenden en fijnen D. Haspels (1837-1903), Rosier Faassen (1833-1907) en anderen aan zich te verbinden en hebben de tradities van Albregt en de zijnen gevolgd. In 1881 is het geheele gezelschap, op Van Zuylen na, overgegaan tot ‘Het Nederlandsch Tooneel’, maar bleef te Rotterdam spelen; in 1885 echter, toen die vereeniging al te groote schade had geleden, traden J. Haspels, D. Haspels, Le Gras, R. Faassen en Mevr. Beersmans als directeuren op en heette het gezelschap de ‘Vereenigde Rotterdamsche Tooneelisten’. In later tijd hebben o.a. Mevr. P. van Kerckhoven-Jonkers, Mevr. Burlage Verwoert (1847-1899), Alida Klein, later gehuwd met Tartaud, Mevr. van Eysden-Vink, Mevr. W. van Offel-Kley, F.H. Tartaud, Jan C. de Vos, D.H. Brondgeest en P.D. van Eysden deel uitgemaakt van het gezelschap, waarvan de directie, na den dood en het uittreden van vele ouderen, sedert 1901 berust bij P.D. van Eysden. Mevr. van Eysden-Vink is de diva van het gezelschap.

In 1881 had W. van Zuylen zich afgescheiden en een eigen gezelschap gevormd, waarmede hij voorstellingen gaf in den kleinen schouwburg te Rotterdam; met hem speelden o.a. A. Faassen, de verdienstelijke broeder van Rosier, L.H. Chrispijn, M. van Nieuwland, Mevr. de Graaf Verstraete, Mevr. W. van Offel Kley, Juffr. van Rijk, enz. De onderneming ging spoedig te niet, maar de acteurs bleven spelen onder directie van A. Faassen en met den naam van ‘Nieuwe Rotterdamsche Schouwburg-Maatschappij’. In 1890 trad een ander gezelschap te Rotterdam op, onder directie van Jan C. de Vos en W. van Korlaar, dat in den Tivoli-Schouwburg speelde. Daartoe behoorden Mevr. A. Mulder-Roelofsen, Mevr. G. Poolman-Huijzers, Juffr. W.C. Sasbach, W.C. Royaards (geb. 1867), Henri Poolman en E. Erfman. Er werden vele oorspronkelijke drama's gegeven. In 1895 maakte de directie plaats voor eene andere en sedert 1896 dreven de leden van het gezelschap de zaak als sociétaires. Het gezelschap bestaat thans niet meer en het Brondgeest-ensemble, dat in 1903 te Rotterdam speelde, heeft later Indië bereisd.

De Haagsche Schouwburg

werd in de eerste jaren der 19^de eeuw bespeeld door het gezelschap

[p. 393]

onder directie van Hoedt en Bingley te Rotterdam, dat zich later in den Haag vestigde. Na deze heeren was A. Peters een tijd lang directeur; met hem speelden o.a. Mevr. Chr. E. van Ollefen-da Silva, Mevr. W. Valois-Sablairolles, Suze Sablairolles († 1867) en W. van Ollefen. Daarna hadden Breedé en J.C. Valois de directie en, na den dood van den eerstgenoemden (1858), Valois alleen en hij heeft haar gehouden tot 1876. Tijdens de regeering ‘van den huize Valois’ zijn o.a. aan den Schouwburg verbonden geweest V. Driessens, R. Faassen, D. Haspels, Mej. A. Picéni, die later het tooneel heeft vaarwelgezegd, Mevr. Valois-Sablairolles en Mevr. C.L.H. Iburg-Neyts. In 1876 is het gezelschap uiteengegaan; sedert dien tijd bespeelt ‘Het Nederlandsch Tooneel’ uit Amsterdam tevens den Haagschen Schouwburg.

Boven werden al de groote tooneelspelers genoemd, die wij in de 19^de eeuw gehad hebben, en velen van het tweede plan. Het zou bijna onmogelijk zijn, binnen een kort bestek iets van hunne levensgeschiedenis mee te deelen. Want het leven van velen was, zooals nog al dikwijls bij artisten voorkomt, vol afwisseling. Wij zien hen nu bij het eene, dan weer bij het andere gezelschap, nu eens in deze, dan weer in eene geheel andere soort van rollen optreden¹⁾. En er was vooral in de laatste veertig jaren gelegenheid genoeg, om telkens van gezelschap te verwisselen, want deze rezen uit den grond.

Bijna in elke periode der 19^de eeuw zijn er enkele groote en vele verdienstelijke tooneelspelers in Nederland geweest. Wij zouden hen meer waardeeren, wanneer het geene eigenaardigheid van ons volk was, om altijd weg te loopen met wat uit den vreemde komt en laag neer te zien op alles, wat binnen onze eigene landpalen gepraesteerd wordt. Maar ieder Nederlander, die niet al te zeer aan dat euvel lijdt, weet, dat onze tooneelspelers zich kunnen meten met die van welk volk ook, al toonen zij dan ook zoowel de goede als de slechte eigenschappen van ons volkskarakter.

1) Vele levensbijzonderheden van onze acteurs uit de laatste 40 jaren vindt men in het aardige boekje van Dr. M.B. Mendes da Costa, Tooneel-herinneringen, Leiden, 1900, van die uit de laatste 25 jaren in Onze Tooneelspelers, Rotterdam, 1899. Ook zijn er afzonderlijke biographieën van velen van hen geschreven, maar het is niet doenlijk, hier naar al die kleine boekjes en dagbladartikelen - er zijn zeer vele dagvliegen bij - te verwijzen.

[p. 394]

Reizende tooneelspelers.

Evenals vroeger vereenigden zich in de zomermaanden vele tooneelspelers van den Amsterdamschen Schouwburg, om elders voorstellingen te geven; zij kozen dan eenigen van hen als directeuren¹⁾. In 1804 reisde het corps de ballet het land af²⁾. De Rotterdamsche acteurs volgden dat voorbeeld en bezochten ook Amsterdam³⁾. En dat is alzoo gebleven tot op dezen dag. Er is ook tegenwoordig geen enkel gezelschap, dat niet reist. Als in sommige steden de kermis nog in stand is gebleven, dan wordt zij opgeluisterd door de voorstellingen van 2, 3 of 4 tooneelgezelschappen. Maar ook 's winters worden de grootere plaatsen van ons land dikwijls bezocht.

Er zijn ook altijd gezelschappen geweest, die eene geheele streek bespeelden en dus voortdurend reizende en trekkende waren. Zoo worden in 1808 genoemd de gezelschappen van W. van Dinsen Jr., van J. Wiesman, van A. Hoetink en van B.A. Fallee⁴⁾. Later waren er gezelschappen van Obelt, van Kup en Koning, van Juffr. van Kruchten, van Glazenap, van Stalknecht, van Rosenveldt en van W. Hempel⁵⁾. Vóór 1858 waren er reizende troepen van de Wed. Koning, van de heeren Domhof, van Hammecher en Domhof, van Van Beem en van Van Sluijs⁶⁾. J. Haspels heeft een tijd lang met een paar anderen aan het hoofd gestaan van een gezelschap, dat te Arnhem en in de naburige steden optrad. Later vinden wij Stoete, Rentmeester, H. Lamberts en Kühn, enz. enz.

1) Vgl. Haug, Vervolg, blz. 126.

2) Vgl. Haug, blz. 139.

3) Vgl. Haug, Vervolg, 128-130.

4) T.a.p., blz. 132-136.

5) Vgl. P. Boas in Het Tooneel, XII, 1882-1883, blz. 90.

6) Vgl. Het Tooneel, XVIII, 1888-1889, blz. 109.

Nederlandsche tooneelspelers in den vreemde.

De buitenlandsche reizen onzer tooneelspelers gedurende de 19^de eeuw zijn weinig in aantal en vallen bijna alle in de laatste jaren. In 1806 trad Mevr. Wattier te Parijs op⁷⁾. In Juni 1880 heeft het gezelschap van Le Gras, Van Zuylen en Haspels voorstellingen gegeven in het Imperial Theatre te Londen. Maar de zaak was niet goed voorbereid, de schouwburg was niet geschikt en er was niet genoeg voor publiciteit gezorgd, zoodat de directie slechte zaken maakte, hoewel

7) Vgl. W.J. Hofdijk in Noord- en Zuid-Nederlandsche Tooneel Almanak, 1879, blz. 90.

[p. 395]

het spel bijzonder geprezen werd¹⁾. In 1895 heeft de ‘Nederlandsche Tooneelvereeniging’ met Van Zuylen en A. Faassen als gasten eenigen tijd te Berlijn gespeeld²⁾. Den 28^sten December 1901 speelde Bouwmeester met eenige andere leden van het Nederlandsch Tooneel in het Théatre français te Parijs een bedrijf van De Koopman van Venetië en had daarmede groot succes, evenals Mevr. Holtrop-Van Gelder³⁾. In 1894 gaf het gezelschap Culp voorstellingen in New Yersey en in 1895 te New-York⁴⁾.

Dat onze tooneelspelers ook wel eens in België optraden, is natuurlijk. In October 1891 speelde L. Bouwmeester te Gent, in 1902 te Gent en te Brussel, in 1903 gaf hij gastvoorstellingen in verschillende Vlaamsche schouwburgen⁵⁾. Ook het gezelschap van den Tivoli-Schouwburg te Rotterdam trad in 1893 in België op⁶⁾. Dat zijn maar enkele voorbeelden. Want vele Nederlanders zijn tijdelijk aan Vlaamsche gezelschappen verbonden, terwijl ook Vlamingen hier optreden.

Nederlandsche acteurs spelen ook wel in andere talen. In 1811 speelde Ward Bingley in het Fransch, evenals later Mevr. Engelman-Bia⁷⁾. R. Faassen is in zijne jeugd jaren lang lid geweest van een Fransch gezelschap te Amsterdam. Van Zuylen heeft te Berlijn in het Duitsch gespeeld, evenals W.C. Royaards, die in 1897 in dezelfde stad en ook te Petersburg als Svengali in Trilby is opgetreden⁸⁾. En het volgende jaar zwierf hij met een Engelsch gezelschap door Engeland rond⁹⁾, evenals later Rudolphine Scheffer¹⁰⁾. Jo. van Biene speelde in 1898 te Baltimore Cyrano in het Engelsch en was van plan daarna een bezoek te brengen aan Mexico, Japan en Australië¹¹⁾. En later reisde H. de Vries in Engeland en Amerika als Engelsch tooneelspeler.

1) Vgl. R. Faassen, Mijn Leven, blz. 107, vlgg.

2) Vgl. Het Tooneel, XXV, 1895-1896, blz. 22.

3) T.a.p., XXXI, 1901-1902, blz. 59.

4) T.a.p., XXXIII, 1903-1904, blz. 155.

5) T.a.p., XXI, 1891-1892, blz. 16; XXXI, 1901-1902, blz. 103; XXXII, 1902-1903, blz. 126.

6) T.a.p., XXI, 1891-1892, blz. 118.

7) Vgl. Dr. J.J.F. Wap in Noord- en Zuid-Nederlandsche Tooneel Almanak, 1876, blz. 112; 1877, blz. 145.

8) T.a.p., XXVI, 1896-1897, blz. 77.

9) T.a.p., XXVIII, 1898-1899, blz. 52.

10) T.a.p., XXXIV, 1904-1905, blz. 78.

11) T.a.p., XXVIII, 1898-1899, blz. 52.

De positie der tooneelspelers.

De tooneelspelers vormden in het begin der 19^de eeuw, evenals

[p. 396]

vroeger, eigenlijk nog een bijzonderen stand. Wel werden er telkens vreemde elementen in opgenomen, maar zij assimileerden zich terstond door aanhuwelijking. Wanneer men de afkomst nagaat van onze acteurs, die voor eenige jaren zijn gestorven, of die thans tot de ouderen behooren, vindt men, dat zeer velen van hen afstammen of verwant zijn met de bekende tooneelspelers uit het eerste gedeelte der 19^de eeuw. Chrispijn was gehuwd met Marie van Westerhoven, eene dochter van Christine van Westerhoven-Stoetz, die Louise Stoetz-Majofski tot moeder, Mevr. Naret Koning-Majofski tot tante en Theodorus Johannes Majofski tot grootvader had. Albregt was gehuwd met Wilhelmina Engelman, de dochter van Reinier Engelman en van Maria Francisca Bia en kleindochter van Lambert Bia. De Bouwmeester's, Moor, Henri en Sophie de Vries Jr., Gesina Poolman-Huijzers stammen af van F.A. Rosenveldt. D. Haspels en J.C. de Vos zijn door aanhuwelijking verwant aan de families Sablairolles en Valois¹⁾. Mevrouw Kleine en Morin stamden af van Jelgerhuis. Zulk een kring sluit zich uit den aard der zaak nauw aaneen. Daarbij komt nog, dat in de eerste helft der 19^de eeuw tooneelspelers, evenzeer als schilders en musici, door het groote publiek met den nek werden aangezien.

De nieuwe acteurs, die in dien kring werden opgenomen, waren gewoonlijk, evenals vroeger, jongelieden, die op de eene of andere liefhebberijkomedie gespeeld hadden. In de eerste helft der 19^de eeuw debuteerden zij, althans in den Amsterdamschen Schouwburg, op eigenaardige wijze. Zij traden drie malen op in geheel verschillende rollen van beteekenis en het publiek deed uitspraak door applaus en door uitfluiten, of zij zouden worden aangenomen of niet. De dwaze gewoonte, om aan eerstbeginnenden dadelijk eenige gewichtige rollen toe te vertrouwen en hun lot afhankelijk te maken van toeschouwers, die voor een groot deel niet oordeelkundig waren, voor een klein deel misschien zich lieten leiden door overwegingen, die met de kunst niets te maken hadden, heeft jaren lang stand gehouden. In December 1848 b.v. debuteerde Juffr. Bartels in de hoofdrol van Epicharis en Nero van Legouvé, vertaald door Uylenbroek, en den 3^den Januari 1849 speelde zij de Badeloch in de Gysbreght²⁾. Die dwaze gewoonte is thans verdwenen³⁾; de liefhebbers en de ex-leerlingen der tooneelschool treden eerst in kleine rollen op.

1) Vgl. voor het bovenstaande, Dr. M.B. Mendes da Costa, Tooneelherinneringen, blz. 265, vlgg.

2) Vgl. J. Hilman, Ons tooneel, Amsterdam, 1879, blz. 235.

3) Alleen Josephine de Groot heeft in 1878 gedebuteerd in de titelrol van een treurspel.

[p. 397]

In de eerste helft der 19^de eeuw werden de tooneelspelers bijna zonder uitzondering gerecruteerd uit den kleinen burgerstand. Hun inkomen was daarmede in overeenstemming; zelfs de grootste tooneelspelers hadden een klein salaris. Er waren onder hen, die zeer goed de pen hanteerden. Jelgerhuis b.v. gaf niet alleen Theoretische lessen over de Gesticulatie en de Mimiek (1827) uit, maar schreef ook over Tooneelcostumes (1810) en over de middelen om het nationaal tooneel te verheffen (1808)¹⁾. Andere acteurs gaven vele vertalingen. De achting, die de tooneelspelers genoten van het beschaafde publiek, blijkt o.a. uit de opdracht aan hen van vele drama's; ook nu nog worden onze tooneelartisten dikwijls op die wijze geëerd. Stierf er vroeger een acteur of eene actrice van naam, dan had er op het tooneel eene rouwplechtigheid plaats²⁾. Hunne populariteit blijkt verder

1) De titel der brochure luidt: Antwoord op de vraag: Welke was de verleden staat van het Nederlandsch Tooneel; welke is de tegenwoordige, en welke zoude die behooren te zijn? De korte inhoud van het boekje wordt meegedeeld in Noord- en Zuid-Nederlandsche Tooneel Almanak voor 1877, blz. 104-126.

2) B.v. in Jan. 1808, toen Helena Snoek was gestorven, werd er na de opvoering van Beverly op den Amsterdamschen Schouwburg eene Treurplegtigheid vertoond, die door den acteur Vreedenberg was ‘vervaardigd’ en aldus wordt beschreven (vgl. A.L. Barbaz, Amstels Schouwtooneel, Amsterdam, I, blz. 31):
‘Nadat het voorstuk was afgeloopen, wierd de balustrade der loge van het bestuur des schouwburgs en die der aktrices loge met een zwart kleed, hetwelk met witte bloemfestoenen en de letters H.S. was versierd, behangen; vervolgens wierd de aan het tooneel verbonden familie der overledene in laatstgenoemde loge binnengeleid. Het orchest eene treurige ouverture gespeeld hebbende, wierd het valdoek opgehaald, en men zag een somber bosch, waarin een prachtige graftombe, met toepasselyke zinbeelden verrykt, zich vertoonde; by deze tombe weenden eenige kindertjes, benevens vier zinbeeldige personaadjen, de Deugd, de Vrindschap, de Verdienste en de Menschlievendheid, die vervolgens de tombe met witte bloemen omkransten. Hierop begon een statige optogt van den gantschen troep akteurs en aktrices, zangers en zangsters, danssers en dansseressen, de mannen geheel in modern zwart gewaad, en de vrouwen geheel in het wit gekleed. Door een gedeelte van dezen rei, ter wederzyde des tooneels geschaard, wierd een koor aangeheven, op fraaije muzyk, door den orchestmeester Freubel gekomponeerd voor het koor in de Herzilia.....; dit koor geëindigd zynde, trad het Verstand, zinbeeldig voorgesteld door den heer Sardet, te voorschyn, en deed eene gevoelvolle, maar te gelyk vertroostende, aanspraak aan de bedrukte scharen, gedurende welke de naam van Helena Snoek, in doorschynende letters, zich éénsklaps op het voetstuk der graftombe deed zien. Na deze rede, volgde 'er een eenigszins levendiger slotkoor, en de zich op het tooneel bevindende menigte bewees hare gezamenlyke hulde aan het graf, waarmede deze treurplegtigheid een einde nam.’
Toen werd er eene rol papier op het tooneel geworpen; zij beheIsde een gedicht, dat door Vreedenberg werd voorgedragen, doch waarin de verdiensten van de overleden tooneelspeelster al te breed waren uitgemeten. Dit behoorde oorpronkelijk niet tot de plechtigheid. Het stukje van Vreedenberg behaagde zeer, omdat er ‘een weemoedig vriendschappelyk gevoel’ in doorstraalde. ‘Om die reden ook heeft het publiek hetzelve met zeer veel genoegen bygewoond: aller harten schenen getroffen te zyn; de tranen der tedere kunne vloeiden in menigte; en, schoon de aanschouwers dien avond zeer talryk waren, heerschte 'er eene onafgebroken stilte, ja zulk eene ernstige aandacht, dat men zich veeleer verbeeld zou hebben in eene kerk dan in een' schouwburg te zijn’.

[p. 398]

uit de vele jubilé's, die zij vieren, en uit de vele levensbeschrijvingen van hen, die het licht zien.

In onzen tijd komen de acteurs ook uit beschaafder kringen dan den kleinen burgerstand voort. Het grootere inkomen, dat zij genieten, stelt velen in staat op beteren voet te leven dan vroeger¹⁾. Zij vormen niet meer zulk eene afgesloten kaste en komen meer met andere menschen in aanraking. De hoogere waardeering, die de kunstenaars in het algemeen tegenwoordig genieten, is ook hun ten goede gekomen. Zelfs de regeering weet somtijds hunne verdiensten te schatten; in 1896 werd R. Faassen ridder der orde van Oranje-Nassau - in 1881 was Got de eerste Fransche acteur, die het legioen van eer kreeg - in 1898 Louis Bouwmeester.

Zonder twijfel zouden onze tooneelspelers zich meer in beschaafde en geletterde kringen bewegen dan nu het geval is, wanneer zij er den tijd voor hadden. Maar er is misschien in Nederland geene klasse van menschen, die zoo hard werkt als zij. De groote concurrentie, die er is, de onmogelijkheid, om hetzelfde stuk vele keeren achtereen te spelen²⁾, maken, dat onze acteurs nooit rust hebben, en het onbegrijpelijk is, hoe zij hunne rollen kunnen leeren, laat staan bestudeeren. In het speeljaar 1883-1884 traden de meeste acteurs van het ‘Nederlandsch Tooneel’ veel meer dan 200 malen op, Morin zelfs 275 avonden. En Jan C. de Vos, die bij de Rotterdammers was, speelde 258 keeren³⁾. In het speeljaar 1888-1889 trad Mevr. Frenkel-Bouwmeester 177, Mevr. de Vries 181, Mevr. Chr. Poolman 289, L. Bouwmeester 203, Morin 234 en Clous 307 malen op⁴⁾. In het speeljaar 1895-1896 gaf

1) Ook werd in 1849 de maatschappij Apollo gesticht, een verzekeringsfonds voor tooneelspelers en hunne familieleden (vgl. J. Hilman, Ons tooneel, blz. 298-302) en in 1904 een ‘Pensioenfonds voor Nederlandsche Tooneelisten’.

2) Faassen's Anne-Mie werd in 1889 voor de 100^ste maal gespeeld (vgl. Het Tooneel XVIII, 1888-1889, blz. 120), De kiesvereeniging van Stellendijk (1880) van L. Mulder genoot dezelfde eer in 1890 (t.a.p., XX, 1890-1891, blz. 51), maar dat zijn uitzonderingen. Zie echter blz. 362. De revue Luilekkerland van Reyding is 375 malen opgevoerd en dat getuigt van den hoogen kunstzin van het Amsterdamsche publiek! Gelukkig is de tijd van deze plat-Amsterdamsche moppen weer voorbij.

3) Vgl. Het Tooneel. XIV, 1884-1885, blz. 168, 169.

4) T.a.p., XIX, 1889-1890, blz. 39.

[p. 399]

de Nederlandsche Tooneelvereeniging 43 voorstellingen te Amsterdam en 224 elders¹⁾, dus 267 speelavonden voor een klein gezelschap. En dat spelen elders met het daaraan verbonden reizen neemt niet alleen ontzaglijk veel tijd, maar verhindert ook rustige studie. Men denke zich een schilder of een geleerde, die dagelijks een paar uren in den trein moet zitten, van de eene plaats naar de andere trekken en toch een groot quantum van goed werk moet leveren.

Er is een aardig schetsje van het leven onzer tooneelspelers uit het jaar 1843²⁾. Maandag morgen om negen uur gaat de acteur - hij is aan den Haagschen Schouwburg verbonden - naar de repetitie, komt om twaalf uur koud en vermoeid t'huis, zorgt voor zijn costuum, eet haastig en wandelt weer naar den Schouwburg, waar de bolderwagen wacht, die hem met zijne lotgenooten naar Leiden zal brengen. Na een rit van ongeveer twee uren komt hij daar - het is midden in den winter - in slecht verwarmde kleedkamers, is op het tooneel blootgesteld aan de beleedigingen van opgewonden jongelui en komt in eene sneeuwbui om vier uur 's nachts t'huis. Den volgenden morgen is er al vroeg repetitie, die lang duurt; spoedig eten, dan naar den Schouwburg en om één uur 's nachts t'huis. Woensdag wordt er te Delft gespeeld; repetitie, eene kleine reis en een publiek, dat zich behoorlijk gedraagt. Donderdag is er voorstelling te Rotterdam; daar wordt in den Schouwburg niet gestookt en de acteurs bevriezen in hunne kleedkamers en op het tooneel. Om twaalf uur vertrekt men uit Rotterdam; ten gevolge van de gladheid doet men vijf uren over den terugtocht en komt om vijf uur 's nachts thuis. 's Morgens weer repetitie en 's avonds voorstelling van een eindeloozen draak.

En tegenwoordig is het niet beter. Men reist niet meer in bolderwagens, maar men bespeelt de schouwburgen van het geheele land. Ziehier den inhoud van een ander schetsje uit 1903³⁾. De leden van het tooneelgezelschap gaan Woensdagmorgen met een vroegen trein uit Tiel en hebben te Amsterdam de vóórlaatste repetitie van Heyermans' Schakels; zij duurt van twaalf uur tot half vijf. Om acht uur 's avonds speelt men te Haarlem, komt na middernacht te Amsterdam terug, rijdt naar den Schouwburg en houdt van één tot half zeven 's nachts de generale repetitie van het nieuwe drama. Donderdag middag om één uur is er repetitie van een ander stuk, dat over een paar dagen gespeeld zal worden, en Donderdagavond heeft de première van Schakels

1) T.a.p., XXVI, 1896-1897, blz. 31.

2) Vgl. De Spektator van tooneel, koncerten en tentoonstellingen, II, 1843, blz. 12-14.

3) Zie S. Falkland in het Handelsblad, Avondblad, 2^de blad, van Zaterdag, 26 Dec. 1903.

[p. 400]

plaats. Er waren menschen, die vonden, dat de voorstelling niet vlug genoeg van stapel liep, en men was verontwaardigd, dat zij niet geeindigd was, voordat de laatste tram vertrok.

Zijn er velen in Nederland, die zoo hard werken als onze tooneelspelers? En dan zijn er toch nog onder hen, die tijd vinden voor ander werk. Rosier Faassen heeft eene lange serie van verdienstelijke tooneelstukken geschreven en in Mijn leven eene alleraardigste auto-biographie geleverd, die dezen sympathieken kunstenaar geheel en al kenmerkt. Jan C. de Vos schrijft voor het tooneel en hij is lang niet de eenige onder zijne collega's, om van eene vroegere periode niet te spreken. Er zijn acteurs, die tijd vinden, om romans te schrijven. Chrispijn is acteur, maar zet tevens als regisseur eene comedie van Shakespeare op onverbeterlijke wijze in elkander. En dat is misschien wel één der allermoeilijkste dingen, die een regisseur te doen kan krijgen, om zulk een oud blijspel nieuw leven in te blazen. En hoevelen zijn er niet onder onze tooneelspelers, die hunne gedachten in uitstekend Nederlandsch weten uit te drukken en menigen recensent een duchtig lesje zouden kunnen geven!

Liefhebbers.

In het laatst der 18^de eeuw waren er in bijna alle steden van beteekenis gezelschappen van liefhebbers ontstaan, die de dramatische kunst beoefenden¹⁾. Vele dier gezelschappen zijn waarschijnlijk in den Franschen tijd ten onder gegaan, maar later ontstonden er in stad en dorp weer nieuwe liefhebberijtooneelen en dat getal is steeds vermeerderd, zoodat er thans in de Noordelijke helft van het land geene plaats van eenige beteekenis is, die niet ééne of meer rederijkerskamers bezit. Er waren vroeger liefhebberijtooneelen, waar de deftigste lieden uit de stad optraden. Te Groningen bestond b.v. in 1830 het gezelschap ‘Utile dulci’, waarbij de secretaris der curatoren van de Universiteit de hoofdrol in de treurspelen vervulde, en waar een enkelen keer zelfs een professor meespeelde²⁾. In later tijd heeft de rederijkerskamer ‘Achilles’ te Amsterdam een grooten naam gehad. Zij werd in 1845 opgericht, telde vele letterkundigen, o.a. H.H. Klijn, J. van Lennep, A.J. de Bull en H.J. Schimmel onder hare leden en voerde bij voorkeur oorspronkelijke treurspelen van Vondel, Huydecoper, Van Haren,

1) Zie blz. 254.

2) Vgl. Mr. H. van A., Herinneringen van vroeger en later leeftijd, en aan gedenkwaardige land- en tijdgenooten....., Tiel, 1884, blz. 57, 19, 20.

[p. 401]

Bilderdijk en Wiselius op. De vrouwenrollen werden door tooneelspeelsters vervuld en men speelde zonder decoraties en in zwarten rok¹⁾. Allerlei kringen hebben tegenwoordig hun liefhebberijgezelschap en geven één of twee malen 's jaars eene voorstelling. Van sommige rederijkerskamers zijn ook vrouwen lid; zij spelen dus mee in drama's, die ook door tooneelspelers van beroep worden opgevoerd. Maar, doordat de meeste rederijkerskamers alleen mannen als leden hebben, is er eene nieuwe, zeer uitgebreide, literatuur ontstaan van tooneelstukken, waarin alleen mannen optreden. Meermalen worden er door deze kamers wedstrijden gehouden, evenals vroeger.

Doch de geschiedenis dezer latere rederijkerskamers en de bespreking van de stukken, die zij spelen, zou ons te ver voeren. Alleen zij vermeld, dat sommige dier vereenigingen naar een hoog doel streven; een gezelschap van onderwijzers te Rotterdam voerde in 1900 de Lanseloet op, terwijl een studentengenootschap te Utrecht in 1891 Sophocles' Oedipus en in 1903 Vondel's Lucifer ten tooneele bracht. In al onze Academiesteden zijn studententooneelgezelschappen.

Ook voor kinderen zijn in den laatsten tijd vele comediestukjes geschreven²⁾. En er heeft zelfs een tijd lang een professioneel kindertooneel bestaan. D.L. Bamberg stichtte in het schouwburglokaal ‘Het huis ten Bosch’ te Amsterdam een tooneel om kinderen op te leiden; daar hebben Judels en E. en T. Bamberg al heel jong gespeeld. Vele jaren later was er een kindergezelschap onder H.C. Verwoert, waar Mevr. Burlage-Verwoert en W. van Zuylen de beginselen van hunne kunst hebben geleerd³⁾.

1) Vgl. Het Tooneel, XXXIII, 1903-1904, blz. 111-113.

2) O.a. door C. Schmid, later door J. Gram, Titia van der Tuuk en M.J. Gillissen. A. Ising schreef ook verschillende tooneelstukjes voor jongelieden.

3) Vgl. P. Boas in Het Tooneel, XII, 1882-1883, blz. 91, 92, en H.M. Dekking, Het leven van Willem van Zuylen, blz. 7, vlgg.

Vreemde tooneelspelers in Nederland.

Een overzicht van de gezelschappen van vreemde tooneelspelers en operisten, die gedurende de 19^de eeuw ons land hebben bezocht, zou den omvang van dit werk belangrijk grooter maken. Het is noodig, zich te beperken tot enkele opmerkingen. Den Haag heeft steeds een Fransch gezelschap gehad van tooneelspelers en operisten. Tijdens de regeering van Willem II bezat het één der eerste Fransche theaters van Europa, met uitstekende tooneelspelers en zangers, goede dansers

[p. 402]

en vijftig koristen. Maar de Koning gaf dan ook eene jaarlijksche subsidie van ƒ100.000¹⁾. Dat is later veranderd; het Fransche tooneelgezelschap is verdwenen, de Fransche opera gebleven, doch op veel bescheidener voet dan vroeger²⁾. Een afzonderlijk gebouw hebben deze Franschen nooit gehad. Amsterdam heeft tot 1853 eene Fransche opera bezeten, waar ook wel drama's werden opgevoerd; de schouwburg stond op de Erwtenmarkt³⁾. In het midden der 19^de eeuw werden er in de ‘Vaudeville français’ op het Singel meestal kleinere Fransche tooneelstukjes opgevoerd⁴⁾. Italiaansche operagezelschappen bezochten Amsterdam nog al eens in de jaren 1800-1854⁵⁾. In de laatste jaren zijn er opnieuw Italiaansche operisten gevestigd, die ook in andere steden optreden.

Van 1808-1859 met lange tusschenpoozen is er te Amsterdam ook eene Duitsche opera geweest⁶⁾, somtijds zelfs twee, want het Joodsch Duitsche tooneelgezelschap, dat in de laatste jaren der 18^de eeuw was opgericht⁷⁾, liet nu en dan ook nog van zich hooren⁸⁾. In later tijd zijn jaren achtereen Duitsche tooneelspelers in den Schouwburg van Van Lier opgetreden.

Rotterdam is eenige jaren lang trotsch geweest op zijn uitstekend Duitsch operagezelschap, dat in 1860 voor het eerst optrad, maar thans ontbonden is. De Fransche opera in den Haag en de Italiaansche te Amsterdam zijn tegenwoordig de eenige vreemde tooneelgezelschappen, die binnen onze landpalen gevestigd zijn.

Toch is er gelegenheid genoeg, vreemde tooneelspelers te bewonderen. Niet alleen wordt ons land somtijds bezocht door Vlaamsche gezelschappen - Victor Driessens was hier even goed bekend als in Antwerpen - maar ook Fransche en Duitsche sterren verwaarloozen ons niet. Rachel trad hier te lande op in 1846 en 1847, Agar in 1873 en 1874, 1876 en 1877, Ségond-Weber in 1895 en Sarah Bernhard en Coquelin bezochten ons meermalen. Mevr. Niemann Seebach kon men in 1867 zien spelen, Clara Ziegler in 1876 en 1877, Ristori in 1859 en 1860 en Rossi in 1876 en 1877. Korte kunstreizen van een of ander vreemd gezelschap door ons land zijn geene zeldzaamheid. Heeft eenig

1) Vgl. M. Briol, Grandeur et Décadence du Théatre Royal Français de la Haye. La Haye, 1860, blz. 10.

2) Vgl. over het Théatre français in den Haag, D.W.P. Keuskamp in Die Haghe. Bijdragen en Mededeelingen, 1904, blz. 377-423.

3) Vgl. Dr. H.C. Rogge in Oud-Holland, V, 1887, blz. 248-255.

4) Vgl. Rosier Faassen, Mijn Leven, blz. 35, vlgg.

5) Vgl. Rogge, t.a.p., blz. 255-262.

6) T.a.p., blz. 184-194.

7) Zie boven, blz. 259, 260.

8) Vgl. Rogge, t.a.p., blz. 196-200.

[p. 403]

drama of zangspel elders bijzonder veel opgang gemaakt, dan reist men er de wereld mee door; een Engelsch gezelschap speelde en zong in onze groote steden de Mikado¹⁾ en wij mogen zelfs sommige producten van de Parijsche boulevard-theaters in het oorspronkelijke zien opvoeren.

1) Engelsche tooneelgezelschappen reizen terecht weinig. In 1814 en in 1845 speelde er een Engelsch gezelschap te Amsterdam. ‘Och waren die maar weg gebleven!’ roept de Spektator (V, 1845, blz. 405) uit.