Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 1

[67. Het dorp Dinxperlo]

De friso-saksische tongvallen worden in Gelderland gesproken in het noordelijke deel van de Veluwe, dat zich langs de Zuiderzee uitstrekt, op de eigenlijke Over-Veluwe dus, die de steden Elburg en Harderwijk met de dorpen Oosterwolde, Oldebroek, Doornspijk, Nunspeet, Elspeet, Leuvenum, Hierde en Ermelo omvat. Niet slechts de tongval van de bewoners dezer landstreek, welke tongval duidelijke sporen van de friesche taal vertoont, maar ook veel andere bijzonderheden in levenswijze, zeden en gebruiken en vooral in de volkskleederdracht, de oorijzers der boerinnen onder anderen, toonen ten duidelijkste aan dat de bevolking der Over-Veluwe oorspronkelijk van frieschen stam is en dus in oude tijden ook friesch gesproken heeft. Het nedersaksisch heeft ook hier, even als in zoo menig andere oorspronkelijk friesche landstreek, de friesche taal verdrongen.

De friso-saksische tongval van deze streek komt het meest met

[pagina 336]

dien van de steden Zwolle en Kampen en naaste omstreken overeen.

 

De zuiver saksische tongvallen van Gelderland bepalen zich tot de zoogenoemde graafschap van Zutfen en tot de dorpen die op de Veluwe aan den oever der IJssel tusschen Deventer en Hattem liggen, dus tot de dorpen ter Wolde, Nijbroek, Vaassen, Epe, Oene, Veessen, Heerde en Wapenvelde en het stadje Hattem.

De tongval van deze laatstgenoemde landstreek, het veluwsch-saksisch, komt meest met den tongval van Deventer en van het aan den anderen IJsseloever liggende Salland overeen. In den Gelderschen volksalmanak voor 1856 en '57 komen twee gedichtjes voor, in dezen veluwsch-saksischen tongval en wel in dien van het dorp Vaassen geschreven. Ze zijn beiden van T. van Lohuizen en beiden getiteld: Scheper Herm. Ook in de jaargangen 1858 en '60 van dit jaarboekje komen een paar gedichtjes voor, door de zelfde hand in dezen tongval geschreven.

 

De aloude graafschap Zutfen, door het volk steeds, even als het graafschap Benthem, als bij uitsluiting de graafschap genoemd en tegenwoordig ook veelal de Achterhoek van Gelderland geheeten, is, wat de tongval der bewoners aangaat, mede een van de merkwaardigste streken van Nederland. De volkstaal is er, even als in Twenthe, zeer zuiver saksisch. Met de twenthsche tongvallen en met die van het aangrenzende gedeelte van Westfalen, bewesten Munster, vormen de tongvallen van dit gedeelte van Gelderland een afzonderlijke ondergroep van dialecten en wel een onderdeel van de groote westfaalsch-saksische of westsaksische tongvallegroep. (Zie bl. 217 en 221).

Wijl de tongvallen van de graafschap Zutfen door de bevolking, vooral door de boerebevolking in die streken zeer zuiver worden gesproken, zoo zijn ze voor de studie van de nedersaksische taal in 't algemeen, zeer belangrijk. Ofschoon de invloed van de nederlandsche schrijftaal en van de hollandsche spreektaal zich ook dagelijks meer en meer in dit afgelegene deel des lands doet gevoelen, zoo is dit toch minder dan elders het geval en wordt dit zutfensch-saksisch niet slechts algemeen door de dorpelingen gesproken, maar is ook bij de bevolking in de talrijke kleine stadjes en bloeiende vlekken van den gelderschen Achterhoek nog in volle gebruik.

Zoo min als eenig andere saksische tongval kan het achterhoeksch-geldersch op zoetvloeiendheid en welluidende zachtheid

[pagina 337]

roemen; toch is het minder hard en grof dan sommige andere saksische dialecten zijn. In den mond der vrouwen is het van zekere ongekunstelde bevalligheid zelfs niet ontbloot.

Een uitvoerige, geleerde en schoone taalkundige verhandeling van Professor H. Kern over dezen gelderschen tongval komt voor in het tijdschrift De Taalgids, onder den titel: Proeve eener taalkundige behandeling van het Oost-Geldersch taaleigen.

In de Vaderlandsche Letteroefeningen van 1826 vindt men een Staaltje van Graafschapsche landtaal van T.G.C. Kalckhoff.

Ook komen er in de jaargangen 1838, '54 en '68 van den Gelderschen Volksalmanak eenige stukjes voor, die in den tongval van deze landstreek geschreven zijn.

67. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van het dorp Dinxperlo.

Medegedeeld door den heer J. van Dijk, hoofdonderwijzer te Dinxperlo. September 1870. (In nederlandsche spelling.)

11. Iemes had twee zöns.

12. En de jongste zèè töt ziin vader: vader! gef mi-j 't deel van 'tgood dat mi-j tokumt. En de vader deilde eur 't good.

13. En niet lange doarnoa, gink de jongste alles bij mekare nemmende, noa 'n vremd land en brach doar ziin good in oaverdoad deur.

14. En to 'e 't alle ophadde, kwam 'r 'n grooten hongersnood in dat land en hi-j mos gebrek liën.

15. En to gink 'e noa 'n boer in dat land en verhuurde zik doar um de varkes te huden.

16. En hi-j hadde wel zin um met de varkes met te æten, moar geen mense gaf 't 'm.

[pagina 338]

17. En to 'e 't 's noaprakkezeerde, zèè 'e: ho völle knechs van miin vader hebt zat brood en ik vergoa van honger.

18. Ik zal opstoan en noa miin vader goan en 'k zal 'm zeggen: vader! ik heb ezöndigd tegen God en ou.

19. En 'k bun neet wærd ouw zönne te heiten; nemt mi-j as ouwen knecht.

20. En hi-j stond op en gink noa, ziin vader. En toe 'e nog wiid van ziin vader was, zag ziin vader 'm, dee zoo'n spiit met 'm kreeg, dat 'e 'm integen leep, em um den hals veel en 'm kuste.

21. En de zönne zèè: vader! ik heb ezöndigd tegen God en ou en 'k bun neet wærd ouw zönne te heiten.

22. Moar ziin vader zèè töt zine knechs: haalt 't beste kleed en trekt 't 'm an, en dood 'm 'ne rink an de hand en schoene an de vuete.

23. En slacht 't vette kalf en loa' we æten en: vrölik wæzen.

24. Want disse miin zönne was dood en 'e is wer lævendig eworden; hi-j was verlaorn en is evonnen. En ze begonnen vrölik te wæzen.

25. En ziin oldsten jonge was op 't land en to 'e kort bi-j 't huus kwam, heurde hi-j 't zingen en 't dansen.

26. En to riep hi-j eene van de knechs en vroeg 'm wat 'r te doen was.

27. En dee zèè: ouw bruer is ekommen en ouw vader hef 't vette kalf eslachtet, omdat 'e gezond wer ekommen is.

28. To wier 'e kwoad en hi-j wol neet in huus kommen. Doarum gink ziin vader noa buten en vroog 't 'm.

29. Moar hi-j zèè töt ziin vader: kiik! ik deene ou no zoo lange en 'k heb nooit tegen ouw wille edoan en i-j hebt mi-j nooit 'n böksken egèven um met mine vrende vrölik te wæzen.

30. Moar to dissen ouwen jongen ekommen is, dee ouw good met klungels hef deur ebracht, to heb i-j 'm 't vette kalf eslacht.

31. En ziin vader zèè: kind! i-j bunt altiid bi-j mi-j en al 't mine is 't ouwe.

32. Men most vrölik en bli-j wæzen, want ouw bruer was dood en 'e is wer lævend eworden; hi-j was verlaorn en is evonnen.

[pagina 339]

Aanteekeningen.

De ö klinkt als in 't hoogduitsch; de èè als de tweede e in 't fransche Genéve; de i-j als sluitletter, klinkt als een onvolkomene nederlandsche i (b.v. als in lid, pit) en die door een j wordt gevolgd. De klank van de oa ligt tusschen o en a in; de æ heeft een blatenden klank tusschen a en e in; de ao klinkt als een zeer heldere, scherpe o die naar de a overhelt.

11. Iemes, iemand; zie vs. 16 bl. 314 op niemes.

14. En to 'e 't, en toen hij het; als de nadruk op 't woordje hij valt, wordt dit als hi-j uitgesproken; waar dit niet het geval is, luidt hij als een toonlooze e, die in 't snelle spreken nauwelijks gehoord wordt.

15. Zik, zich; zie vs. 13 bl. 236 op seei.

17. Noaprakkezeerde, nadacht, van noaprakkezeere, een basterdwoord uit het fransch afkomstig; zie vs. 17 bl. 297 en vs. 17 bl. 332.

De knechs hebt; dit is echt saksisch; in de zuiver nedersaksische tongvallen van Nederland worden de werkwoorden zoowel in 't enkelvoud als in 't meervoud gelijk vervoegd. Men zeit zoo wel wi hebt, en ze hebt voor wij hebben en zij hebben, als i hebt, hi hef voor gij hebt, hij heeft, enz. Voor alle werkwoorden geldt deze regel.

20. Integen, tegen, te gemoet, overeenkomende met het hoogduitsche entgegen. Zie vs. 20 bl. 242 en vs. 20 bl. 206.

29. I-j, gij in 't enkelvoud, of du.

30. Klungels, beteekent oorspronkelijk vodden, todden, oude lappen; in Friesland heeft klongels, oude klongels nog heden die beteekenis. Hier wordt het in de beteekenis van slechte vrouwen, hoeren, gebruikt, even als men in Friesland ook een slecht vrouwmensch 'n flarde, 'n fla_rde noemt, ofschoon flarde oorspronkelijk 't friesche woord voor vod is, en ook in die beteekenis in Friesland nog gangbaar is. Het hollandsche lap wordt ook overdrachtelijk van menschen in een ongunstige beteekenis gebruikt, b.v. smeerlap, dronkenlap, enz. Zie vs. 20 bl. 314 op todde. Hier en daar in de zuidnederlandsche provincien wordt klungel of klongel ook in de overdrachtelijke beduidenis van slecht, onwaardig mensch, zoowel mannelijk als vrouwelijk, gebruikt; ook in Noord-Brabant en eveneens in Westfalen, Bremen, enz. waar klungel of klongel in beide beteekenissen in gebruik is. Dáar, even als in Friesland, oost en west,

[pagina 340]

bestaat ook van dit klungel of klongel het werkwoord klongelen, klungelen, met nietswaardige, beuzelachtige zaken zich ophouden, omklongelen, den tijd verbeuzelen, enz.