Onderzoek en vertoog 2

Wel groot avontuur, geen klein geluk

Uit een oogpunt van letterkundige kunst maken niet de meegedeelde ervaringen en wederwaardigheden een werk belangrijk, maar de geest die ze meedeelt. Dat is nu juist het verschil tussen journalistiek en litteratuur.

Iemand die verre reizen doet en veel verhalen kan, die veel interessante of buitengewone avonturen meemaakt, zal uit dien hoofde in een bepaalden kring voor een bepaalden tijd met het verslag daarvan belangstelling kunnen wekken; vooral wanneer hij zelf een markante persoonlijkheid is. Maar ook die persoonlijkheid is niet genoeg. Want zelfs in dat laatste geval komt er - het lot van alle journalistiek! - na dagen of weken of maanden weer iets anders te gebeuren, dat iemand anders overkomt... en de interessante eerste meneer raakt in het vergeetboek voor den tweeden. Enzovoort ad infinitum.

Een persoonlijkheid mag van nog zo grote betekenis zijn - wanneer zij, bij het meedelen van haar wederwaardigheden, niet juist en vooral van betekenis is in de wijze van weergeven, dus door haar geest, blijft zij het lot der journalistieke vergankelijkheid delen. Iemand die veel merkwaardigs, en met hart en ziel, heeft meegemaakt, is geneigd (let maar eens op, in het leven!) het belang daarvan voor anderen te overschatten. Wie heel de wereld bereisd heeft bedenke dat een ander bij een ‘voyage autour de sa chambre’ misschien veel meer kan beleven.

De mens is nu eenmaal zo geaard, dat hem de zegging van een woord dieper en blijvender kan treffen dan het bericht, dat het brengt, hoe zwaar van draagkracht dit ook zij. Hierin ligt de

[p. 291]

verklaring van het feit, dat niet velen meer in staat zijn een opsomming te geven van de krijgsverrichtingen in de 43e maand van den wereldoorlog, ofschoon die toch wel uiterst gewichtige gevolgen gehad zullen hebben en ieder ze destijds ademloos in de bladen las. Maar duizenden en duizenden weten nog hoe Jac. van Looy een stierengevecht en een nachtcactus en een Hartjesdag heeft beschreven, en den dood van zijn poes - hoewel dát geen wereldgebeurtenissen waren. En den oorlog om Troje zou slechts een vakhistoricus goed kennen en zouden de meesten onzer niet beter meer weten dan het lijstje Karels en Dirken dat we op school moesten leren, ware het geen geniaal kunstenaar geweest, die hem ons verteld en onvergetelijk gemaakt heeft.

Deze overdenkingen kwamen in mij op na het lezen van Jack Bilbo's I can't escape adventure. Het boek is in zijn soort voortreffelijk, en de soort is... journalistiek. Geen litteratuur. Er bestaat onder de jongere letterkundige generatie in alle landen, sinds de ‘zakelijkheid’ haar intrede deed, een sterke neiging, in theorie en practijk de grenzen tussen beide te verdoezelen. Ik meen in het bovenstaande te hebben aangetoond, welke principiële bezwaren daartegen dienen gehandhaafd te worden. Zo men zulks met Ter Braak als een bekrompen specialisme, met vele anderen als een verouderd aesthetisme wil beschouwen, geeft men blijk, van het wezen der litteratuur geen notie te hebben. Van Bilbo's boek heb ik genoten omdat het hogelijk interessant is en - alweer: in zijn soort - goed geschreven. Alleen is mijn maatstaf anders dan bij bellettrie. Goedgeschrevenjournalistiek is beter, als werkstuk, maar minder, als genre, dan slechtgeschreven litteratuur. Het verschil tussen litteratuur en reportage - het is treurig dat dit, wegens door artistiek ontoegankelijken verbreid wanbegrip, nog gezegd moet worden - zit hem niet in mooischrijverij, maar in de ontheffing door den kunstenaar van de werkelijkheid tot een ander plan van werkelijkheid, waar de schoonheid begint. En laten de blinden het licht nu maar een pseudo-mystiek bijgeloof van specialisten noemen!...

Jack Bilbo, die ons in dit, zijn derde, boek voor het eerst zijn eigenlijken naam, Hugo Baruch, onthult, waar hij met de grootste vrijmoedigheid als inleiding de geschiedenis van zijn ouders en van zijn eigen kinderjaren vertelt, is de zoon van een vermogenden Duitsen vader en een Engelse moeder.

[p. 292]

Hij zelf werd tot Amerikaan genaturaliseerd, vervolgens tot Spanjaard, en verloor tenslotte zijn nationaliteit, zodat hij thans noch vaderland, noch paspoort heeft. Zijn drie boeken zijn alle autobiografisch. De beide vorige, Ein Mensch Wird Verbrecher en Chicago-Shanghai zijn in het Duits geschreven, en ook in het Nederlands vertaald (het laatste zonder vermelding van den vertaler, en in welk een jammerlijk taaltje!)

Ook I Can't Escape Adventure, werd in het Duits geschreven en door den schrijver, met medewerking van enige Engelsen, uit het manuscript vertaald. Vele foto's bevestigen de authenticiteit van het verhaal. De waarheidlievendheid van den schrijver is overigens ook op nog andere, ondubbelzinnige en geheel onverwachte wijze gebleken. Ein Mensch Wird Verbrecher verhaalt nl., hoe Bilbo, op 16-jarigen leeftijd in de Verenigde Staten aangeland, na achtereenvolgens filmoperateur, kolentremmer, straathandelaar, reporter, reclamechef, chauffeur, kellner en theater-intendant te zijn geweest, door een samenloop van omstandigheden, om zijn leven te redden, gedwongen werd, bij den beruchten gangster Al Capone, als lijfwacht, tot diens organisatie toe te treden. Het boek beschrijft in den brede de gehele werkzaamheid van deze corruptie-centrale en nu is het merkwaardige, dat dit volledige beeld van de wereld der gangsters en racketeers tot in details bevestigd wordt door het rapport dat de officier van justitie te Chicago in het befaamde proces tegen Capone heeft uitgebracht.

Chicago-Shanghai speelt grotendeels in China, waar de auteur, in opdracht van Capone, een zending had uit te voeren, welke uiteraard, in overeenstemming met het karakter van het Amerikaanse gangsterdom, niet een politiek doel had, maar oogmerken van persoonlijke wraak en beveiliging moest dienen. Teruggekeerd, werd hij o.a. nog clown, scenarioschrijver, filmregisseur en nog veel meer.

Als een film inderdaad trekt ook in zijn thans verschenen boek het verdere leven van den nu 29-jarige aan ons oog voorbij. Ik zal zelfs niet trachten, dien ontzaglijken rijkdom aan gebeurtenissen hier ook maar enigszins volledig weer te geven. Met de grootste soberheid is hier een materiaal samengevat, dat op zichzelf voldoende zou zijn om tal van boeken te vullen. Jack Bilbo maakte films bij de Ufa, was circusdirecteur, leefde langen tijd van een grootscheeps oplichtersbedrijf in Perzische tapijten, verruimde opnieuw zijn ervaring van de gevangenissen van bijna de gehele wereld, smokkelde op Majorca, richtte daar

[p. 293]

een luxe nachtgelegenheid op en ontmoette herhaaldelijk Gorgoelof, den moordenaar van president Doumer, voor wiens plannen hij de politie waarschuwde, tevergeefs echter, daar, volgens zijn beweringen, Chiappe en de rechtse politici er belang bij hadden, dezen moord als een aanslag van bolsjewistische zijde voor te stellen. Nu eens in zeer goeden doen, dan weer volkomen geruïneerd, vervulde hij vervolgens een geheime politieke zending naar Abyssinië (waar hij door den Negus ontvangen werd), doch waarin hij, gegeven de schier onoverkomelijke moeilijkheden, faalde. Ten slotte maakte hij een goed deel van den Spaansen burgeroorlog mee en hielp vreemdelingen uit Catalonië evacueren. De gedeelten over den rampzaligen Spaansen krijg, welke het boek besluiten, zijn niet de minst treffende. Wat bij dit alles in hoge mate sympathiek aandoet, is, dat Jack Bilbo alle romantiek, bij zo veel romantische avonturen, vermijdt; zijn nuchterheid doet hem zich noch slechter, noch beter voordoen, dan hij is.

Hij is klaarblijkelijk een mens als een ander, moedig, niet sentimenteel, humaan, geen zwakkeling en vooral ook moreel niet minderwaardig, maar wel door de omstandigheden, die gruwelijk zijn, in een voortdurend verbitterd defensief gedrongen tegenover de samenleving. Zijn rancune tegen de maatschappij berust niet op insufficentie, maar lijkt volkomen verklaarbaar, gegeven zijn opvoeding, milieu, afkomst, omstandigheden, en zijn rusteloos avontuurlijken aanleg. Hij is goedhartig, energiek, onverschrokken; eerlijk, hulpvaardig en betrouwbaar althans tegen maatschappelijk misdeelden en door het leven uitgestotenen, maar vol haat voor onderdrukking en de rijken der aarde. Die haat brengt hem telkens opnieuw in conflict met de wet, en wordt levend gehouden doordat hij steeds weer, door zijn verleden, armoe en staatloosheid, verhinderd wordt in deze zijn diepste neiging, welke men bij vele gewezen gangsters en misdadigers aantreft: den hang naar een klein, rustig, burgerlijk, vredig bestaantje met vrouw en kind. Het telkens verijdeld worden van het streven daarnaar drijft hem altijd weer opnieuw naar den verkeerden, tegen de geldende wetten ingaanden kant der maatschappij. Dat maakt hem niet eigenlijk immoreel, maar zijn moraal is anders dan de sociaal toelaatbare.

Aangenaam treft het, dat men nergens den zelfingenomen, ophakkerigen toon en de kwasi-ethiek aantreft, welke debiographie van Frank Harris hier en daar zo irritant maken.

Bilbo is cynisch, doch zonder dit te afficheren. Zijn leven maak-

[p. 294]

te hem niet a- maar anti-sociaal. Het best is hij, waar zijn droge, grimmige humor doorbreekt: ‘3 April 1907 werd ik (...) in een achterslaapkamer geboren. Niemand vroeg daar mijn toestemming voor, en het was tot mijn eigen en andermans ongeluk, dat de gebeurtenis plaatsgreep’. Of dit, waar hij beschrijft, hoe hij te Addis Abeba, om zijn prestige tegenover de inlanders op te houden, gedwongen is paard te rijden, hoewel hij die kunst niet verstaat: ‘Met mijn 114 K.G. op het arme paard gehesen, hobbelde ik door de straten, tot ons wederzijds ongemak, tot we aan een café kwamen’.

Jack Bilbo verdient lof voor zijn openhartige zelfonthulling. Hij was geen wereldverbeteraar, ook van huis uit niet op het verwerven van groten rijkdom gericht. Hij is een tikje ijdel, maar idealiseert zichzelf niet. Hij is veelzijdig begaafd, en verlangde, steeds opnieuw, alleen naar het ‘klein geluk’ van een ‘gewoon’ leven. Maar hij kreeg de kans niet, was wellicht ook zelf te rusteloos en te fatalistisch.

Avonturiers-autobiographieën zijn vaak hinderlijk narcistisch. De zijne is dat niet. Zijn boek zal zeer velen uitermate boeien als menselijk document.

1937

Jack Bilbo, I can't escape adventure. London, The Cresset Press.