Lucifer. Adam in ballingschap, of Aller treurspelen treurspel. Noah, of Ondergang der eerste wereld

Regelnummers proza verbergen

[p. 2]

Joost van den Vondel

[p. 6]

[p. 7]

Luciferaant.

praecipitemque immani turbine adegit⁺

+ Het motto is ontleend aan Vergilius' Aeneis vi, 594, volgens Vondels eigen vertaling: ‘[De Almachtige Vader] dreef hem met een vreselijken dwarrelwind, dat hij tuimelde.’

[p. 9]

Den onverwinnelijksten vorst en here, Den Here Ferdinandus den Derden, gekoren Roomsen Keizer, Altijd Vermeerder des Rijks.⁺

1Gelijk de goddelijke majesteit in een ongenaakbaar licht gezeten is, zo zit 2ook de wereldse mogendheid, die haar licht uit God schept en de Godheid 3afbeeldt, in haren glans verheerlijkt. Maar gelijk de Godheid, of liever³ 4opperste Goedheid den allerminsten en ootmoedigen met den toegang tot⁴ 5haren troon begenadigt, zo gewaardigt de tijdelijke mogendheid ook den 6allerkleensten dat hij zich eerbiedig voor hare voeten vernedere. Op deze 7hoop verstout zich mijne zanggodin, van verre, aan uwe keizerlijke ma-⁷8jesteit op te offeren dit treurspel van Lucifer, wiens stijl wel rijkelijk de 9deftigheid en statigheid vereist waarvan de poëet spreekt:

Omne genus scripti gravitate Tragoedia vincit¹⁰

Hoe hoog men drave in stijl en toon,
het Treurspel spant alleen de kroon;

13Doch wat aan de vereiste hoogdravendheid des stijls ontbreekt, dat zal de¹³ 14toneelstof, titel en naam en doorluchtigheid des persoons vergoeden, die¹⁴

+ Ferdinandus den Derden: Ferdinand III, keizer van het Duitse rijk van 1637-1657; Altijd... Rijks: vertaling van de Romeinse keizerstitel ‘semper augustus’, waarbij ‘augustus’ in verband wordt gebracht met het werkwoord ‘augere’: vermeerderen

3 de Godheid afbeeldt: een beeld is van de Godheid

4 Godheid... Goedheid: in zijn leerdicht Bespiegelingen van Godt en Godtsdienst (1662) i, 44 legt Vondel een etymologisch verband tussen God en goed: ‘Deez' spruit in Duits uit goed.’

7 mijne zanggodin: mijn muze, mijn ‘ik als dichter’

10 Omne... vincit: citaat uit Ovidius' Tristia ii, 381: de tragedie overtreft ieder genre in ernst en waardigheid

13 doch... ontbreekt: maar wat er eventueel ontbreekt aan de vereiste hoge stijl (bescheidenheidsformule)

14 doorluchtigheid: hoge positie

[p. 10]

15hier, ten spiegel van alle ondankbare staatzuchtigen, zijn treurtoneel, den¹⁵ 16hemel, bekleedt, waaruit hij, die zich vermat aan Gods zijde te zitten en 17Gode gelijk te worden, verstoten en rechtvaardiglijk ter eeuwige duis-18ternisse verdoemd werd. Op dit rampzalige voorbeeld van Lucifer, den 19aartsengel, en eerst heerlijksten boven alle engelen, volgden sedert, bij 20kans alle eeuwen door, de wederspannige geweldenaars, waarvan oude 21en jonge historiën getuigen en tonen hoe geweld, doortraptheid en listige 22aanslagen der ongerechtigen, met glimp en schijn van wettigheid ver-23momd, ijdel en krachteloos zijn, zo lang Gods voorzienigheid de gehei-24ligde machten en stammen handhaaft, tot rust en veiligheid van aller-²⁴25hande staten, die, zonder een wettig opperhoofd, in gene burgerlijke 26gemeenschap kunnen bestaan: waarom Gods Orakel zelf, den menselij-²⁶27ken geslachte ten beste, deze mogendheid, als zijn eigen in enen adem²⁷ 28bevestigt, gebiedende Gode en den keizer elk hun recht te geven. Chris-²⁸29tenrijk doorgaans gelijk een schip in de wilde zee aan alle kanten, en²⁹ 30tegenwoordig van Turk en Tarter, bestormd en in nood van schipbreuke,³⁰ 31vereist ten hoogste deze eendrachtige eerbiedigheid tot het keizerdom, 32om den algemenen erfvijand des Christennaams te stuiten en den rijksbo-33dem en zijne grenzen tegen den inbreuk der woeste volken te veiligen en te 34sterken; waarom God te danken is, dat het Hem beliefde 't gezag en de 35kroon des H. Roomsen Rijks, voor 's Vaders overlijden, op den jongsten³⁵ 36rijksdag, in den zone, ferdinandus den vierden, te verzekeren; een 37zegen, waarop zo vele volken moed dragen, en de toneeltrompet van onze³⁷

15 staatzuchtigen: zij die een hogere plaats wensen dan hun toekomt

24 machten en stammen: dynastieën

26 Gods Orakel zelf: nl. Christus

27 mogendheid: machtspositie; als zijn eigen: evenals die van Hemzelf

28 Gode... geven: vgl. Mattheus 22:21: ‘Geef dan de keizer wat des keizers is, en Gode wat Gods is.’; Christenrijk: het geheel van de christelijke volkeren

29 doorgaans: steeds maar door; tegenwoordig: (meer bepaald) nu

30 Turk en Tarter: de dreiging van de Turken was rond 1654 actueel. Het was voor Vondel een probleem waar hij steeds mee bezig was. De Ta(r)taren, een volk op de Krim, zijn een toonbeeld van barbaarsheid

35 jongsten: meest recente, te weten 1653 toen Ferdinand Maria als Rooms [= Romeins] Koning werd aangewezen als opvolger van zijn vader keizer Ferdinand iii

37 moed dragen: moed hebben gevat; en de toneeltrompet... ommevoert: en ook de reden dat onze Nederlandse muze in dit toneelstuk de overwonnen Lucifer in de triomftocht van de hemelse veldheer Michaël meevoert ten aanschouwe van degene die op de Duitse troon zit

[p. 11]

38Nederduitse zanggodinne te moediger voor den troon van Hoogduits-³⁸39land den overwonnen Lucifer in Michaëls triomfstaatsie ommevoert.

40uwe keizerlijke

41majesteits

42allerootmoedigste dienaar

43j.v. vondel.

38 Nederduitse... Hoogduitsland: als vaker suggereert Vondel met deze terminologie een band tussen de Republiek en het Duitse rijk die in feite al lang niet meer bestond