De werken van Vondel. Deel 10. 1663-1674

(1937)–Joost van den Vondel– rechtenstatus



Het tweede bedryf. GABRIËL. RAFAËL. MICHAËL. Gabriël: Wy zweefden zacht en stil den blancken Melckwegh neêr,Ga naar voetnoot299 300[regelnummer] De morgenzon voorby, die, schijnende uit het meerGa naar voetnoot300 Van 't oosten zuidwaert aen, met haeren gouden wagen,Ga naar voetnoot301 Den middagh kroonen gingk. toen wy dees springbron zagenGa naar voetnoot302 Vier aders leveren aen 't aerdtsche paradijs,Ga naar voetnoot303 Naer 't hemelsche genoemt, en daer de bruiloftswijs, 305[regelnummer] Tot vreught van d'eerste trou met vrolijcke engletongen,Ga naar voetnoot305 Voor bruidegom en bruit, zal worden opgezongen; Zoo streecken wy terstont de vleugels hier ter ste:Ga naar voetnoot307 Gelijck een arentsvlught, die wijt, van over zee,Ga naar voetnoot308 Of uit de starren strijckt in top van hooge cederen,Ga naar voetnoot309 310[regelnummer] En dan zich zelve deckt en schaduwt met haer vederen. Wat heeft de Godtheit hier een hemelschdom geplant!Ga naar voetnoot311 Hoe roken wy den geur van 't melck- en honighlant,Ga naar voetnoot312 En blancke lelien, en versch ontloke rozen!Ga naar voetnoot313 Hoe flonckren d'oevers hier van bdellion, turkozen,
[pagina 119]
315[regelnummer] Karbonklen, onixsteen, en flickrend diamant!Ga naar voetnoot314-15 De gront is een tapijt van bloemen. geene hant Van geesten kan zoo rijck borduuren en schakeeren.Ga naar voetnoot317 Wat vogels steecken hier in kostelijcke veêren! Daer staet d'eenhoren, die zich spiegelt in de bron.Ga naar voetnoot319 320[regelnummer] Hier volght de zonnebloem het aenschijn van de zon, En schijnt in 't harte ontvonckt van levendige straelen. Wat vogels zingen daer alle engelsche kooraelenGa naar voetnoot322 Met hunne keelen na! hoe weeligh hangt dit ooft! Hoe zwilt dees muskadel! d'oranje boom belooftGa naar voetnoot324 325[regelnummer] Den mont verquickend sap. men ziet het vee gedyenGa naar voetnoot325 By keur van geurigh kruit, en duizend leckernyen. De rugh van 't dertel lam, gedost met eene vachtGa naar voetnoot327 Van gloênde purperverf, getuight door zijne draghtGa naar voetnoot328 In welck een' beemt het weit, en draeght livrey en wapen 330[regelnummer] Van koningh Adams hof, ter heerschappy geschapen. De boom zweet honighdau. de beeck geeft room en wijn.Ga naar voetnoot331 De boomschors is kanneel. hier valt de zonneschijnGa naar voetnoot332 Gematight, niet te heet, noch koel: het zy de straelenGa naar voetnoot333 In top staen: 't zy het licht verrijze, of koom te daelen.Ga naar voetnoot334 335[regelnummer] d'Alzegenaer stort hier zich zelven teffens uit,Ga naar voetnoot335 En waert in dier, en erts, en steen, en plant, en kruit,Ga naar voetnoot336 Doch meest in Adam, heer van 't edelste geweste. De hemel gaf zijn hart aen 't aerdtrijck hier ten beste.Ga naar voetnoot338 Rafaël: Aertsengel, Gabriël, doorluchtighste gezant, 340[regelnummer] Dees lusthof, die de kroon van 's aerdtrijx hoven spant, Behoeft geen' englelof, en gaet het al te boven. Het lofbazuinen kan zijn schoonheit slechts verdoven. De Godtheit wandelde in de lommer van dees blaên,
[pagina 120]
En liet, na'et planten, in den hof haer stappen staen.Ga naar voetnoot344 345[regelnummer] Godt heilighde den gront, zoo zegenrijck betreden,Ga naar voetnoot345 En schonck dees streeck den naem van wellust, dat is Eden,Ga naar voetnoot346 Daer geen volkomenheit ontbreeckt, in 's menschen oogh.Ga naar voetnoot347 Gabriël: Mijn leistar, Rafaël, die in den hooghsten booghGa naar voetnoot348 Des hemels wert gewijt in 't zevental, wilvaerdighGa naar voetnoot349 350[regelnummer] De Godtheit naer den mont te zien, en Godts rechtvaerdighGa naar voetnoot349-50 Besluit te stercken; het wort tijt dat wy gelijckGa naar voetnoot350-51 Ga naar voetnoot351 Den koning groeten, met den intre van zijn rijck,Ga naar voetnoot352 En zijne koningin, en, onder 't heusch bejegenen,Ga naar voetnoot353 Hun heil toewenschende, de twee gelieven zegenen 355[regelnummer] In 's allerhooghsten naem, en kroonen bly van geest. Dan zultge, aen mijne zy, het heerlijck bruiloftsfeest Bekleeden. pas het paer, als ick 't gebie, te kranssenGa naar voetnoot357 Met eeuwigh lauwerier, gebroght van 's hemels transsen,Ga naar voetnoot358 Doorvlochten met robijn en hemelsch diamant.Ga naar voetnoot359 360[regelnummer] Laet 's hemelsch rey den disch met zijn gewijde hantGa naar voetnoot360 Voorzien van dierbaer ooft, gewassen aen die tacken,Ga naar voetnoot361 Dat 's menschen leven voedt, en tegens het verzwacken De zenuw stijft, en sterckt; het bloet in eenen staetGa naar voetnoot363 Bewaert op zijn gewight, en ingeschape maet;Ga naar voetnoot364 365[regelnummer] Als oly van d'olijf de vlam, die, zonder zwichten,Ga naar voetnoot365 Niet ophoudt, even klaer te branden, en te lichten.Ga naar voetnoot366 De zon ga haeren gangk, en mercke tijt en uur:Ga naar voetnoot367 Dees boomvrucht queeckt en sterckt het wezen van natuur,Ga naar voetnoot368 Alle eeuwen uit en in, erfvyant van 't bederflijck.Ga naar voetnoot369 370[regelnummer] Zoo leeft de mensch, als Godt en d'engelen, onsterflijck.Ga naar voetnoot370
[pagina 121]
Godts veltheer Michaël blijf midlerwijl de wachtGa naar voetnoot371 Bevolen van den hof, om 't goddelijck geslacht,Ga naar voetnoot372 Het menschdom, ga te slaen, zoo ver het Godt gehenge,Ga naar voetnoot373 Op dat geen helsch gespan, zich in de bruiloft menge,Ga naar voetnoot374 375[regelnummer] En bruidegom en bruit, versteecken van zijn hulp,Ga naar voetnoot375 Den doot niet drincken uit een parlemoere schulp,Ga naar voetnoot376 Waer in men druiven perst, en rijpe muskadellen,Ga naar voetnoot377 Die aen de wijnranck, milt van sap, uit weelde zwellen. Kort om, een ieder lette op zijn' ontfangen last.Ga naar voetnoot379 Michaël: 380[regelnummer] Gezant des hemels, ick verschijn geharrenastGa naar voetnoot380 Met hellem en rondas, uit diamant gekloncken,Ga naar voetnoot381 En dit tweesnedigh zwaert, daer vier en gloet en vonckenGa naar voetnoot382 Uit sprongen, toen ick 't heir van Lucifer besprong, En uit Godts troonen in den diepen afgront drong.Ga naar voetnoot384 385[regelnummer] Al quaem hy brullende van onder opgedondert,Ga naar voetnoot385 Daer 's aerdtrijx navel wat Godt vloeckt houdt afgezondertGa naar voetnoot386 Van 't koesterende licht, dat al wat leeft verquickt;Ga naar voetnoot387 Wy staen voor geen gewelt verbijstert noch verschrickt.Ga naar voetnoot388 Gebie slechts: 't lustme hem noch eens op 't spits t'ontfangen,Ga naar voetnoot389 390[regelnummer] En 's afgronts wapenroof in 's hemels kerck te hangen.Ga naar voetnoot390 Gabriël: Wel aen, belieft het u, bewaeck den hof rondom.Ga naar voetnoot391 Eerst volgh een poos, tot dat ons Adam wellekom,Ga naar voetnoot392
[pagina 122]
Wy 't rijck gezegent paer bekranssen met laurieren, En onverwelckbaer loof. men zal de bruiloft vieren,Ga naar voetnoot393-94 Ga naar voetnoot394 395[regelnummer] Daer 's levens boom bedeckt den klaeren watersprongk,Ga naar voetnoot395 Waer uit terstont een leeu met zijn leeuwinne dronck,Ga naar voetnoot396 En zoo veel dieren, als op Adams wenck verzaemen,Ga naar voetnoot397 By hem getekent, elck met hun byzondre naemen.Ga naar voetnoot398 My dunckt daer ziet men bruit en bruidegom gepaertGa naar voetnoot399 400[regelnummer] Genaecken, hant aen hant. zy komen herrewaert.Ga naar voetnoot400 Hoe lief en aengenaem is zulck een trougenootschap!Ga naar voetnoot401 Ick wensch Godts zegen hun t'ontvouwen met mijn bootschap.Ga naar voetnoot402 Een rey wachtenglen volght van achter op hun spoor,Ga naar voetnoot403 En streelt met blijden zang 't aendachtige gehoor. ADAM. GABRIËL. Adam: 405[regelnummer] Ay zie, mijn liefste, wat geluck zal ons gemoeten?Ga naar voetnoot405 Daer komt het hemelschdom met zijne zuivre voetenGa naar voetnoot406 Den gront van dezen hof bezwieren uit de lucht. Zy laeten eene streeck van gout in hunne vlughtGa naar voetnoot408 Van boven na. ay zie, wat zijn dat schoone pennen, 410[regelnummer] Hun vlugh ten blancken rugge uitwassende, om te rennen In wint en starren, op des oppersten geboôn!Ga naar voetnoot409-11 Zy brengen gaven mede, en meer dan eene kroonGa naar voetnoot412 Van lauwerblaên. wat wil d'almaghtige openbaeren,Ga naar voetnoot413 Die, schoon ons een getal wachtengelen bewaeren, 415[regelnummer] Noch hooger geesten uit de starren nederzendt?Ga naar voetnoot415 Godtheiligh hemeltal, de Godtheit best bekent,Ga naar voetnoot416 Weest wellekom; het zy 't u lust om laegh te zweven, En uit te spannen, om 't gewest, daer menschen levenGa naar voetnoot418 Eens door en door te zien; het bovenste en 't beneênGa naar voetnoot419 420[regelnummer] Te zien afsteecken op elckandre en tegens een,Ga naar voetnoot420
[pagina 123]
Om klaerder 't onderscheit van 's hemels rijcke schatten En 's aerdtrijx minder goet in uw verstant te vatten; Het zy u d'opperste met een' byzondren last Hebbe uit zijn' troon gestiert: gelijck 't hem eeuwigh past 425[regelnummer] Den schepselen een wet naer zijnen wil te zetten;Ga naar voetnoot425 Gy zijt ons welkom, meer dan welkom. onbesmetten,Ga naar voetnoot426 Die d'onderweerelt uw gemeenschap waerdigh kent,Ga naar voetnoot427 Gy moet ons bey, naerdien 't geluck u herwaert zendt,Ga naar voetnoot428 Gezelschap houden, 't licht in onze duisternissenGa naar voetnoot429 430[regelnummer] En 't hemelsch paradijs om 't aerdtsche een weinigh missen, Indien des menschen bede op englen iet vermagh.Ga naar voetnoot431 Gabriël: O stedehouder van het opperste gezaghGa naar voetnoot432 Op aerde, zijt gegroet, eerste oirsprongk der geslachten,Ga naar voetnoot433 En stam der spruiten, daer de weerelden op wachten:Ga naar voetnoot434 435[regelnummer] O vorst, die Godt alleen voor uwen leenheer houdt,Ga naar voetnoot435 De Godtheit, op wiens maght en goetheit gy betrout, Godt, die u paerde door zijn hemelsche genade Met deze uw eige ribbe, uw vleesch, en wedergade,Ga naar voetnoot438 Zent ons van boven, om u heil in dezen staet 440[regelnummer] Te wenschen in zijn' naem, op dat de dageraetGa naar voetnoot440 Der weerelt schooner rijze en opluicke in u beide, De bruiloft innega, op 't goddelijck geleide,Ga naar voetnoot442 En d'eendraght u getrou verbinde door den bant Van 't onderling verbont, bezegelt hant aen hant.Ga naar voetnoot443-44 Ga naar voetnoot444 445[regelnummer] En gy, ô zuster, bruit, en dochter van uw' hoeder,Ga naar voetnoot445 Genarijcke Eva, licht der maeghden, groote moederGa naar voetnoot446 Van zoo veel levenden, als d'aerde uit uwen schootGa naar voetnoot446-47 Van verre alreede ontmoet, volschoone bedtgenootGa naar voetnoot448 Des schoonsten bruidegoms, gy morgenstar der vrouwen, 450[regelnummer] Wat wil uw naem en faem zich wijt en zijt ontvouwen,Ga naar voetnoot450 Indien d'alzegenaer, die u zoo hoogh verheft,
[pagina 124]
En dus te prijck zet, in deze echt zijn ooghmerck treft!Ga naar voetnoot452 Gedooght nu datwe u beide, in 's hooghsten naem, bekranssen, Terwijl de hemelen al juichende om u danssen.Ga naar voetnoot454 455[regelnummer] Ontfangt dees kroonen, gy die dus geluckigh paert.Ga naar voetnoot455 Een grooter kroon wort u in eeuwigheit bewaert.Ga naar voetnoot456 Adam: Gy komt ter goeder uure ons eeren hier beneden. Gabriël: Wy komen door Godts last uw' bruiloftsdisch bekleeden,Ga naar voetnoot458 Daer 's levens boom den disch met zijne schaduw deckt.Ga naar voetnoot459 Adam: 460[regelnummer] Gelooft zy d'opperste, die zijn genade streckt En uitbreit wijder dan de heldre zonneglanssen Zich spreien overal, uit zijn turkoize transsen.Ga naar voetnoot462 Wy neemen uwen wensch en zegen danckbaer aen. De rijckste vader stort in zijnen onderdaen 465[regelnummer] 't Genarijck hart uit, door ontelbaer tal van goeden.Ga naar voetnoot464-65 Ga naar voetnoot465 De vrucht van 's levens boom is maghtigh ons te voedenGa naar voetnoot466 Met alle leckerny, die lijf en ziel vernoeght.Ga naar voetnoot467 Hy heeftme deze gade uit liefde toegevoeght, Op dat ick haeren troost en noothulp zou genieten. 470[regelnummer] Zoo kan geene eenzaemheit my quetsen noch verdrieten. Het hart der godtheit leght hier voor ons beide bloot.Ga naar voetnoot471 Gabriël: Geluckigh leeftge met uw lieve trougenoot,Ga naar voetnoot472 Gelijck een koning, zy als koningin van Eden.Ga naar voetnoot473
[pagina 125]
Adam: Gy Reien, volght, terwijl wy door den lusthof treden, 475[regelnummer] Ons spoor met feestgezang. 't gevogelt zingt u voor. De dieren luisteren, en geven u gehoor. REY VAN WACHTENGELEN. I. Zang: Wie kan zijn graetigh oogh verzadenGa naar voetnoot477 Aen 't paer, ter bruiloftsfeest bereit, Bekleet met zuivere gewaeden 480[regelnummer] Van hemelsche Erfrechtvaerdigheit?Ga naar voetnoot479-80 Gewaeden, niet van vrou NatuureGa naar voetnoot481 Gewrocht, neen zeker, neen ô neen: De stof van 't kleet is veel te puure, En niet te vinden daerwe treên.Ga naar voetnoot484 485[regelnummer] Dat kleet viel hun ten deel van boven.Ga naar voetnoot485 De godtheit schonck dien bruiloftsschat Hun beide uit liefde in d'aertsche hoven.Ga naar voetnoot487 Och dat geene aerdtscheit dit beklad,Ga naar voetnoot488 Noch vuile vleck het schende in 't praelen. 490[regelnummer] Geen blanckheit magh het hier by haelen.Ga naar voetnoot490 I. Tegenzang: Dees zuiverheit sproot uit geen zonne, Die daeghlijx opgaet voor 't gezicht, Maer uit der hemellichten bronne, Eerste oirzaeck van al 't zichtbre licht.Ga naar voetnoot493-94 495[regelnummer] De godtheit, uit gena bewogen Tot miltheit, wou zijn beelt bekleênGa naar voetnoot496 Op 't heerelijxt; het alvermogenGa naar voetnoot497 Het puick van 's hemels schat besteênGa naar voetnoot498 Aen 't menschdom, by hem uitgekozen.Ga naar voetnoot499 500[regelnummer] Nu wijcken zuiverheit en geur Van witte lelien en roozen Voor deze bloem. nu wijckt de keurGa naar voetnoot502
[pagina 126]
Van bloemen, en alle andre stoffen. De godtheit heeft haer wit getroffen.Ga naar voetnoot504 II. Zang: 505[regelnummer] De mensch, uit lijf en ziel bestaende, Twee deelen, ongelijck van aert,Ga naar voetnoot506 Gevoelt geen' strijt, geen overslaende Gewight: want elck van bey bewaert Den evenaer. d'een wil als d'ander.Ga naar voetnoot509 510[regelnummer] De reden onderworpt zich Godt,Ga naar voetnoot510 Het lijf de ziele, wijs en schrander.Ga naar voetnoot511 Verloor de mensch dees gaef, dit lot, En most hy by zijn kracht volharden,Ga naar voetnoot513 Natuur kon hem niet houden staen.Ga naar voetnoot514 515[regelnummer] Men zagh het bruiloftskleet aen flarden,Ga naar voetnoot515 En al die schoonheit gansch vergaen,Ga naar voetnoot512-16 Daer Cherubijnen zelfs om blaeckten.Ga naar voetnoot517 Nu deckt een wolck van glans de naeckten.Ga naar voetnoot518 II. Tegenzang: Gelijck de keel en harpesnaeren,Ga naar voetnoot519 520[regelnummer] Gespannen op een' zelven toon,Ga naar voetnoot520 Een schoon geluit in d'ooren baeren, Dat englen treckt uit hunnen troon,Ga naar voetnoot522 Zoo baert d'eenstemmigheit, in 't paeren Van lijf en ziele, aen een getrout, 525[regelnummer] Een lieflijckheit, die door alle arenGa naar voetnoot524-25 Ga naar voetnoot525 De geesten streelt en onderhoudt.Ga naar voetnoot526 Dus leeft de mensch gerust op d'aerde,Ga naar voetnoot527 Gelijck een Godt, in volle vreught. Och of de Godtheit hem bewaerde 530[regelnummer] In eene zelve lente en jeught,Ga naar voetnoot530
[pagina 127]
Zoo kon de bruiloft eeuwigh duuren.Ga naar voetnoot531 Een bant verbint de twee natuuren.Ga naar voetnoot505-32 Ga naar voetnoot532 Toezang: Engelscheit en dierscheit mengenGa naar voetnoot533 In den mensch zich ondereen. 535[regelnummer] Om deze overeen te brengenGa naar voetnoot535 Wou de vader hier beneênGa naar voetnoot536 Met een hantvest hem verrijcken,Ga naar voetnoot537 Die den ongelijcken treckGa naar voetnoot538 Van de worstlende ongelijckenGa naar voetnoot539 540[regelnummer] Vreedzaem houdt in hun besteck.Ga naar voetnoot540 Eert uw hantvest, ô gelieven, En bewaert uw' vaders last,Ga naar voetnoot542 Zoo kan u geen vyant grieven. Houdt u buiten leedt en last.Ga naar voetnoot541-44 Ga naar voetnoot542-44	voetnoot299 neêr: af, langs. voetnoot300 schijnende: verschijnend, opkomend; het meer: de zee. voetnoot301 gouden wagen: de stralende, voortwentelende zon, vgl. vs. 259. voetnoot302 den middagh kroonen: haar hoogtepunt bereiken; dees springbron: vgl. vs. 19 en 171. voetnoot303 aders: rivieren. voetnoot305 Tot vreught van d'eerste trou: tot opvroolijking van de eerste huwelijksviering. voetnoot307 hier ter ste: op deze stede, op deze plaats. voetnoot308 arentsvlught: een zwerm arenden; wijt: ver. voetnoot309 strijckt: neerstrijkt, daalt. voetnoot311 hemelschdom: hemelsche toestand. voetnoot312 't melck- en honighlant: deze bijbelsche uitdrukking, die in den Pentateuch herhaaldelijk het Beloofde Land aanduidt, gebruikt Vondel hier voor de weelde en den overvloed van het Aardsch Paradijs. voetnoot313 Vgl. Prediker, L, 8. voetnoot314-15 bdellion: een mirachtig, geurig hars, Gen. II, 12; onixsteen: mat gevlamde kleursteen, Gen. II, 12, vgl. Lucifer, vs. 66. voetnoot317 geesten: engelen. voetnoot319 d'eenhoren: fabeldier in de gedaante van een wit paard met een spiraal-hoorn, vgl. vs. 1072. voetnoot322 engelsche kooraelen: de koorliederen der engelen. voetnoot324 zwilt: zwelt; muskadel: geurige witte druif; d'oranje boom: altijd groene, tropische boomsoort met kleurige sappige vruchten: sinaasappel, citroen, pompelmoes enz. voetnoot325 gedyen: vet worden. voetnoot327 dertel: dartel, springend. voetnoot328 gloênde purperverf: gloeiend roode kleur. Deze bijzonderheid ontleent Vondel aan Vergilius, die in Ecloga IV, vs. 45 van met purper (sandyx) bekleede lammeren spreekt, vgl. noot in Dl. VI, bl. 128, r. 49-50; wellicht heeft Vondel donkerroode of roodbruine lammeren bedoeld, in overeenstemming met livrey en wapen van Adam (vs. 329), die uit roode klei gevormd was (vs. 152). voetnoot331 De boom zweet honighdau: Ook dit is van de Ecl. IV, vs. 30: ‘Et durae quercus sudabunt roscida mella’, in Vondels proza-vert.: ‘dan zullen de harde eicken honinghdauw zweeten’. Honingdauw (vgl. Altgeh. I, 228) is eigenlijk een kleverig zoet sap, door bladluizen zomers op de boomblaren afgescheiden. Vondel doelt op een geurig hars uit den boombast. Zie ook de noot in Dl. VI, blz. 126, r. 38 en Dl. VII, bl. 408, vs. 137; de beeck geeft room en wijn: dit is naar Ovidius: ‘Flumina jam lactis, jam flumina nectaris ibant’, Metam. I, 107, in Vondels Herscheppinge: ‘de melck en nectar vloeit als water’ I, 136-37. voetnoot332 kanneel: zoo welriekend als kaneel. voetnoot333 koel: te koel. voetnoot334 in top: op 't hoogste punt. voetnoot335 teffens: in eens, tegelijk. voetnoot336 waert: van ww. waren, rondwaren; is aanwezig, is bespeurbaar; vgl. vs. 189. voetnoot338 haet: liefde, goedheid. voetnoot344 haer stappen: voetstappen, de vestigia Dei in het geschapene. voetnoot345 zoo zegenrijck betreden: door hem (God) met zooveel zegen doorwandeld, vgl. vs. 343. voetnoot346 wellust: geneugten; de Vulgaat spreekt van paradisus voluptatis, Gen. II, 10; Eden beteekent wellust. voetnoot347 Versta: waar het menschelijk oog niets onvolkomens ontdekt. voetnoot348 leistar: gelei-ster, ster die den weg wijst; Rafaël wordt zoo genoemd, omdat hij den jongen Tobias begeleidde, Tobias, XII, 15. voetnoot349 't zevental: de zeven hoogste engelen voor Gods aanschijn; vgl. Openb. VIII, 2. voetnoot349-50 wilvaerdigh-rechtvaerdigh: een der weinige voorbeelden van onzuiver rijm bij Vondel; vgl. vs. 542-44; wilvaerdigh: bereid. voetnoot350-51 Versta: Gods besluiten te vernemen en te helpen uitvoeren. voetnoot351 gelijck: te gelijk, samen; vgl. vs. 356. voetnoot352 Den koning: Adam, vgl. vs. 472; met den intre: bij het bezitnemen. voetnoot353 zijne koningin: Eva; heusch bejegenen: minzaam begroeten. voetnoot357 Bekleeden: bijwonen; pas: zorg; als: zooals. voetnoot358 eeuwigh lauwerier: de altijd groene lauriertak. voetnoot359 robijn: de roode vruchten; hemelsch diamant: dauwdroppels. voetnoot360 gewijde: heilige. voetnoot361 dierbaer: kostbaar, heerlijk; die tacken: van den boom des levens, vgl. vs. 70, 175. voetnoot363 in eenen staet: in éénzelfden toestand, in een blijvend goede dispositie. voetnoot364 op zijn gewight enz.: naar gehalte en natuurlijke hoeveelheid. voetnoot365 Het bloed werd in Vondels tijd de zetel der levensgeesten geacht, het onderhield het leven zooals olijfolie een vlam; zwichten: verzwakken. voetnoot366 even klaer: altijd even helder. voetnoot367 Versta: al duurt de zonneloop, de tijd nòg zoo lang. voetnoot368 het wezen van natuur: het in wezen blijven van de natuur, het leven. voetnoot369 erfvyant van 't bederflijck: de levensboom is de onverzoenlijke vijand van alle bederf, van den dood, vgl. vs. 176. voetnoot370 Nieuwe verzekering van 's menschen oorspronkelijke onsterflijkheid, vgl. vs. 157, 164-66. voetnoot371 Godts veltheer Michaël: zoo heet de aartsengel, omdat hij Lucifer versloeg; in de Vulgaat heet hij princeps en princeps magnus, Dan. X, 21; XII, 1, en in de kath. liturgie geldt hij als de bestrijder van den duivel en beschermer van den mensch. voetnoot372 't goddelyck geslacht: de mensch, vgl. Handel. XVII, 28 en I Petr. I, 4. voetnoot373 ga te slaen: te bewaken; gehenge: toelaat. voetnoot374 helsch gespan: helsche samenspanners, de duivels. voetnoot375 versteecken: verstoken; van zijn hulp: van Michaëls hulp. voetnoot376 schulp: schelp. voetnoot377 men: de duivel; druiven en rijpe muskadellen: heerlijke, maar gevaarlijke en bedwelmende drank, in overdrachtelijken zin voor misleidende taal, hetgeen op Belials taal tot Eva (vs. 1032-vlg.) vooruitloopt. voetnoot379 zijn ontvangen last: zijn opdracht, vgl. vs. 56-59. voetnoot380 Gezant: zoo noemen de engelen elkaar (vgl. vs. 339) naar de letterlijke beteekenis van ἀγγελλος, boodschapper, verkondiger, gezant. geharrenast: geharnast; Vondel gebruikt gaarne deze aan de spreektaal ontleende verlenging, vgl. Gysbr. v. Aemst. vs. 1542, Lucifer, vs. 1378 en hellem (helm) hier in vs. 381; hij stelt Michael volgens de iconographie in volle krijgsuitrusting voor, vgl. Fra Angelico's Michaël in de Accademia te Florence, en die van H. Wierts den barokken Vlaming bij E. Mäle: L'Art religieux apr. le Conc. d. Trente (1932), bl. 300. voetnoot381 rondas: rond schild, vgl. Lucifer, vs. 1499, 1788, 1900, 2004; uit diamant: vgl. Lucifer, vs. 1910, 1912. voetnoot382 dit tweesnedigh zwaert: het tweesnijdend zwaard door Michaël gevoerd; Vondel ontleent het aan den Cherub, die na den zondeval de paradijspoort bewaakt, Gen. III, 24; gloet en voncken: gloeiende vonken (hendiadys). voetnoot384 Godts troonen: de zetels, door God aanvankelijk aan de opstandige engelen toegewezen. voetnoot385 Versta: al zou Lucifer met luid gebrul uit de hel te voorschijn komen. voetnoot386 's aerdrijx navel: het middelpunt van den aardbol; vgl. Noah, vs. 2. Vondel sluit zich aan bij de middeleeuwsche, ook door Dante gevolgde voorstelling, dat de Hel en bijzonder de plaats van Lucifer in 't middelpunt der aarde is. voetnoot387 In de Hel heerscht alleen de duisternis van den dood. voetnoot388 gewelt: overmacht. voetnoot389 op 't spits t'ontfangen: in een gevecht af te wachten, vgl. Lucifer, vs. 1311, 1402, 1850. voetnoot390 Deze voorstelling ontleent Vondel aan de krijgszeden zijner dagen, toen de op een vijand buitgemaakte vlaggen als trofeeën in de kerken werden opgehangen; 's afgronts wapenroof: de buit op Lucifer behaald; 's hemels kerck: de Hemel. voetnoot391 rondom: aan alle kanten. voetnoot392 Eerst volgh een poos: volg ons eerst een poos; wellekom: verwelkome, begroete. voetnoot393-94 met laurieren, En onverwelckbaer loof: met onverwelkbaer loof van laurieren, vgl. vs. 357-58. voetnoot394 Men zal: wij zullen. voetnoot395 Zinrijk zal het huwelijk van Adam en Eva bij den boom des levens worden ingezegend; vgl. vs. 175 en 459. voetnoot396 terstont: zoo juist. voetnoot397 verzaemen: te zamen komen. voetnoot398 By hem getekent: door hem gekenteekend; byzondre: eigen, passende, vgl. Gen. II, 19-20. voetnoot399 ziet men: zie ik. voetnoot400 herrewaert: hierheen. voetnoot401 trougenootschap: huwelijksvereeniging; men vgl. als tegenstelling met deze uitingen van Gabriël de jalouzie van Apollion op het huwelijk in Lucifer, vs. 139-vlg. voetnoot402 Versta: ik wil hun boodschappen, hoezeer God hen zegent. voetnoot403 Een rey wachtenglen: een schildwacht van bewaarengelen, vgl. vs. 57. voetnoot405 mijn liefste: Eva; gemoeten: te gemoet komen. voetnoot406 het hemelschdom: de bewoners van den Hemel, de engelen. voetnoot408 Vgl. Lucifer, 12-13. voetnoot409-11 Hier staan Vondel engelenfiguren van Rubens voor den geest. voetnoot412 gaven: de kronen van vs. 455, vgl. vs. 393; meer dan eene kroon: lees: meer dan éene kroon, dus twee kronen of kransen. voetnoot413 Wat wil enz.: Versta: wat bedoelt God hiermee?. voetnoot415 Noch hooger geesten: engelen van nog hooger rang, nl. de drie aartsengelen Michaël, Gabriël en Rafaël. voetnoot416 Godtheiligh hemeltal: aan God toegeheiligde schare; de Godtheit: aan de Godheid. voetnoot418 uit te spannen: de vleugels ontspannen; 't gewest: het Paradijs, vgl. Lucifer, vs. 25. voetnoot419 zien: met klemtoon; het bovenste en 't beneên: hemel en aarde. voetnoot420 Versta: met elkaar te vergelijken. voetnoot425 een wet te zetten: een wet te geven; het Duitsche Gesetz, bij den jongen Vondel gezet, schijnt hier niet vreemd aan. voetnoot426 onbesmetten: gij, zuivere geesten. voetnoot427 d'onderweerelt: met betrekking tot den Hemel, dus de aarde, vgl. Bespiegelingen, III, 874, 925; gemeenschap: omgang. voetnoot428 naerdien: nu; 't geluck: nl. voor Adam. voetnoot429 onze duisternissen: het aardsche licht vergeleken met het hemelsche. voetnoot431 iet vermagh: eenigen invloed heeft. voetnoot432 stedehouder: plaatsbekleeder, drager; Adam is bedoeld, vgl. vs. 615; bijna hetzelfde zegt Rafaël tot Lucifer in Lucifer, vs. 1455. voetnoot433 eerste oirsprongk der geslachten: stamvader van alle generaties. voetnoot434 spruiten: nakomelingen; de weerelden: de werelddeelen. voetnoot435 leenheer: vgl. vs. 101-102, 1375. voetnoot438 uw eige ribbe, uw vleesch: Gen. II, 21, 23; vgl. Lucifer, vs. 128; wedergade: evenbeeld. voetnoot440 de dageraet: het begin. voetnoot442 innega: beginne. voetnoot443-44 verbinde- bant- verbint: een bij Vondel niet ongewoon klankspel; vgl. vs. 164-66. voetnoot444 hant aen hant: door de handen in elkaar te leggen. voetnoot445 Vgl. vs. 199; dochter van uw' hoeder: dochter van Adam; Gabriël kon haar zoo noemen, omdat zij uit Adam gevormd was. voetnoot446 licht der maeghden: het huwelijk was nog niet gesloten. voetnoot446-47 groote moeder van zoo veel levenden: Eva beteekent, dat zij de moeder van alle levenden zou worden. voetnoot448 ontmoet: begroet. voetnoot450 wil: zal. voetnoot452 dus: aldus; te prijck zet: zooals bij de bruiden in Vondels tijd gebruikelijk was, vlg. vs. 255; zijn oogmerck treft: zijn doel bereikt; wanneer zij God niet te leur stelt. voetnoot454 Versta: terwijl de hemelsferen en de sterren rondwentelen, vgl. vs. 263-64. voetnoot455 dees kroonen: de laurierkransen van vs. 412-13. voetnoot456 Een grooter kroon: een nog hooger verheerlijking, vgl. vs. 298 en in anderen zin, vs. 1041. voetnoot458 uw' bruiloftsdisch bekleeden: deelnemen aan uw huwelijksfeest. voetnoot459 Daer: waar, vgl. 394-95. voetnoot462 turkoize transsen: hemelsblauwe luchten. voetnoot464-65 stort 't Genarijck hart uit: bewijst zijn genaderijke liefde, vgl. vs. 335, 338, 471. voetnoot465 goeden: goedheden, bona, vgl. Lucifer, vs. 295. voetnoot466 Vgl. vs. 175. voetnoot467 vernoeght: vergenoegt, verzadigt. voetnoot471 Het hart der Godtheit: Gods liefde, vgl. vs. 465. voetnoot472 trougenoot: echtgenoote. voetnoot473 Vgl. vs. 352-53, 615; Rei: Wat Vondel over de oorspronkelijke onschuld (justitia originalis) van het eerste menschenpaar in zijn Berecht kort en zakelijk dogmatisch heeft uiteengezet, laat hij de Wachtengelen poëtisch bespiegelen. Nadat de voorrechten van natuurlijke orde door Adam en Eva zelf bezongen zijn (vs. 119-210), waarbij de overnatuurlijcke schenkaedje, in navolging van de Kerkvaders het gewaet der Erfrechtvaerdigheit genoemd, slechts terloops is aangeduid in den onbelemmerden vrijen wil, de lichaamsonsterflijkheid en de onbewolkte reden (vs. 156-58): beschouwen de Engelen die schenkage en gave (Berecht), dat kleed (Berecht en vs. 479, 483, 485), dat handvest (Berecht en vs. 537) nu opzettelijk. En zij zeggen daarvan: 1^o dat dit voorrecht niet spruit uit de menschelijke natuur (vs. 481-82), omdat het meer geeft dan de natuur vraagt of geven kan (483-84): vandaar over-natuurlijke ofwel buiten-natuurlijke schenkage (donum superadditum, donum praeternaturale); 2^o dat het een gave is van Gods liefde (487), genade (495) en mildheid (496); 3^o dat het bestaat in de volledige onderworpenheid van de ziel aan God, van de lagere vermogens aan de hoogere en van het lichaam aan de ziel (505-11). Dit voorrecht nu van oorspronkelijke rechtvaardigheid (dat de heiligmakende genade niet is, maar als oorzaak insluit), noemt Vondel erf rechtvaardigheit, omdat het, aan de menschelijke natuur gegeven, op alle menschen zou overgaan, wanneer althans de heiligmakende genade door geen zonde zou worden verstoord. De mogelijkheid van dit laatste laten de Engelen telkens doorschemeren. voetnoot477 graetigh: gretig. voetnoot479-80 zuivere gewaeden Van hemelsche Erfrechtvaerdigheit: dit zielekleed wordt door Vondel, ook om tooneel- en welvoeglijkheidsredenen, stoffelijk voorgesteld; zie Berecht, r. 100 en vs. 106-07. voetnoot481 van: door. voetnoot484 daer: waar. voetnoot485 van boven: uit den Hemel. voetnoot487 d'aerdtsche hoven: de lusthof, het Paradijs. voetnoot488 aerdtsheit: toeneiging tot het aardsche, zonde. voetnoot490 magh: kan. voetnoot493-94 Versta: uit God. voetnoot496 zijn beelt: de mensch, Gen. I, 26-27. voetnoot497 het alvermogen: de almachtige God. voetnoot498 Het puick van 's hemels schat: het allerbeste van de hemelsche rijkdommen. voetnoot499 by: door. voetnoot502 deze bloem: de zuivere mensch, schooner dan de schoonste bloemen van het Paradijs. voetnoot504 Versta: God heeft in den volmaakten mensch het hoogste doel (wit) der schepping bereikt. voetnoot506 Vgl. Berecht en vs. 163-64, 533. voetnoot509 Den evenaer: de balans, het tongetje of de naald van de weegschaal. voetnoot510 reden: rede; onderworpt: onderwerpt. voetnoot511 wijs en schrander: verstandig, bijwoordelijk te verstaan: verstandig onderwerpt de rede (de ziel) zich aan God, het lichaam aan de ziel. voetnoot513 by zijn kracht: bij zijn eigen krachten, bij zijn natuurlijke krachten. voetnoot514 Versta: de natuur zou hem niet staande kunnen houden. voetnoot515 Men zagh: wij zouden zien. voetnoot512-16 Dit zinspeelt op 't geen gebeuren zal. voetnoot517 om blaeckten: verrukt over waren, vgl. 478. voetnoot518 Versta: maar nu zijn Adam en Eva, naakt dus onschuldig, nog met het blanke kleed als met een wolk van glans bedekt, nog niet gevallen. voetnoot519 keel en harpesnaeren: zang en muziek. voetnoot520 Gespannen: gestemd. voetnoot522 treckt: lokt. voetnoot524-25 De harmonische verbintenis van ziel en lichaam is als een huwelijk; vgl. vs. 531. voetnoot525 door alle aren: in alle bloedvaten, vgl. vs. 176. voetnoot526 De geesten: de levensgeesten, die geacht worden in de bloedvaten te zetelen, vgl. vs. 176; streelt: koestert. voetnoot527 Dus: aldus. voetnoot530 lente en jeught: frischheid, ongereptheid. voetnoot531 Zoo kon: dan zou; de bruiloft: het huwelijk van ziel en lichaam, vgl. vs. 524-25. voetnoot505-32 Deze vss. verduidelijken, waarin de oorspronkelijke rechtvaardigheid van den nog niet gevallen mensch bestond. voetnoot532 Een bant: lees: éen band. voetnoot533 Engelscheit en dierscheit: spiritualiteit en materialisme, vgl. Berecht en vs. 161-62. voetnoot535 overeen te brengen: te verzoenen. voetnoot536 de vader: God de Vader. voetnoot537 hantvest: voorrecht, vgl. 't Berecht r. 56, waar 't ook schenckaedje en gave heet, in vs. 512 lot. voetnoot538 den ongelijcken treck: de tegenovergestelde neigingen. voetnoot539 worstelende: nl. van nature worstelend, maar in den heilstaat verzoend. voetnoot540 in hun besteck: binnen hun perken. voetnoot542 uw vaders last: Gods gebod, van den éenen boom te mijden. voetnoot541-44 Ook dit preludeert op den aanstaanden val. voetnoot542-44 last - last: weer een rijmpaar van 't zelfde woord, vgl. vs. 349-50. - Asmodé: zie noot bij Personaedjen.

Vorige Volgende

De werken van Vondel. Deel 10. 1663-1674

Het tweede bedryf.

Over het gehele werk

titels

auteurs

Over dit hoofdstuk/artikel

lied