Logo DBNL
De werken van Vondel. Deel 8. 1656-1660 (1935)

De werken van Vondel. Deel 8. 1656-1660

(1935)–Joost van den Vondel–rechtenstatus Auteursrecht onbekend

Vorige Volgende

J. V. Vondels
Jeptha Of Offerbelofte.
Treurspel.aant.aant.

t'Amsterdam,

Voor de weduwe van Abraham de Wees, op den Middeldam, 1659.



illustratie

Jeptha

VAN 1659. AFGEDRUKT NAAR DE TEKST VAN DE eerste uitgave (t' Amsterdam, Voor de weduwe van Abraham de Wees, op den Middeldam, 1659), waarvan 't titelblad hiervóór typografies is nagevolgd. Unger Bibliographie, nr. 594.

Aen Mevrouw Anna van Hooren, Gemaelin van den edelen Heere,
Cornelis van Vlooswyck, Heere van Vlooswijck, Diemerbroeck, en Paepekoop, Burgermeester, en Raet van Amsterdam.*

 
Het heilighdom des bybels is behangen
 
Met beelden, die Messias, hoogh gewijt,
 
Uitbeelden, en gemoeten met verlangen,1-3
 
Eer hy verschijnt ten offer op zijn tijt.4
5
Zijn offerampt was uitgebeelt door dieren,5
 
En menschen. zoo verbeelde ons Abels lam,6
 
Verteert op 't eerste altaer in smoock, en vieren,7
 
d'Onnozelheit, die 't kruishout op zich nam.8
 
Aldus verbeelde ons Isack, offerreede9
10
Op 't berghaltaer, den eerstgeboren zoon,
 
En eenigen, die 't al verzoende in vrede11
 
Wat knielen kon voor dien genadetroon.12
 
Het eenigh beelt van Isack kon verdoven13
 
Alle offermans, en offers van de wet:14
15
Maer deze maeght gaet al de mans te boven,15
 
En geeft een kracht aen dees tooneeltrompet.16
 
De sterckste zwicht voor d'allerzwackste kunne.*17
 
Gewis zy hoeft blancketsel noch cieraet.18
 
Schoon 't mansbeelt haer den offerpalm misgunne,19
20
Noch staet het stom voor d'uitspraeck van haer daet.20
 
Als zy den eedt des vaders komt te hooren,
 
Verschricktze niet, maer antwoort offerreedt:22
 
Heeft vader dit belooft, en Godt gezworen:
 
Voltreck, voltreck uw woort, en hoogen eedt,24
25
Dewijl u Godt aen Ammon quam te wreecken.25
 
Bezegel uw belofte: gunme alleen
 
Dat ick bedruckt mijn' maeghdom vier paer weecken
 
Met speelgenoots in eenzaemheit beween.27-28
 
Gehoorzaem komtze aldus in hooge brozen29
30
Ten heiligen tooneele, en outer treên.30
 
Graftjoffers, stroit nu lelien, stroit rozen31
 
Voor 't morgenlicht, daer 't kruislicht op verscheen:32
 
En gy, Mevrouw, die Franschen, Italjaenen,
 
Als neêrduitsch dicht, in hunne spraeck verstaet,34
35
En menighmael tooneelen zaeght in traenen,35
 
Gewaerdigh toe te luistren naer dees maet.36
 
Gy zult de zon van zege, hier betogen37
 
Met eene wolck van druck, niet zonder gunst,38
 
Zien schilderen tapijt, en regenbogen
40
Van beeldewerck, te schicken naer de kunst.39-40
 
Magh deze maeght op uw behaegen stappen41
 
Ten offer, tot een' spiegel van de jeught,42
 
De Schouburgh zal in zijne handen klappen:43
 
De rouw des volcks verkeert in volle vreught.

Berecht
Aen de begunstelingen der toneelkunste.

1 Ick voere nu Jeptha, den zeeghhaftigen helt, lantvooght, rechter,1 2 en veltheer der Hebreen, ten stichtigen treurtooneele, waer op2 3 mijne gedachten al menige jaeren geleden speelden: maer het 4 spel bleef steecken, om de twee maenden uitstels, de dochter4 5 toegestaen, middelerwijl zy haeren maeghdelijcken staet op de 6 bergen beschreit: welck uitstel Aristoteles tooneelwet in het licht6 7 staet: want hy zeght dat het treurspel allermeest begrijpt den han-7 8 del van eenen zonneschijn, of luttel min, of meer: waer tegens 9 Buchanan, in zijn treurspel van Jeptha, zich [behoudens zijne treffe-9 10 lijcke eer in de dichtkunste,] te grof vergreepen heeft, oock tegens10 11 d'openbaere waerheit der bybelsche historie: gelijck van wijlen11 12 de heer professor Vossius, op de tooneelwetten afgerecht, die in12 13 Buchanan overlang tegens my bestrafte. Sedert de geschiedenis13-14 14 van Jeptha ernstiger by my naergespoort, hoorde ick hoe Serarius,14-15 15 Arias, Saliaen, en andere treflijcke vernuften gevoelden dat 16 Jepthas krijghstoght tegens de wederspannige Efraimmers noch 17 uitgevoert wiert, eer de gemelde twee maenden uitstels verstreec-17 18 ken waren, schoon het boeck der Rechteren, en Josefus deze18 19 orden niet houden, om het verhael van Jeptha en zijne offerhande,19 20 alreede begonnen, niet te stooren, en te deelen, maer vervolgens20 21 achter een te beschrijven. Dees hinderpael hier mede verzet zijnde, 22 [want het is klaer dat men in het heilighdom des bybels niets22 23 magh veranderen,] nam ick voor dit werck op te zetten, oock in23 24 dier voege, dat het alle eigenschappen, tot een volkomenheit ver-24 25 eischt, in zich moght besluiten, en te gelijck den aenkomenden treur-25 26 dichteren dienen tot een voorbeeldelijck onderwijs van het toestellen26

27 der treurspelen. Aristoteles heeft zijne leerlingen ingescherpt 28 hoe veel gelegen zy aen eene eenige schickelijcke stellinge, in28 29 de voorbeelden der leeringen en kunsten, by overoude wijzen,29 30 ten hooghste waergenomen, en in zijn onderwijs van de dicht-30 31 kunst by den gemelden niet overgeslagen. Zoo plaghten de door-31 32 luchtighste Italiaensche schilders, in hunne historischilderyen, 33 byzonder op het wel schicken, de kroon van hunne wercken, te33-34 34 passen. Het spel heeft zijne behoorlijcke hoegrootheit, en leden, 35 met de maete van evenredenheit gemeeten. De gansche handel35 36 van Jeptha is een, en eenigh, en de verscheidenheit der bedrijven,36 37 en alle omstandigheden van tijt en plaetse en andersins worden 38 hier tot het uitvoeren en voltrecken van dezen eenigen handel ge- 39 geschickt: dewijl de schickelijcke t'zamenstellinge der bedrijven39 40 de ziel des treurspels genoemt wort, dat zonder deze niet recht-40 41 maetigh kan bestaen, schoon'er manhaftige uitspraeck, nochte41 42 zeden, nochte spreucken ontbreecken. Ons tooneel staet hier door-42 43 gaens onverwrickt en vast, voor het hof te Masfe in Galaäd; eene43 44 uitsteeckende opmerckinge, waerop Euripides in zijne volwrochte44 45 Fenisse zonderling gelet heeft. Het spel is niet eenverwigh, maer45 46 geschakeert. zoo heeten wy het volkomener slagh van spel, dat46 47 niet altyt eenen zelven toon van droefheit of blyschap houdt, 48 maer van staet verandert, het zy van ongeluck in geluck, of van48 49 geluck in ongeluck: gelijck in Filopaie sterck, in Jeptha flaeuwer 50 gezien wort. Oock levert deze geschiedenis den rechtschapen50 51 aert van een treurspel: want de zwaericheit en het haperen valt51 52 niet simpelijck tusschen gemeene of verre bloetvrienden, maer52 53 tusschen het naeste bloet, vader, moeder, en dochter, een eenige 54 dochter, en gemael, en gemaelin. Jeptha, de hooftpersonaedje, 55 uit den stamme van Manasse gesproten, en een doorluchtigh velt-55

56 overste, verschijnt hier nochte heel vroom, nochte onvroom,56 57 maer tusschen beide: want hy verliest door onweetenden yver,57 58 ongehoorzaemheit, en het overtreden der wet en zijnen vaderlijcken58 59 plicht, den naem van eene volkome vromicheit, en staet hierom,59 60 voor zijne verzoeninge met Godt, en den aertspriester, [waer 61 na hy endelijck heilighlijck overlijdt, en namaels onder de Heiligen,61 62 als in triomfe, omgevoert wort,] tusschen vroom en onvroom,62 63 eene hoedanigheit eigentlijck in een personaedje van een volko-63 64 men treurspel vereischt. De beide hooftcieraden, hier by een ge- 65 voeght, by de Latijnen peripetia, en agnitio, of staetveranderinge,65 66 en herkennis genoemt, gaen in arbeit, om hunne kracht met eene66 67 maghtige beweeghenisse te baeren: want d'onmaetige blyschap67 68 der moeder, [aldus te voorschijn gebrogt, om hier na het weeligh68 69 hart eenen zwaerder slagh te geven,] verandert in d'uiterste droef- 70 heit, gramschap, wraecklust, en zinneloosheit: gelijck 's vaders 71 reuckeloze offeryver in een schrickelijck en bykans mistroostigh71 72 naberouw: en zy komen beide te spade tot kennis, d'eene van72 73 haer dochters ongeluck, d'ander van zijne blintheit, in het godeloos73 74 uitvoeren der dwaze offerbelofte. De uitbreitsels, by de Latijnisten74 75 episodia geheeten, worden niet tegens de natuur ingedrongen,75 76 nochte te verre gehaelt, maer dienen ter zaecke, en zetten den76 77 handel eenen heerlijcken luister by. Onder de trapswijze en langk- 78 saeme opsteigeringe wort'er by wijlen eenigh zaet van het toe-78 79 komende gezaeit, dat te zijner tijt opkomt, om opmerckende toe- 80 hoorders geduurigh t'onderhouden, in eene bespiegelinge van het80 81 navolgende. De rede is gezedevormt naer den staet en gesteltenis81 82 der personaedje, zonder het welck goeden en quaeden onder een82 83 gemengt worden, en de schouwburgh, ten nadeele van het staet- 84 gezagh, eene school van gebreken, en niet van deughden streckt, 85 waerin zelfs aeloude tooneelmeesters van het rechte wit afdwael-85

86 den. Om dien misslagh te schuwen, zochten wy op de voeghlijck-86 87 heit te letten, en elcke personaedje naer zijne oude, staet, en ge- 88 legenheit uit te beelden, en de zeden, en spreucken naer de leest88 89 van elcks lijf te passen. Men vint hier dryderhande oude, de 90 jeught der dochter, de middelbaere oude in vader, en moeder, 91 den ouderdom in den hofmeester, en eersten hofraet. De dochter 92 draeght zich godtvruchtigh, gehoorzaem, en eerbiedigh neffens92 93 Godt, vader, en moeder, en den hofpriester. De moeder wort, 94 naer den tederen aert der vrouwen, ingevoert dertel, moedigh,94 95 en uitgespat in voorspoet, en liefde tot haere eenige dochter,95 96 en entlijck zoo veel te dieper in kleenmoedigheit, over hals en96 97 hooft, gedompelt. Jeptha draeght zich manhaftigh, en gestreng 98 in den oorlogh, is reuckeloos yverigh in 't beloven, onverzetbaer98 99 in 't beloofde te voltrecken, en wort ondertusschen in het vader- 100 lijck harte van weemoedigheit geschockt, en getroffen, en blijft100 101 entlijck, tot naberouw en herkennis van zijn lasterstuck gekomen,101 102 niet wederhoorigh om dit te boeten, en zich met Godt, en den102 103 aertspriester, Godts mont, en de levendige stem der wet, te ver-103 104 zoenen. De hofmeester toont zich, naer den eisch van een wee- 105 reltlijck raetsheer, en zijnen hoogen ouderdom, nadachtigh, en105 106 omzichtigh in beleit, en raetgeven. De hofpriester, en wetgeleerde 107 yveren voor de wet, en waerachtigen godtsdienst, hanthaven het 108 hooftgezagh des aertspriesters, poogen alle schandaelen, naer108 109 hun vermogen, te weeren, en ondertusschen den lantvooght met 110 alle bescheidenheit, den staet en vaderlande ten beste, in te110 111 volgen, zoo veel hun heiligh ampt en wijdinge eenighzins lijden 112 kan. De hofpriester laet ten leste Jeptha in zijne verlegenheit niet112 113 steecken, nochte de misdaet onbestraft, maer wijst hem naer den113 114 aertspriester, om eene uitkomste te vinden, en alle steurnis, tegens114 115 d'aenkomste der bedgenoote, te minderen. Hy bejegent de weder-115 116 keerende moeder naer heure kranckheit, zetze allengs neder, ver-116 117 troostze, en voorspelt, door eene heimelijcke openbaeringe, Jep-117 118 thaes geluckzaligheit, en heiligheit, namaels, onder de gelovige

119 helden en heiligen, ten toon te voeren. De reien der maeghden119 120 blijven middelerwijl zedigh, in het heelen der geheimenisse, haer120 121 toebetrouwt, getrouw in het vertroosten en stercken der godtvruch- 122 tige dochter, begunstigen de billijckheit, keeren het onheil, naer122 123 heur vermogen, en verheffen de gehoorzaemheit. Aldus woelen,123 124 tuimelen, en barnen hier verscheide hartstoghten, door geduurige124 125 veranderingen van den beginne tot het ende. De slagh, voorheene 126 tegens Ammon geslagen, wort in 't voorbygaen slechts beknopt 127 en kort aengeroert; de strijt, sedert tegens Efraim gestreden, 128 breet verhaelt, dewijl dit niet kon vertoont worden, oock buiten128-129 129 tijts was. De maeght sterft niet voor d'oogen des aenschouwers, 130 gelijck Horatius in zijne dichtkunste leert, om ongeloofwaerdig-130 131 heit te schuwen. Ondertusschen wort de voorbereidinge ter 132 doot den oogen niet onttrocken: dewijl het zien meer de harten132 133 beweeght dan het aenhooren en verhael van het gebeurde: schoon 134 de toestel des treurhandels zoodaenigh behoorde te wezen, dat134 135 die, zonder eenige kunstenary, of hulp der lijdende personaedje,135 136 maghtigh ware alleen door het aenhooren en lezen der treur-136 137 rolle, [zonder wanschape en gruwzaeme wreetheden te vertoonen,137 138 en misgeboorten, en wanschepsels, door het ontstellen van zwan-138-139 139 gere vrouwen, te baeren,] medoogen en schrick uit te wercken 140 op dat het treurspel zijn einde en ooghmerck moght treffen, het140 141 welck is deze beide hartstoghten in het gemoedt der menschen141 142 maetigen, en manieren, d'aenschouwers van gebreken zuiveren,142 143 en leeren de rampen der weerelt zachtzinniger en gelijckmoediger 144 verduuren. Wy zochten oock te bereicken de dry deughden des 145 tooneelstijls, klaerheit, en geloofwaerdigheit doorgaens, en kortheit145 146 ter behoorlijcke plaetse. Dit treurspel treet voort op vaerzen van 147 tien en elf lettergreepen: naerdien de edele heer Ronsard, de147 148 vorst der Fransche dichteren, deze dichtmaet hooghdravender148

149 oordeelt, en beter van zenuwen voorzien, en gesteven dan d'Alexan-149 150 drijnsche, van twalef en dertien lettergreepen, die, zoo veel langer, 151 naer zijn oordeel, flaeuwer vallen, en meer op ongebonde rede151 152 trecken, ten zy deze, uit eenen uitnemenden meesters koker ko- 153 mende, zich verheffen, gelijck uitheffende schilderyen, en, rijck153153-154 154 gestoffeert, en doorwrocht, van gemeenen kout en ommegangk 155 verre afgescheiden zijn; een uitsteeckentheit boven al in treur-155 156 spelen vereischt, gelijck Ovidius, wiens Medea, helaes, verloren156 157 blijft, in dit vaers opzong:157

 
Hoe hoogh men drave in stijl en toon,
 
Het treurspel spant alleen de kroon.

160 Om in dezen treurhandel nergens het leven, zijn voorbeelt, te160 161 bezwijcken, ververschten wy onze geheughenis met overlezen, 162 en herlezen van Aristoteles en Horatius dichtkunst, en hunne162 163 uitleggers over de zelve stof, naemelijck, Robertellus, Madius,163 164 Lombardus, Scaliger, Heinsius, en de voorrede van Huigh de 165 Groot, op Euripides vertaelde Fenisse, Castelvetro, Delrius, 166 en Strada, oock Vossius, en Menardieres, die beide, elck om het 167 wackerste, d'een in Latijn, d'ander in Fransch, den Schouburgh,167 168 het worsteíperck der menschelijcke hartstoghten, helpen opbouwen.

169 Maer gelijck den Griecken d'eer van den heerlijcken vont der169 170 tooneelspelen, allengs by trappen in top gesteigert, niet kan170 171 gelochent worden, zoo vereischt een gewijt treurspel, op hunnen 172 leest geschoeit, tot het uitvoeren, keur van bequame personaedjen, 173 en toestel van tooneel, en maetgezang van reien, geoefent door eenen173 174 grooten Orlando, om onder het speelen d'aenschouwers te laeten174 175 hooren eene hemelsche gelijckluidentheit van heilige galmen, die175 176 alle deelen der goddelijcke zangkunste in hunne volkomenheit176 177 zodanigh bereickt, datze de zielen buiten zich zelve, als uit den 178 lichame, verruckt, en ten volle met eenen voorsmaek van de178 179 gelukzaligheit der engelen vergenoegt.179

180 Wy oordeelden niet ondienstigh dit treurspel, en zijne om-180 181 standigheden t'ontleden, of het opwassende en leergeerige Ne-181 182 derduitschen leerde opmercken om zich, als van een toneel- 183 kompas, hier van op deze holle dijningen, te dienen, alle klippen183 184 en zantplaeten van doolinge, en schipbreuck van onwettige schic-184 185 kinge te mijden, en entlijck, beter gemaniert de gewenschte haven185 186 van de volkomenheit der tooneelkunste in te zeilen. Behaeght het 187 hun, laetze eens lustigh en rustigh in de handen klappen, en my187 188 helpen hooge en laege staeten met spel en zang stichten en verheu-188 189 gen.

Inhoudt.

1 Jeptha, Galaäds natuurlijcke zoon, wert, na zijn vaders doot, 2 van zijne broederen, als onwettigh, uit het erfdeel gestooten.2 3 Hy, van nootdruftigheit aengeperst, geneerde zich by Heiden-3 4 schen roof, en gaf treflijcke proeven van dapperheit, dies hem4 5 de bloetvrienden, en Hebreen, van d'Ammonners beoorloght,5 6 uit noot ten veltheere, lantvooght, en rechter kozen, om zich 7 t'ontlasten van het afgodische juck der slavernye, achtien jaeren 8 lang gedraegen. Hy hierop te velde treckende, beloofde Gode, 9 indien het heir d'overhant behielt, op te offeren wat hem eerst 10 uit zijne poorte zoude bejegenen. Hier na zeeghaftigh wederge-10 11 keert, gemoete hem zijne eenige dochter, die zich gehoorzaem en 12 gewilligh ten offer instelde, behoudens datze twee maenden haeren12 13 maeghdelijcken staet op de bergen moght beschreien, het welck 14 de vader haer toestont. Middelerwijl stonden d'Efraïmmers uit 15 haet en nijt tegens hem op, die hy in eenen veltslagh verdelghde: 16 waer na de dochter van de bergen, de vader uit den slagh weder-16 17 gekeert, haer Gode ten brantoffer opofferde. Het tooneel is voor het 18 hof te Masfa. Het treurspel begint voor den opgang, en eindight18 19 met den ondergang der zonne. De stof is genomen uit het boeck 20 der Rechteren.20


Vorige Volgende

Over het gehele werk

titels


auteurs


Over dit hoofdstuk/artikel

titels