De werken van Vondel. Deel 4. 1640-1645

[p. 641]

Altaer-Geheimenissen
Ontvouwen in drie boecken
door I.V.V.

Te Keulen

In de Nieuwe Druckerye.

M DC XLV.

[p. 642]

DE BEWERKING VAN DE HIER AFGEDRUKTE ‘ALTAERGEHEIMENISSEN’ IS GESCHIED DOOR LECTOR B.H. MOLKENBOER O.P.

Van 1645. Afgedrukt naar den tekst van de eerste uitgave (Te Keulen In de Nieuwe Druckerye. MDCXLV), waarvan titelblad en prent hier typografisch zijn nagevolgd en gereproduceerd. (Unger: Bibliographie, nr. 410).

Al schijnt het woord Altaargeheimenissen een vertaling van Augustinus' ‘Altaris Sacramenta’ (Sermo XCV Migne P.L. 5a, kol. 584), toch is het van Vondels eigen vinding, evenals ‘Kristgeheimenissen’ in Eeuwgetij der H. Stede, vs. 41 en ‘Staetgeheimenissen’ in Zegevier der Vrije Nederlanden, vs. 4. ‘Altaergeheimenis’ in heidensche beteekenis heeft P. Ovidius Nazoos Herscheppingen, X, 616. Klaarblijkelijk verstaat de dichter den term ‘geheimenissen’ voornamelijk met betrekking tot de niet-katholieken, zooals hij zelf was, aan wie het voor hen duistere in drie Boeken ontvouwen, ontvouwd, zoo veel mogelijk uitgelegd en bewezen wordt door de drie hemelsche verklaarders: Sint Joannes den Evangelist, Aartsengel Godvruchtigheid en Sint Paulus. De titel is dan misschien een terugslag op het boekje van Walich Syvaertz. tegen de Eucharistie en het Mirakel van Amsterdam: Roomsche Mysterien ontdeckt (A'dam, 1604), waar Vondel in dit leerdicht meer dan eens tegen ingaat, gelijk ik aantoonde in ‘De bronnen der Altaergeheimenissen’, De Katholiek, 1907, II, blz. 141.

In de initialen J.V.V. (Joost Van Vondel) heeft de pas bekeerde dichter een zeker parallelisme willen leggen met de beginletters van den tekst ‘Justus Fide Vivit', uit Gal. III. II, het opvallend gekozen en merkwaardig geïllustreerd motto van dit gedicht. Niet enkel omdat die woorden het randschrift waren van Maria Stuarts eerste gouden munt, maar ook om de beteekenis, die hij er in stak, lag Vondel deze door den Bijbel zelf weerkaatste (vgl. Habac. II, 4; Rom. I, 17 en Hebr. X, 38) en door den bekeerling Sint Augustinus als verweer gebruikte (Enchiridion, Cap. XX) tekst bizonder aan het hart. Onder het symbolisch vignet van den aangesisten, maar juichenden David liet hij de spreuk niet minder op zich zelf dan op zijn voorbeeld slaan. De tweezinnigheid van ‘fides’ laat de vertaling toe: ‘De rechtvaardige leeft uit zijn geloof’ en ‘in zijn dichtkunst’, dit laatste geaccentueerd door ‘Justus’, dat ook Joost wil zeggen, zoodat te gelijkertijd de verzekering beteekend wordt, dat de bekeerling zich gerechtvaardigd voelt, én de belofte dat zijn geloof en zijn kunst van nu af samenvallen, m.a.w. dat Vondel de dichter van het Katholicisme zal zijn. Beide belijdenissen houden de vreugde over de overwinning van de dwaling in en de verwachting van bitse tegenspraak. De overwinning (bekeering) is voorgesteld door het vertrappen van den trotschen, sterken leeuw, terwijl de omringende gifspuwende kruipdieren de in- en uitwendige geloofsvijanden beduiden - een en ander als verwerkelijking in Vondel van Gods geruststelling aan David: ‘Over [hier: tusschen] adder en slang zult ge wandelen, en leeuw en draak vertreden’, Ps. XC, 13. Vereenzelvigingen van zijn persoon met David beproeft de katholieke Vondel van nu af herhaaldelijk. En al is een bijgedachte aan Orpheus tusschen de dieren, gelijk Zeij meent, niet uitgesloten, te minder wijl ook de bestreden Lucifer-dichter zich als Davids mythologischen dubbelganger zal voorstellen in Uitvaert van Orpheus: toch legt Vondel het zwaartepunt op David, die niet alleen als profeet van het H. Sakrament geldt

[p. 643]

(o.a. in II, 473-v.v.), maar ook, eer hij voor de Ark danste, den reus Goliath versloeg, door den Psalmist zelf met een leeuw vergeleken (I Kon. IV, 34-37). De Filistijn Goliath nu en Goliathisme waren in Vondels tijd gangbare aanduidingen voor ketterij. Coornhert o.a. werd door Kalvijn, tegen wien hij de ‘Roomsche afgoderye’ beschermd had, een ‘onbesneden Goliath’ genoemd, zooals Jan Aertsen Colom in de voorrede van het 2de deel van Coornherts Verzamelde Werken (Amsterdam, 1630) meedeelt. Vondel vernoemt Goliath o.a. in Boek I, 1151, en dat Kalvijn zelf daarmee bedoeld is, blijkt behalve uit de kantteekening uit de samenvatting van zijn Avondmaalsleer en haar bestrijding, alles naar Bellarminus, die terstond volgen (1153-1176). De Altaergeheimenissen zijn dus voornamelijk tegen het Kalvinisme gericht, dat de katholieke eucharistische leer dan ook het felst bestreden heeft.

Wellicht heeft den dichter bij het ontwerpen van het vignet de ontboezeming van de Navolging van Christus, in het begin van het vierde, d.i. het eucharistische Boek, voor den geest gestaan: ‘De vrome koning David danste voor de Godsark met alle kracht, de weldaden aan zijn voorvaderen herdenkend. Hij liet velerlei speeltuig maken, dichtte psalmen, die hij liet zingen met blijdschap, en zong zelf dikwijls bij de harp, bezield door de genade van den H. Geest...’ enz. (Im. Christi IV, I.), en zeker heeft Vondel de bedoeling van het titelblad toegelicht door de vele toespelingen daarop: I, 665-68; II, 391-93; 1361-64 en 1466-69. Wat de drukplaats betreft, de opgave: ‘Te Keulen In de Nieuwe Druckerye’ is zeker een pseudoniem, wellicht alleen door drukker en uitgever gewild, omdat Vondel zijn eigen naam duidelijk genoeg te lezen gaf. Ungers meening, dat Dominicus vander Stichel de drukker, en dus Abraham de Wees (samen genoemd op Sophompaneas van 1640) de uitgever was, is door latere inzichten ten gunste van Blaeu aan het wankelen gebracht; zie nader Vondelkroniek, no. 3.

Evenals het vignet naar Vondels eigen aanwijzingen, werd de titelprent (de vijf zinnen) door zijn katholieken vriend, ten minste van nabij bekenden Theodoor (of Dirck) Matham gesneden naar een prent van Cornelis Galle. Het origineel is een schilderij van den Antwerpschen Erasmus Quellinus (1607-78) op de verzen van H. Thomas: ‘Visus, gustus, tactus’ enz. De hoofdbron voor het theologisch leerdicht waren de Disputationes van den hl. kardinaal Robertus Bellarminus S.J., met name zijn uitvoerig traktaat Controversia de Sacramento Eucharistiae sex libris explicata, tom. III (Coloniae Agrip. MDCXIX), blz. 373-964, waardoor Vondel met allerlei andere, vooral patristische schrijvers in aanraking kwam. Zie mijn artikelen in De Katholiek van 1907. Daarnaast gebruikte hij voor de historische gedeelten veel Amstelredams Eer ende Opcomen van Leonardus Marius (Amsterdam, 1639), zooals Gerard Brom in Van Onzen Tijd, 1906, blz. 128 aantoonde, hoewel vele van de opgegeven overeenkomsten ook bij Bellarminus te vinden zijn. Een derde bron wees pater Jac. J. Zeij S.J. aan in een aantal tijdgelijke schilderijen en grafische voorstellingen (Vondel's Altaergeheimenissen, 's Bosch, [1924]).

Voor 't goed begrip van het leerdicht dient er nog op gewezen, dat Vondel hierin het innerlijk proces van zijn bekeering beschrijft, gelijk ik aantoonde op het zevende Philologenkongres te Groningen: ‘Het Begrip der Altaergeheimenissen’ (Handelingen, Groningen, 1913) blz. 64 en in Outergeuren (Amsterdam, MCMXXIV) blz. 3-8.

[p. 644]

Titelprent der Altaergeheimenissen, naar de copy door Theod. Matham.

[p. 645]

Het origineel van de titelprent der Altaergeheimenissen, door Cornelis Galle, Antwerpen 1638.
Museum Plantijn-Moretus te Antwerpen.

[p. 646]

DE TITELPRENT DER ALTAERGEHEIMENISSEN, die ongesigneerd bleef, wordt op gezag van Unger (Bibliographie, blz. 410) algemeen toegeschreven aan Dirk of Theodoor Matham, den bekendste van een uitgebreid, uit Haarlem afkomstig katholiek kunstenaarsgeslacht. Hij werd geboren in 1605 en stierf te Amsterdam in 1676. De prent graveerde hij naar een andere prent, van den Antwerpschen plaatsnijder Cornelis Galle (1576-1656), die op zijn beurt gewerkt had naar een schilderij van zijn stadgenoot Erasmus Quellinus (1607-1678): uitbeelding van de grondgedachte van S. Thomas Aquinas' Adoro te, nl. dat het Geloof aanvult wat voor de zintuigen ontbreekt. Ik kon niet achterhalen, of dat schilderij, een altaarstuk allicht, nog bestaat. Maar de prent van Galle, in 1638 door M. van den Enden te Antwerpen uitgegeven en opgedragen aan den Prins-Kardinaal Ferdinand, draagt de onderteekening van And. Aloysius de Zamora uit het Jezuïeten-kollege te Leuven, zoodat in deze richting misschien iets te vinden is.

De nauwkeurige vergelijking van Vondels begeleidend gedicht met de titelprent van Matham leidde tot het vermoeden, dat de dichter zijn uitleg niet op die kopie geschreven had maar op het origineel, de prent van Galle. Men zie bijv. de vss. 5, 13-14, 21, 35-36, 40, 45, die òf twijfelachtig of in 't geheel niet door het werk van Matham gedekt worden. Een vraag aan Prof. Dr. Maurits Sabbe, Conservator van het Museum Plantijn-Moretus te Antwerpen, bracht terstond het gewenschte licht. Een prachtig exemplaar van de prent van Galle was onder zijn kollektie aanwezig en doordat hij ze vriendelijk op mijn verzoek liet fotografeeren, zijn we in staat, alle belangstellenden nu zelf de titelprent van Matham met haar origineel te laten vergelijken.

Evenals in zijn gravure van pastoor Marius' portret naar de in dit deel gereproduceerde schilderij van Nic. Moyaert heeft Matham zich in de weergave van Galle's prent nogal wat vrijheden veroorloofd. Den stralenbundel van het toonstuk heeft hij verlegd, de altaarengeltjes gewijzigd, den valk van het Gevoel verplaatst, den spiegel van het Gezicht bijna onvindbaar gemaakt, den korenaar van de Smaak weggelaten, de druiventrossen anders geschikt, en het Gehoor, dat in kleed en houding volkomen afwijkt, van nieuwe muziekinstrumenten omringd. Ook zijn de engelenkopjes ter weerszij van de cartouche door een aar en een tros vervangen, terwijl het verklarend opschrift: Praestet fides supplementum sensuum defectui voor den titel van het leerdicht heeft plaats gemaakt. De laatste regel van Vondels gedicht (vs. 50), die een vertaling van het Latijnsche hymne-vers is, geeft ten overvloede duidelijk te verstaan, dat Vondel de prent van Galle en niet de eigenwijze kopie van Matham voor oogen had.

Denkelijk sneed Matham naar Vondels aanwijzing ook het titelvignet met den harpspelenden David.

[p. 647]

Op de Tittelprint van d'Altaer-Geheimenissen.^*

De schoone Tittelprint den geest vermaeckt en sticht,

Daer 't Katholijck Geloof, omstraelt van hemelsch licht,

Ten offer aenmaent vijf gezusters, de Vijf Zinnen,^{vs. 3}
Die noch aen 't aertsch gehecht, zy Gode pooght te winnen.⁴

't Geloof is kennelijck door 't oude en nieuwe boeck,⁵

By 't Kruis, des Ketters haet en der Rabbijnen vloeck.⁶

Haer blijde rustigheyt schijnt door een leerzaem wezen⁷
De zusters met den mont der Waerheit te belezen,

Te wijzen met der hant d'Altaergeheimenis,⁹

Van Engelen ontdeckt. De Vijf staen ongewis,¹⁰

Vertwijfelt en verbaest, terwijl die hemelduiven,¹¹
Drie vliegers hoogh in top, d'altaergordijn verschuiven;¹²

Dies 't goddelijcke licht van 't Roomsche Heilighdom¹³

Zijn stralen in 't gewelf der Kercke worpt rontom,¹⁴

En flickert door kristal in gout en diamanten
Des toonstucks, rijck gewrocht en schoon aen alle kanten.¹⁶

Het heiligh outer draeght het toonstuck, hoogh van prijs,

En dier om kunst en stof, noch dierder om dees spijs,¹⁸

* In 't opschrift: Tittelprint: Titelprent; print is gedrukte plaat, vgl. 't Eng. print.

vs. 3 Ten offer aenmaent: aanspoort zich over te geven; de Vijf Zinnen: de vijf zintuigen, door Vondel nog bezongen: Unger, 1657-60, blz. 101; Bespiegelingen van G. en G. III, 107-vv. Vondel geeft reeds hier, en later in I, 547-49; 762 en III, 790, 862, 1079 nog duidelijker, te kennen, dat zijn zinnelijk kenvermogen zich lang tegen het geloof in de Eucharistie verzet heeft.

4 zy: nl. het Geloof; Vondel let meer op de voorstelling dan op het grammatikaal geslacht.

5 kennelijck: kenbaar; 't oude en nieuwe boeck: het O. en N. Testament.

6 des Ketters haet enz. met bijgedachte aan I Cor. I, 23.

7 rustigheyt: gemoedskalmte; leerzaem wezen: onderrichtend uiterlijk.

9 met der hant: oude datief: met de hand.

10 Van Engelen ontdeckt: door Engelen vertoond, vgl. het ontvouwen van den titel; de engelen, die het altaargeheim ontsluieren, d.w.z. voor de niet-Katholieken aannemelijk maken, zijn de drie hemelingen: Sint Jan, Aartsengel Godvruchtigheid en Sint Paulus, die Vondel in zijn drie Boeken resp. invoert; ongewis: onzeker.

11 hemelduiven: de engelen van vs. 10.

12 vliegers: en niet: vliegeniers!

13 Dies: zoodat; 't Roomsche Heilighdom: de roomsche Kerk.

14 worpt: werpt.

16 Des toonstucks: van den monstrans, zooals de gouden houder heet, waarin achter glas de heilige Hostie getoond (monstrare) wordt; Vondels uitmuntende vertaling blijft door monstrans (en zelfs het verwarrende remonstrans) verdrongen.

18 dier: kostbaar.

[p. 648]

 

Het rechte Manna, dat de schaduwen beloofden.¹⁹

20

Het goude toonstuck rust op Cherubinnehoofden.²⁰

 

De gloende Serafijn aenbidt, by 't eeuwigh Ront.²¹

 

De Pellikaen, uit liefde, om hoogh zijn' boezem wont,²²

 

Om met zijn hartebloet zijn eigen vleesch te laven.²³

 

Twee Hooftapostels staen, ter eere van Godts gaven,²⁴

25

Met sleutelen en zwaert, en glinstren op den trans,²⁵

 

Verlicht van fackelen, doch meer van JESUS glans.²⁶

 

De wijngert schijnt beneên te krunckelen, te groenen,²⁷

 

En ciert het reine altaer met edele festoenen,²⁸

 

Gevlochten van zijn vrucht en hartverquickend loof,

30

Met kunst en geest gehuwt aen eene korenschoof,

 

Zoo levende, als een hant die kunstigh weet te strengelen.³¹

 

Men ziet, by deze schoof, een drietal dienstbaere Engelen

 

Vast bezigh, eer de vrucht en 't vrolijck loof verwelck'.³³

 

Dit wichtje perst de druif: het tweede houdt den kelck:

35

Het derde draeght den tors, en andren planten wijnen,³⁵

 

Of binden rancken op, daerze om 't altaer verdwijnen.

 

De Vijf Gezusters op zich zelve blijven staen.³⁷

 

Het grof Gevoelen, met haer' stouten valck vooraen,³⁸

 

Begeert, als Thomas, dees Geheimnis eerst te tasten.³⁹

40

De Smaeck, met druif en air, wil proeven, als de gasten

 

Van Kapernäum, hoe de tong dit vonnis veldt.^40-41

 

De Reuck wort by den neus vast omgeleit, en stelt

 

De bloem en druif op prijs, naer waerde van de geuren.^42-43

19 de schaduwen: de Oud-Testamentische voorafbeeldingen.

20 Cherubinnehoofden: Cherubijnenkopjes.

21 gloende Serafijn: de gloeiende, vlammende Serafijn, vgl. Is. VI. 2, 6; deze engel of engelen zag Vondel denkelijk in de niet heel duidelijke figuurtjes op het toonstuk, vlak onder de Hostie, hoewel die gevleugelde kopjes, evenals van den voet, eigenlijk Cherubijnen heeten; 't eeuwigh Ront: het ronde brood, onder welke gedaante de Godmensch altijd met ons zijn wil, vgl. Matth. XXVIII, 20; Vondel gebruikt de uitdrukking anders voor den Hemel.

22 De Pellikaen: de pelikaan; deze vogel was al bij de Ouden het symbool van de opofferende liefde, omdat hij, zooals het heette, zijn borst openpikte om zijn jongen met eigen bloed te voeden. In de M.E. is dit zinnebeeld op den Christus eucharisticus toegepast, die immers ook zijn volgelingen zijn eigen bloed geeft. Sint Thomas bidt in de hymne, die Vondel hier voor den geest heeft: ‘Pie Pelicane, Jesu Domine’ (liefderijke Pelikaan, Heer Jesus); op de monstransen werd de vogel daarom vaak afgebeeld.

23 zijn eigen vleesch: zijn jongen.

24 Twee Hooftapostels: de twee hoofdapostelen, Petrus en Paulus.

25 op den trans: boven op het toonstuk.

26 van fackelen: door kaarsen.

27 wijngert: wingerd, wijnrank; beneên: tegen de altaartombe; krunckelen: kronkelen, krullen.

28 reine: onbloedige, onbesmeurde.

31 Zoo levende, als een hant: zoò levendig als maar iemand.

33 Vast: ijverig.

35 tors, veel voorkomende letterkeer voor: tros; wijnen: wingerds of druiveboomen.

37 De Vijf Gezusters: de vijf zintuigen; op zich zelve enz.: zelfstandig, vasthoudend aan eigen waarneming.

38 Gevoelen: gevoel, 't Lat. tactus; stouten: overmoedigen; valck: ook in de Vondel bekende Iconologia van C. Ripa (A'dam, 1644) blz. 466 wordt de valk het embleem van het gevoel genoemd; de reden staat er niet bij.

39 Thomas: de apostel, die den verrezen Christus wilde betasten om te gelooven, Joan. XX, 25.

40-41 druif en air (aar): hier als smaakobjekten gekozen omdat ze de materie van het H. Sakrament uitmaken; de gasten van Kapernäum (spreek uit: Kapernáum): de door Christus wonderdadig gevoede menschen, die hem tot Capharnaum achterna gingen en die zijn belofte van het Brood des levens om hun zinnelijken smaak verwierpen, Joan. VI, 24, 26, 51, 52; dit vonnis veldt (velt): hierover oordeelt.

42-43 De Reuck enz.: de reuk wordt steeds (vast) door den neus geleid; Vondel doelt op de figuur met de bloemen; zijn beschrijving komt overigens niet nauwkeurig met de titelprent overeen, omdat hij blijkbaar niet deze gewijzigde kopie van Matham, maar de oorspronkelijke gravure van C. Galle (naar Rubens' schilderij) voor zich heeft gehad. Zie onze afbeelding van Galle's gravure uit het Museum Plantijn te Antwerpen; stelt op prijs: schat, keurt.

[p. 649]

 

't Gezicht betrouwt haer oogh, dat vangt alleen de kleuren,⁴⁴

45

Gelijck haer spiegel doet: 't nieusgierige Gehoor

 

Verlochent Kristus hier, en luistert naer het oor.^45-46

 

Het yverigh Geloof, om 't vijftal vast verlegen,⁴⁷

 

Houdt aen, tot dat zich elck ten leste laet bewegen,

 

Zoo ras als Sint Aquijns Orakel door haer spreeckt:⁴⁹

50

't Geloof alleen voltreck' wat uw Verstandt ontbreeckt.⁵⁰

44 betrouwt: vertrouwt op; de kleuren: op de prent door bloemen aangeduid.

45-46 haer spiegel: deze spiegel, afhangend van den gordel van het Gezicht en vlak boven het hoofd van het Gehoor herkenbaar, is op de prent van Galle veel duidelijker; 't Gehoor verlochent Kristus: waarschijnlijk doelt Vondel op de Kapharnaïeten, die op Christus' belofte van het Levensbrood uitriepen: ‘Wie kan dat aanhooren?’, Joan. VI, 60; in het ‘Adoro te’ van St. Thomas van Aquine wordt het geloof juist door het gehoor geleid: ‘Auditu solo tuto creditur’ (alleen door 't gehoor gelooft men veilig) wel met bijgedachte aan S. Paulus' ‘fides ex auditu’ van Rom. X, 17; maar Vondel moest de prent verklaren.

47 vast verlegen: voortdurend bezorgd.

49 Sint Aquijns Orakel: het machtige woord van Sint Thomas van Aquine, den Doctor Angelicus van de Scholastiek en dichter van de Getijden van het H. Sakrament, waarvan de hymne ‘Adoro te’ door de prent geïllustreerd wordt.

50 't Geloof alleen enz.: vrije vertaling van het hymne-vers: ‘Praestet fides supplementum sensuum defectui’ (het geloof vulle aan wat aan de zinnen ontbreekt); Verstandt: natuurlijk, alleen door de zinnen voorgelicht verstand.

[p. 650]

Koorzang.^*

Verlichte ziel! het wonderheiligdom

Verspreit alsins zijn heldre stralen^{vs. 2.}

En nodigt u: versuim niet, stil en stom,

Vw heil eerbiedelijk t'onthalen⁴

Aen 't hoogh Altaer; daer God zijn waerdste pant⁵

V schenkt tot een verzoenende Offerhant,⁶

En Offerspijs; het zalig tegengift⁷

Van 't doodlijk ooft en errefzonde,⁸

En prikkel van ongoddelijke drift.⁹

Die artzeny geneest de wonde

Die 't helsch Serpent u beet in dees woestijn,¹¹

Daer 't leven hangt aen sulk een medecijn.

De hemel, die u hier met Manne voedt,¹³

En uyt de waere rots komt laven,¹⁴

Verquikt en sterkt 't gewillige gemoet,

Dat naer 't beloofde lant, de haven

Der zaligheit, door strijt en kommer spoeit,^16-17

En by die bron des levens groeit en bloeit.

Laet smaek van tarwebloem noch geur van wijn

Vw' God, de Waerheit zelf, niet laken.^19-20

De rechte wijsheit acht geen slechte schijn.²¹

't Geloof ziet op onzichtb're zaken,

En boven d'elementen opgevoert,²³

Onfeilbaer alle stoute tongen snoert.²⁴

Wel op, en gort uw lijf in 't witte kleet,

En doe den brand der liefde schijnen:

Braveer nu Michol, daer gy speelt en treet^25-2727

* In 't opschrift: Koorzang: Zang uit het koor, het priesterkoor. Het gedicht, dat na een inleiding (vs. 1-9) de drie Boeken der Altaergeheimenissen aanduidt, nl. Offerspyze vs. 10-24, Offereere vs. 25-31 en Offerhande vs. 32-42, en met een konklusie eindigt (vs. 43-48), is te lezen als een opwekking van een priester (wschl. Leon. Marius) tot Vondel, die het m.i. niet geschreven, maar wellicht verbeterd heeft. Zie hierover Vondelkroniek, no. 3, Okt. 1930.

vs. 2. alsins: alom.

4 eerbiedelijk: eerbiedig; onthalen: ontvangen.

5 waerdste pant: Christus, Gods Zoon, in het H. Sakrament gegeven als een pignus futurae gloriae.

6 Offerhant: Offerande.

7 Offerspijs: de Kommunie.

8 't doodlijk ooft: de paradijsappel.

9 En: lees: en van den; ongoddelijke drift: lagere hartstochten.

11 Vgl. de vurige slangen in de woestijn, wier beten door de koperen slang genezen werden, Num. XXI. 6-9.

13 Manne: het Manna der Joden, Exod. XVI, 13-v.v., was voorafbeelding van het H. Sakrament.

14 Evenzoo het water uit de rots, Exod. XVII, 6.

16-17 't beloofde lant: Kanaän als voorafbeelding van den Hemel; de haven der zaligheit: zoo was ook de naam van het Karthuizerklooster te Amsterdam, sedert 1578 verlaten; spoeit: spoedt.

19-20 Versta: laat u door de uitwendige gedaanten van brood en wijn er niet toe verleiden, God tegen te spreken.

21 Versta: de waarlijk wijze slaat geen acht op die nietige (slechte) gedaanten.

23 d'elementen: het zinnelijk waarneembare.

24 alle stoute tongen snoert: legt allen overmoedigen het zwijgen op.

25-27 Zinspeling op het titelvignet van David, die in den ephod ('t witte kleed) voor de ark danste, bespot door zijn vrouw Michol, vgl. II Kon. VI. 14-16.

27 Braveer: weersta; Michol: is de voorafbeelding van hen die de aanbidding van het H. Sakrament bespotten.

[p. 651]

 

In 't midden van de Cherubijnen,²⁸

 

Die 't Manne, in d'Ark bedekt, zijn eere biên,

30

En 't Lam op Godes troon verheven zien;³⁰

 

Alwaer zijn uitgestorte dierbaer bloet

 

Rantzoen is voor zijn ledematen,³²

 

Dat hun gebrek altijt vervullen moet,³³

 

En noch ten offer nagelaten,³⁴

35

Ootmoedig wert met lof en dank erkent,

 

Om 't lijden, dat u vrijt van alle elend.³⁶

 

Hier derft Melchisedech zijn offerspijs,

 

En Kristus komt zijn ampt bekleden.^37-38

 

Ierusalems altaer verleert zijn wijs:³⁹

40

't Heel aertrijk door wort aengebeden

 

Dit zuiver Offer, welcks geheimenis

 

't Oprechte merk van waren Godsdienst is.⁴²

 

Waer bergh ik u dan best in ballingschap?⁴³

 

Zit in de schaduw des beminden

45

Te Bethel, daer voor Israël de trap^44-45

 

Tot God, vol Englen, is te vinden,

 

En gy, vermoeit den swaren weg te gaen,⁴⁷

 

Emanuel, uw troost en hulp, ziet staen.⁴⁸

 

Piè.⁺

28 de Cherubijnen: de ark was bekroond met twee gouden Cherubijnen, Exod. XXV, 18.

30 Vgl. Openb. VII, 10, 11.

32 Rantzoen: losprijs (Lat. redemptio); ledematen: zij die door deelgenootschap aan Christus' verlossing bij zijn mystiek lichaam zijn ingelijfd.

33 gebrek: tekortkomingen; vervullen: aanvullen.

34 hoort bij bloet van vs. 31.

36 vrijt: bevrijdt; elend: ballingschap.

37-38 Versta: Melchisedechs voorafbeelding houdt voor de vervulling op.

39 De offers van de Oude Wet worden veranderd.

42 merk: kenmerk.

43 ik: de priester-dichter van dit gedicht; u: Vondel.

44-45 In Bethel zag Jacob (Israël) in zijn droom de trap naar God. Gen. XXVIII, 11-17.

47 Vgl. Boek III, vs. 1699.

48 Emanuel: Emmanuël, God met ons, Is. VII, 14.

+ Piè: Met liefde, of: godvruchtig. De gissing, dat dit Vondel zelf is, kan ik niet bijvallen.

Keur Van het navolgende Werck.^*

Dit navolgende Rhijmwerck van het Heiligh en Hooghwaerdigh Sacrament des Altaers, verdeelt in drie boecken, doch begrepen onder eenen naem Altaergeheimnissen, is vol Katholijcke en deughdelijcke leeringen, waerdigh daerom, tot gemeene leeringe stichtinge en heiligh gebruik, gedruckt te worden. Gegeven te Keulen, den thienden van Wijnmaent, 1645.

HENRICVS FRANCKEN SEIRSTORPFFIVS, Doctoor in de Godtheit, en by zijn Keurvorstelijcke Doorluchtigheit van Keulen ingestelt Keurmeester van boecken.

* Keur van het navolgende Werck: Wellicht om de fiktie van het titelblad: ‘Te Keulen’ meer schijn van waarheid te geven, wist Vondel deze werkelijke kerkelijke goedkeuring voor zijn theologisch leerdicht in Keulen te bemachtigen. Tusschenkomst van Leon. Marius valt hier licht te vermoeden, die misschien de Nederlandsche en voor Vondel zoo vleiende formuleering schreef, daar uit niets blijkt, dat de bisschoppelijke censor Henricus Francken Seirstorpffius (elders heet hij Sierstorpffius, d.i. uit Siersdorf, een gehucht in de Rijnprovincie) onze taal verstond.