De werken van Vondel. Deel 2. 1620-1627

[p. 131]

De tweede handel.

DE DOCHTER SION. REY VAN STAETJONFF'REN. REY VAN IOODSCHE VROUWEN. IOSEPHVS.

De Dochter Sion.

595

Hoe dwaes hy zich verleyd die zijn geluck vertrouwt,⁵⁹⁵

 

Die op d'uytstekentheyd van zijn paleyzen bouwt,

 

En troet'len laet zijn ziel van zichtelijcke dingen,⁵⁹⁷

 

Die, hoeze grooter zijn, hoe meer veranderingen⁵⁹⁸

 

Haer hangen over 't hoofd, en jagen haer verderf:⁵⁹⁹

600

Hoe ydel datmen klutst op 's weerelds timmerwerf,⁶⁰⁰

 

En opboeyt 't handgebaer van menschelijcke zaecken:⁶⁰¹

 

Dat leerde my de val van Sions hooge daecken,⁶⁰²

 

Van dees gebluschte zon: die met datze ondergaet⁶⁰³

 

De weereld om doet zien, en als voor 't voorhoofd slaet.⁶⁰⁴

605

Hierusalem! hoe is uw hovaerdy gesloncken:

 

Uw preutsheyt overliep, de Weelde maeckte u droncken⁶⁰⁶

 

Met haren gouden kop, en haer fenynigh sap,⁶⁰⁷

 

Zoo flucx 't rees in uw breyn maeckte u de beenen slap:⁶⁰⁸

 

Hoe zoudy langer staen? ghy raeckte aen 't suyzebollen,⁶⁰⁹

610

En quaemt van d'elpenstoel, en marb're trappen rollen,⁶¹⁰

595 hy zich verleyd: bedriegt hij zich; vertrouwt: vertrouwt op.

597 zichtelijcke: zichtbare.

598 hoeze grooter: hoe groter ze.

599 over: boven; jagen haer verderf: hun verderf zoeken.

600 klutst: hamert, timmert, werkt.

601 En 't menselik handewerk zo sterk mogelik maakt; opboeyt: de boorden van 'n schip ophoogt; 't handgebaer: 't bedrijf, 't werk; dus letterlik: z'n schip, 'n mensewerk van hoger boorden voorziet tegen de aanvallen van vijanden.

602 daecken: paleizen ('t Latijnse tecta).

603 met datze: meteen dat ze.

604 en als voor 't voorhoofd slaet: en ze (de wereld) doet verbazen.

606 Uw preutsheyt overliep: uw overmoed ging de perken te buiten.

607 gouden kop....: goude beker met gif gevuld.

608 maeckte u de beenen slap: maakte u onvast op uw benen; met zinspeling op: 't zijn sterke benen die de weelde kunnen dragen.

609 staen: kunnen staan; suyzebollen: aan 't draaien.

610 d'elpenstoel: de elpebene zetel (de sella curúlis: de met ivoor ingelegde zetel, eigenlik de wagenzetel; dat was de zetel van de hoogste gezagdrager bij de Romeinen); marb're: marmere; marber aan 't Frans ontleend, marmer aan 't Latijn.

[p. 132]

 

Nasleypende uw perruyck, besprenckelt, peersch, en blaeuw:⁶¹¹

 

Daer af ghy noch behielt dees wonden versch en raeuw.⁶¹²

 

Waer is uw schoonheyd nu, die met vergode stralen

 

Danste op d'oneffenheyd van heuvelen en dalen?^613-614

615

Die als een Cherub zweefde op 't dack van 't heyligh Koor?⁶¹⁵

 

En lodderlijck van verr' d'Araber, en den Moor⁶¹⁶

 

Ontstack met yver, om te vli'en haers afgods drempel,⁶¹⁷

 

En t'offeren haer goud, en wieroock 's Heeren Tempel?

 

Helaes z'is langh verwelckt. een onverwacht tempeest⁶¹⁹

620

Dees bloem den keurs uyttrock in 't midden van haer feest.⁶²⁰

 

Hoe grimmigh van d'Euphraet, 't op my gebeten Babel⁶²¹

 

De voncken van haer toortze, en blixems van haer sabel

 

My klonck in 't aengezicht: hoe eys'lijck en verwoed⁶²³

 

De stad aen vlammen vloogh, en zwom in enckel bloed:

625

Hoe schendigh 't Heylighdom zijn guldene geschieren⁶²⁵

 

Most laten tot een roof Chaldeen en Assyrieren:⁶²⁶

 

Al was 't, al was 't schoon dat haer handen Babylon

 

Aen Zedechias zaed, en Levys zonen schon:^627-628

 

Al sleypte ick 't yzer van dien Assur Godvergeten,⁶²⁹

630

Noch heeft mijn borst meer ramps en onheyls nu gesleten.⁶³⁰

611 Nasleypende....: achter u aan slepende uw haardos; perruyck: haardos, zie Dl. 1 blz. 511 op vs. 109; besprenckelt: bespat.

612 Daer af: waarvan.

613-614 haar stralen als van 'n godheid deed schitteren over de golvende heuvels en dalen.

615 Cherub: cherubijn; op 't dack van 't heyligh Koor: op 't dak van uw heilige tempel, in 't heilige der heiligen; 't heyligh Koor: de heilige tempel, 't heiligdom (zie vs. 102).

616 lodderlijck: op bekoorlike wijze, door uw bekoorlikheid; d'Araber: de Arabier.

617 Ontstack met yver: vurig deed verlangen; haers afgods drempel: de drempel, de tempel van hun afgod; haer: hun.

619 tempeest: noodweer.

620 den keurs: 't schitterend kleed (keurs: 'n lang slepend vrouwekleed).

621 Hoe grimmig ook van af d'Eufraat Babilon dat mij haatte....

623 klonck: sloeg.

625 schendigh: schandelik; 't Heylighdom: de tempel (nml. de binnentempel, waar alleen de wettelik reine Joden mochten komen (vgl. Handelingen 21:28); guldene geschieren: goude vaatwerck (offerschalen enz.).

626 Chaldeen...: Chaldeeuwen en Assyriërs, die herhaaldelik Jeruzalem verwoest bebben.

627-628 Ofschoon 't al gebeurde dat Babilon haar handen schendig sloeg aan de nakomelingen van Zedechías en de Levieten; al... schoon: indien al (al: indien; schoon: reeds, al); Zedechías de laatste Koning van Judea en Jeruzalem; met de inneming van de stad door Nabuchodonosor werd hij gedood; Levys zonen: de afstammelingen van Levi waren de priesters en Levieten (lagere bedienaren van de tempel); schon van schennen = schenden, schandvlekken.

629 Al sleepte ik de boeien van die gevloekte Assyriërs; de Assyriërs voerden telkens de Joden in gevangenschap (4 Kon. 15:29; 2 Par. 28:20).

630 Noch: toch; gesleten: verduurd.

[p. 133]

 

Een onweerstand'lijck heyr mijn krachten heeft gemat,⁶³¹

 

En van gebouw ontkleed dees torenrijcke stad.⁶³²

 

Het muyrwerck ondermijnt van ons drydobb'le wallen

 

Den stormbock wijcken most, en daeghlijcx is gevallen:^633-634634

635

Het zacken drymael slaet de bergen krom gebult,⁶³⁵

 

En 't puyn de locht met stof tot aende wolcken vult.

 

De vyand tracht de vest met bruggen, en met leeren,⁶³⁷

 

Spijt d'afgebraeckte wacht, gewapent te passeren,⁶³⁸

 

En dringht steeds stadwaert aen, en houd ons in alarm.⁶³⁹

640

Onze ooren zijn gevuld met jammerlijck gekarm:⁶⁴⁰

 

Onze oogen zijn vol slaeps: ons hert is mat van zuchten,

 

De mond is vol geklaghs: de voeten willen vluchten,⁶⁴²

 

En d'ermen evenwel, dan ach! met luttel baets⁶⁴³

 

De stormen noch we'erstaen des heydenschen soldaets,

645

En worst'len, maer helaes! zy worst'len met een stercker

 

Die reede ons vryheyd heeft verwisselt in een kercker.⁶⁴⁶

 

Wat nood, wat nood waer 't noch in 't midden van de brand,

 

Voelde ick geen burgerkrijgh in 't zwanger ingewand:^647-648648

 

Al dronck ick zulcken kelck met grondsop, en met droesem,⁶⁴⁹

650

Had ick die slangen niet gequeeckt in mynen boesem:⁶⁵⁰

631 onweerstand'lijck: onweerstaanbaar; gemat: uitgeput (vergelijk ons afgemat).

632 van gebouw ontkleed: van bouwwerk, van alle gebouwen beroofd; alle gebouwen verwoest van de stad.

633-634 De driedubbele ringmuur (het muyrwerck van ons drydobb'le wallen) moest nadat ie ondermijnd was voor de stormram (stormbock) wijken.

634 daeghlijcx: iedere dag (bezweek 'n stuk van de muren).

635 Driemaal ploft 'n muur (van de driedubbele vestingwal) op de kromme bergruggen (bergen krom gebult); Jeruzalem was op heuvels gebouwd.

637 de vest: de gracht (zo ook in vs. 664; oorspronkelik: vesting).

638 d'afgebraeckte: de uitgeputte (door afmatting als gebroken).

639 houd ons in alarm: houdt ons in angstige onrust.

640 gekarm: (oorspr. vorm): gekerm.

642 geklaghs met s achter vol, en met korte klinker zoals ook nog in beklag.

643 d'ermen: de armen; dan ach: maar ach.

646 reede: reeds, al; verwisselt: veranderd.

647-648 Wat nood....: wat zou 't deren, al was 't nog in 't midden van d'oorlogsbrand, als ik maar geen....

648 in 't zwanger ingewand: in mijn rampzalig binnenste zelf, d.i. in 't ongelukkige Jeruzalem zelf (zwanger n.l. van de burgeroorlog).

649 zulcken kelck: zo'n kelck van die vreselike belegering; met grondsop en met droesem: helemaal met al z'n bitterheid; grondsop betekent 't zelfde als droesem: 't bezinksel (van wijn enz.), dat heel bitter is.

650 die slangen: n.l. de bewerkers van de inwendige onlusten, de Zeloten en Idomeeën, zie blz. 97 r. 20, 21.

[p. 134]

 

Waer 's Tempels vloer met 'tbloed der Priest'ren niet besprengt:⁶⁵¹

 

Zaegh ick die vuysten van mijn burgers niet vermenght,⁶⁵²

 

En bieden 't scherpe spits elckanders heupe en lenden:⁶⁵³

 

Wy hadden noch gekampt eerze ons ons vryheyd schenden.⁶⁵⁴

655

Maer ach rampzaligh volck! om dat u God verlaet

 

d'Een aengewreven plaegh tot duyzend erger slaet:⁶⁵⁶

 

Uw lijftocht oorlof neemt: dies met zijn dorre schinck'len,⁶⁵⁷

 

Den Honger uytgevast dat zijn gebeenten rinck'len,⁶⁵⁸

 

Spoockt straten op en ne'er, en stoockt een nieuw rumoer,⁶⁵⁹

660

En raest, en smijt, en loopt de deuren op de vloer.⁶⁶⁰

 

Het uytgemergelt lijf als 't hooger niet kan lijen⁶⁶¹

 

Misthoopen ommewroet, en boet zijn lust aen prijen,⁶⁶²

 

En haelt zich op den hals zoo doodelijcken pest⁶⁶³

 

Dat d'onbegraven doon men slingert inde vest.

665

Wee! wee! den vyand zelf moet 't hert in 't lijf bezwijcken,⁶⁶⁵

 

Zoo flucx de stanck opgaet van d' opgehoopte lijcken,

 

Hy heft zijn handen op nae 't sterrenrijck gewelf,

 

En zweert zulcx is niet zijn maer 't werck der Goden zelf.⁶⁶⁸

 

Broodhonger, 't scherpe zweerd, de braefste om weyr te bieden

670

Tot 's Keyzers tenten gans mismoedig dwingt te vlieden:^669-670

 

Daer, als 't roofgierigh volck doorsnuffelende ontdeckt^671-vlgg.671

651 besprengt: bespat.

652 vermenght: tegen elkaar strijdend (letterlik 't Lat. manus miscere: handgemeen zijn).

653 bieden 't scherpe spits: dreigden met de scherpe speer (heupe voor heupen om de samensmelting van de e met 't volgende en).

654 schenden: schonden, zouen schenden (schenden ouwere verleden tijdvorm).

656 aengewreven: opgelegde; slaet: slaat over; omdat God u verlaat, slaat d'ene opgelegde ramp tot duizend erger rampen over.

657 Uw lijftocht oorlof neemt: uw levensmiddelen raken op; (oorlof: afscheid); dies: daardoor; schinck'len: schenkels, benen.

658 Den Honger uytgevast dat: de honger uitgeteerd, zodat.... (de burgers uitgeteerd door de honger).

659 rumoer: opschudding.

660 op de vloer: tegen de vloer, omver, dus: breekt de deuren open (om iets te vinden om de honger te stillen).

661 als 't hooger niet kan lijen: wanneer 't de honger niet langer kan verdragen.

662 boet zijn lust aen prijen: voldoet z'n begeerte, z'n honger aan dierekrengen.

663 zoo doodelijcken: (dodelik 'n) zo 'n dodelike.

665 moet 't hert in 't lijf bezwijcken: moet bezwijmen, van zich zelf vallen.

668 't werck der Goden: de straf der Goden; dit zijn de woorden van Titus in Joodse Oorlogen 5:32, toen hij de grachten vol lijken zag liggen.

669-670 De honger (naar brood), dat scherpe zwaard, dwingt de dappersten in de verdediging, om helemaal moedeloos te vluchten....; (weyr; tegenstand).

671-vlgg. Slaat op 't geen verteld wordt in Joodse Oorlogen 5:26 en voornamelik in Egesippus 5:24 waar de geldzuchtige Syriërs en Arabieren in 't Romeinse leger, de lichamen van de gedode Joden opensneden om 't ingeslikte goud machtig te worden.

671 roofgierigh: roofbegerig.

[p. 135]

 

Hoe 't ingewand een schrijn den vluchtelingh verstreckt,⁶⁷²

 

De goudzucht 't hert bekoort, dat zonder haers t'erbermen⁶⁷³

 

Geen rijcker mynen wenscht als die goudrijcke darmen:

675

Den hongerigen buyck dien rijckdom word misgunt,

 

En krijght voor gerstenbrood eens stalen degens punt.⁶⁷⁶

 

Noch overwoegh een quale alle andere quellagien,⁶⁷⁷

 

Doen die verdufte smoock van 's Tempels timmeragien,⁶⁷⁸

 

Doen d'hongerige vlam dat Priesterlijck gebouw:⁶⁷⁹

680

O hertsteeck! o verdriet! o smert! o druck! o rouw!⁶⁸⁰

 

Wat Is'ralyt voortaen verschovelingh der menschen⁶⁸¹

 

Zal eeuwigh niet dien dagh vervloecken en verwenschen.

 

Ick zagh een Roomsch soldaet met zyn gekamden helm⁶⁸³

 

Op Kerckdiefte afgerecht, God Iacobs keert dien schelm!⁶⁸⁴

685

Ons vliende schildwacht kort navolgen met de glensters

 

Eens gloeyendigen brands: daer hy de goude vensters^685-686686

 

Van 't heylighdom me' blaeckte, en Godvergeten stout,⁶⁸⁷

 

't Vervloeckte vuyr stack aen 't gewyde ced'renhout:

 

De Ceder reyckt' zijn hitt' d'olijf te vet om lessen:⁶⁸⁹

690

D'Olyf den Den ontvonckt: de Denne den Cypressen:

 

Dies eermen ommeziet dat schoon getimmer bernt,⁶⁹¹

 

En braeckt zijn voncken uyt nae 't flonck'rende gesternt'.

 

Help God! de brand steeckt op, en een geschrey met eenen⁶⁹³

 

Zwilt met d'opgaende vlamme en klatert door de steenen.⁶⁹⁴

672 een schrijn....: tot kast, bewaarplaats strekt.

673 haers t'erbermen: zich over hun te erbarmen (haers: hun, met 2e n.v. s van 't enkelvoud).

676 voor....: in plaats van gerstebrood (waarvoor ze naar 't kamp van de Romeinen gevlucht kwamen); eens stalen degens punt: de punt van 'n stale degen.

677 Nog woog een ramp zwaarder dan alle andere rampen; óverwoegh (vroeger dikwels met oe) van óverwegen, zwaarder wegen; quellagien: voor de uitspraak van -agien: aadzjen, zie Dl. 1 blz. 441 op vs. 309.

678 verdufte smoock: verstikkende rook; timmeragien: bouwwerken.

679 Priesterlijck gebouw: (de zin wordt verder niet afgemaakt).

680 O hertsteeck: o hartepijn.

681 Wat Is'ralyt: welke Israëliet; verschovelingh: verschoppeling.

683 gekamden: met 'n kamvormig sieraad; vergelijk voor deze tempelbrand Joodse Oorlogen 6:26.

684 Op Kerckdiefte afgerecht: op kerkdiefstal afgericht; God Iacobs keert dien schelm: God van Jacob, weer die schelm.

685-686 glensters eens gloeyendigen brands: met de vonken van 'n gloeiend stuk hout.

686 daer: waar.

687 me' blaeckte: mee brandde; stout: vermetel.

689 reyckt' zijn hitt': reikte z'n gloed over aan; om lessen: om te blussen; de tempel was met al die kostbare houtsoorten betimmerd.

691 eermen ommeziet: in 'n ommezien; getimmer: gebouw; bernt: brandt.

693 steeckt op: slaat uit; met eenen: meteen.

694 Zwilt: (zwelt) stijgt op; klatert: klinkt op.

[p. 136]

695

't Barbarisch volck komt aen op 't vuyr en op 't geluyd,⁶⁹⁵

 

En vlamt op zoete wraeck, en ruyterlycken buyt.⁶⁹⁶

 

De Keyzer in zyn droom, zo onverziens gedaghvaert,

 

Vliegt op, grypt schild en helm, en d'appel van zijn slagzwaerd:

 

Verneemt hoe 't vuyr met asch 't gewijde marmer deckt,⁶⁹⁹

700

En 't golven vande vlam de gulde daecken leckt:

 

Speurt hoe een roode gloed versmilt die goude schalien,⁷⁰¹

 

En 't hoogh verhemelt Koor worpt voncken door zijn tralien:⁷⁰²

 

Dies zweert hy by zijn staf, zijn purper, en zijn kroon⁷⁰³

 

Dat elck om 't eerste lesch, en 't Ioodsch gebouw verschoon:⁷⁰⁴

705

Maer ach! hy roept te spa: zijn krijten is verloren:⁷⁰⁵

 

Hy buldert schoon om zunst, het oorloogh heeft geen ooren.⁷⁰⁶

 

Daer mochtmen Moria ten Hemel reyzen zien,⁷⁰⁷

 

En ons verbaest den brand in 's vyands stael ontvlien.⁷⁰⁸

 

Daer zaghmen Salomons herborene paleyzen⁷⁰⁹

710

In heete kolen staen, als gloeyende forneyzen.⁷¹⁰

 

d'Olijfbergh heet geroost aemachtigh zweet alree.⁷¹¹

 

Het strand wenscht hooger vloed. d'eylanden inde zee,⁷¹²

695 't Barbarisch volck: 't barbaarse volk, de Romeinen.

696 ruyterlycken buyt: roofbuit; ruyterlycken: van 'n rover (dit is de oorspr. betekenis van ruiter, zie ruiten: roven, vs. 938).

699 't gewijde marmer, waarmee de vloer van de tempel bedekt was.

701 Speurt: bemerkt; versmilt: doet smelten; goude schalien: goude (dak)platen, waarmee 't Heilige der Heiligen (van binnen) gedekt was.

702 't hoogh verhemelt Koor....: de hoog tot de hemel opstijgende tempel werpt vonken door z'n vensters; tralien: vensters; of wel hier de afscheiding van 't eigenlike tempel-gebouw en 't (priester)voorhof, waar 't brandofferaltaar stond (Matth. 23:35, en Luk. 1:9. Zie Flavius Josephus' Joodse Geschiedenis 8:2: ‘ooc heeft hy tralien inden tempel uytgevoert welcke in de Hebreeuwsche sprake Gison heet, ende drie ellen hooch was, welck de leken afzonderde ende den Priesteren alleen eenen toeganck liet’); Koor: oorspr. de afgesloten ruimte waar 't altaar stond, hier 't eigelike tempelgebouw.

703 zweert: bezweert; by zijn staf, purper en kroon betekenen alle drie: bij z'n keizerlike macht.

704 Dat elck om 't eerste lesch....: dat ieder zo gauw mogelik moet blussen en de Joodse tempel moet sparen (verschoon).

705 te spa: te laat, vergeefs; zijn krijten is verloren: z'n roepen gaat verloren (tussen 't geschreeuw van de anderen) of: is verloren werk, is vergeefse moeite.

706 schoon om zunst: al is 't te vergeefs; het oorloogh (oorspr. het-woord).

707 Daar kon men de tempel zien opgaan in de lucht (in de vlammen); Moria: de tempelberg.

708 En ons, ontsteld, zien vluchten uit de brand in 't zwaard (stael) van de vijand.

709 herborene paleyzen: opnieuw gebouwde paleizen. Evenals de tempel waren ook de paleizen tegenover de tempel door Herodes de Grote weer in hun vroegere pracht opgebouwd.

710 In heete kolen: (in de gloeiende kolen) in gloed; forneyzen: ovens.

711 d'Olijfbergh lag aan de rand van de stad (Handelingen der Apostelen 1:12); geroost: verhit; aemachtigh: machteloos ('t zelfde woord als ons amechtig).

712 Vondel noemt hier ver verwijderde streken, om te zeggen: heel de wereld is ontzet.

[p. 137]

 

Thabor en Hermon haer voor zulcken gloed ontzetten,^712-713713

 

En Kedrons zilv'ren nat, en Gihon drooght van hetten.⁷¹⁴

715

Het kraeckende gedreun doet aers'len ons Iordaen,⁷¹⁵

 

En doodverwt 't aengezicht van d'onvoldragen maen.⁷¹⁶

 

Hier vluchten wy te spa. d'een braden moet, en hersten,⁷¹⁷

 

En d'ander half geschroeyt van boven springht te bersten.⁷¹⁸

 

D'een inde borst gequetst met een vervlogen hout,⁷¹⁹

720

Beklaeght dat hy zijn ziel heeft 't Heylighdom vertrouwt:⁷²⁰

 

En d'ander, die getroost omhelsde 't heyligh Alter,⁷²¹

 

Word van het zweerd verrascht, en sneuvelter, en valter.⁷²²

 

De Nood beveelt t'ontwij'n, en yder te betre'en⁷²³

 

't Plaveysel afgekeurd voor's Priesters zool alleen:⁷²⁴

725

Maer wat kerckschender heeft hier 't heylige in hooghachtingh.⁷²⁵

 

Genade o Davids God! wat 's dit een wreede slachtingh.⁷²⁶

 

d'Ontbonden wraeck, die 't al wat uytmunt flucx verderft,⁷²⁷

 

Wiens slippen zijn met bloed schaerlakenrood geverft,

 

Het Iodenvleesch goed koop aen riemen snijd en lappen.⁷²⁹

730

Het slibberige rood stroomt langhs de marm're trappen,

 

Dat slipp'ren rugg'linghs ons verdervers licht te voet,⁷³¹

712-713 d'eylanden inde zee: de eilanden in de zee; de bergen Thabor in Galilea en Hermon van de Libanon, naar Ezechiël 26:18: De eilanden in de zee zullen beven; en Psalm 88:13, waar Thabor en Hermon samen genoemd worden, met 't Noorden en de zee, voor alle streken van de aarde.

713 haer voor.... ontzetten: verbazen zich over zo'n gloed.

714 Kedrons zilv'ren nat: 't zilvere heldere water in de beek Kedron of Cedron bij Jeruzalem; Gihon: 'n bron ten Westen van Jeruzalem; van hetten: van hitte; hette waarschijnlik 'n dial. vorm van hitte.

715 aers'len: terugstromen.

716 doodverwt: maakt doodsbleek; d'onvoldragen maen: de nog niet volle maan.

717 Hier nml. uit de brandende tempel; hersten: roosteren, verschroeien; hersten dial. vorm van harsten.

718 te bersten: te pletter (tegen de grond).

719 een vervlogen hout: 'n wegvliegend stuk hout.

720 zijn ziel: z'n leven; 't Heylighdom....: aan 't heiligdom heeft toevertrouwd

721 getroost: gerust, zich veilig wanend; omhelsde 't heyligh Alter: greep 't altaar vast; voor de Joden was de tabernakel 'n vrijplaats, ze grepen dan een der hoornen van 't altaar vast (zie bijv. 3 Kon. 1: 50, 51; de vier horens waren uitsteeksels aan de hoeken van 't brandofferaltaar). (Alter opnieuw vervormd uit áltaar dat vroeger al tot outer geworden was).

722 van: door.

723 beveelt t'ontwij'n: dwingt te ontwijden.

724 afgekeurd: uitverkoren (door keur afgezonderd, zie op vs. 702); zool: voet.

725 wat kerckschender: welke kerkschender.

726 Davids God: God van David, heel bekende zegswijze in de Bijbel, zoals God van Abraham, van Izaak enz., vergel, Uittocht 3:6 (zie vs. 684).

727 uytmunt: uitsteekt, zich vertoont; flucx: terstond.

729 goed koop: in overvloed; wel met bijgedachte aan: t'is goedkoop riemen snijden van andermans leer.

731 Zodat onze verdervers (hierdoor) heel licht met hun voeten achteruit (rugg'linghs) slipperen.

[p. 138]

 

En zelf de vlamme wijckt voor 't uytgestorte bloed.⁷³²

 

Op 't jamm'ren, en 't gekerm, der gener die hier sneuv'len⁷³³

 

Geeft antwoord Davids stad, en d'omgelegen heuv'len.⁷³⁴

735

De krijghsman afgebraeckt maeyt eenen gouden oeghst:⁷³⁵

 

En doons, en moordens zat, eer 't alles is verwoest⁷³⁶

 

Aen 't plond'ren valt, en ruyt, en rooft de gulde vaten,⁷³⁷

 

En al wat half geblaeckt hem 't vuyr heeft nagelaten.

 

Helaes! als ick 't gedenck, het hayr te berge stijght:

740

Wat word my bange. ick zwijm. ick sterf. het herte ontzijght.⁷⁴⁰

 

Staetdochters reycktme. amy!⁷⁴¹

Rey van Staetjonff'ren:

 

Hoe is 't? hoe is 't mevrouwe?

Rey van Ioodsche Vrouwen:

 

Wee onzer, och zy valt, zy zwymt, zy sterft van rouwe:⁷⁴²

 

Brenght hier welrieckend kruyd, kanneel, en kruydery.

 

O droefheyd!

Rey van Staetjonff'ren:

 

Zy bekomt.

Rey van Ioodsche Vrouwen:

 

Hoe is 't mevrouwe?

Dochter Sion:

 

Amy!

Rey van Staetjonff'ren:

745

Hoe is 't Princesse?

Dochter Sion:

 

Amy!

Rey van Ioodsche Vrouwen:

 

Wat droefheyd quetst uw herte?

Dochter Sion:

 

Helaes! is 't vragens weerd die ghy gelijcke smerte⁷⁴⁶

 

Met my deelachtigh zyt? Staetjonff'ren zonder staet⁷⁴⁷

 

Ontslaet u myner. ach!⁷⁴⁸

732 zelf: zelfs.

733 der gener: van degenen (over de vorm zie Dl. 1 blz. 495 aant. op randschr. naast vs. 438).

734 Geeft antwoord: geeft weerklank; Davids stad: de burg Sion, op de heuvel Sion in Jeruzalem, waar David z'n hoofdstad bouwde.

735 eenen gouden oeghst: 'n oogst van goud; 'n buit van goud; oeghst uitspraak oest hier, hoewel de uitspraak oegst er naast bestond; Vondel spelt geregeld oeghst (oest zie blz. 116, vs. 284).

736 doons.... zat: moe van 't doden; (doons = dodens).

737 ruyt: rooft (ruyt en rooft: rooft, maakt buit).

740 Wat word my bange: wat wordt 't mij benauwd; ontzijght: ontzinkt, begeeft me.

741 Staetdochters....: hofdames, reik me de hand, ach mij.

742 Wee onzer: wee ons (onzer: 2e n.v. in plaats van de 3e, zoals meermalen bij wee, eigenlik: wee om u).

746 die ghy: gij die (zie blz. 79 op r. 29); dus: voor u die.

747 zonder staet: zonder (hoge) staat, met zinspeling op staetjonff'ren.

748 Ontslaet u myner: bekommer u niet om mij in, doe u geen last aan om mij; stelt.... maet: matig uw droefheid.

[p. 139]

Rey van Staetjonff'ren:

 

Nu stelt uw droefheyd maet.

Dochter Sion:

 

De rouwe heeft veel te diep haer wortelen geschoten.⁷⁴⁹

750

Ons past dit treurgewaed: en ghy myn speelgenooten,⁷⁵⁰

 

Terwyl ick wat bedaer, waerom en queeldy niet?⁷⁵¹

 

En spijst mijn droeve geest met eenigh klaeghlyck lied?⁷⁵²

 

Myn ziel vermaecken schept in grouwelycke dingen⁷⁵³

 

Die voorgevallen zyn in dees veranderingen.⁷⁵⁴

755

Meld hoe door hongersnood een moeder afgetreurt⁷⁵⁵

 

Uyt razernije moord, roost, en met tanden scheurt

 

Die zoete vrucht haers lyfs.⁷⁵⁷

Rey van Ioodsche Vrouwen:

 

Watte eysselycke stucken!

 

Wee onzer! zouden wy met nieuwe ellenden drucken⁷⁵⁸

 

Onze afgepynde ziel, door 't wederroepen van⁷⁵⁹

760

Een daed, die vande felste, en bloedighste Tyran⁷⁶⁰

 

Hoe onverbiddelyck kan 't steenen hert verzachten.⁷⁶¹

 

Ons breyn te zeer ontsteld, en vliegende gedachten⁷⁶²

 

Eer willen zyn gesmeeckt, en zoetelijck gestooft:

 

Ons wonden zyn te versch, dus slaet dat uyt uw hoofd.

Rey van Staetjonff'ren:

765

Te schendigh luyd dat feyt, Princesse 't mocht u stooren.⁷⁶⁵

Dochter Sion:

 

Vermach ick yets by u te liever wil ick 't hooren.⁷⁶⁶

Rey van Ioodsche Vrouwen:

 

Als 't anders niet magh zyn, als 't ymmers wezen moet:⁷⁶⁷

749 De rouwe heeft: uitspr.: de rouw'eeft.

750 speelgenooten: vriendinnen.

751 queeldy: zingt ge.

752 eenigh klaeghlyck lied: een of ander klaaglied.

753 vermaecken: vermaak: grouwelycke met Brab.-Holl. ou naast gruwelik.

754 in dees veranderingen: in de ommekeer van deze staat.

755 afgetreurt: uitgeput van droefheid.

757 haers lyfs: van haar lichaam; Watte eysselycke stucken: wat 'n vreselike daden; watte uit wat 'n, of naar datte gevormd.

758 drucken: bezwaren,

759 afgepynde: door smart uitgeputte; 't wederroepen: 't in herinnering roepen.

760 bloedighste: bloeddorstigste.

761 Hoe onverbiddelyck: hoe onverbiddelik ook (hoort bij Tyran).

762 Ons breyn...: ons hoofd is te zeer in de war; en wild stormende (vliegende) gedachten moeten veeleer zacht gekoesterd en stil bedaard worden (gesmeeckt: gevleid, gekoesterd).

765 schendigh: schandelik; stooren: pijn doen.

766 Zo ik iets bij u vermag (laat 't mij horen) want ik wil met groot verlangen (te liever) horen (al de smart van m'n volk).

767 ymmers: dan toch.

[p. 140]

 

Nature (die den band van 't moederlyck gemoed

 

Ontbond, doen uytgeput, en razende van zinne,⁷⁶⁹

770

De moeder overtrof in wreedheyd een leeuwinne,

 

Die in 't Libaensche bosch van honger afgejaeghd,⁷⁷¹

 

Noch nucht'ren haren roof in haren leger draeght,⁷⁷²

 

En aest zorghvuldigh eerst haer eerst geworpen leeuwen,⁷⁷³

 

Die nu de vyfde dagh heesch om de voester schreeuwen)⁷⁷⁴

775

Ontbind den band, die noch houd 't vrouwelyck geslacht

 

Aen deernis strengh verplicht, door een verborgen kracht,^775-776

 

Op dat wy heel en al ontaerd van mededogen

 

Dit treurspel ons Vorstin by beurt vernieuwen mogen.⁷⁷⁸

Rey van Ioodsche Vrouwen:

 

Als de vloeck met duyzend benden⁷⁷⁹

780

Van het westen donderde op⁷⁸⁰

 

Om Ierusalem te schenden⁷⁸¹

 

Van haer zolen tot den top,⁷⁸²

 

Heeftze Sions gaelderijen⁷⁸³

 

Met een muyr omlegert heel,⁷⁸⁴

785

En dat zegenrijck Kasteel⁷⁸⁵

 

Ons een Kercker doen gedijen.⁷⁸⁶

 

Och ons voorraet slyt en mindert,

 

Mindert eer wy ommezien,⁷⁸⁸

 

En 't Latynsche bolwerck hindert⁷⁸⁹

769 doen: toen; razende van zinne: waanzinnig (zin: verstand).

771 't Libaensche bosch: de Libiese wouden in Noord-Oost Afrika; afgejaeghd: uitgeput.

772 nucht'ren (oorspr. vorm): nuchter; leger: ligplaats; haren leger, leger was oorspronkelik 'n de-woord.

773 aest: voedt; eerst geworpen: nog maar pas geworpen.

774 voester: voedster; voester de oorspr. vorm.

775-776 Ontbind....: natuur (vs. 768) maak de band los die de vrouw van nature aan 't medelijden verbindt door een verborgen kracht, dus: doe ons alle meedogen afleggen.

778 Dit treurspel: dit droevige gebeuren; by beurt: om beurten, in 'n beurtzang.

779 de vloeck: de gevloekte vijand.

780 donderde op: plotseling kwam opdagen.

781 schenden: verwoesten.

782 Van haar grondvesten tot haar torens.

783 Sions gaelderijen: de galerijen of ommelopen van Sion, de burcht Sion (zie op r. 207-208 blz. 92), de vesting van Jeruzalem; gaelderij: galerij, met ingevoegde d zoals ook in gaanderij.

784 heel: helemaal (Titus liet rond heel de vesting van Jeruzalem 'n wal leggen om ze uit te hongeren, zie Joodse Oorlogen 5:31; Egesippus 5:21).

785 Kasteel: burcht, vesting.

786 gedijen: worden.

788 eer wy ommezien: in 'n ommezien.

789 't Latynsche bolwerck: 't Romeinse bolwerk, n.l. die wal, verhindert ons nog de komende hongersnood t'onvluchten.

[p. 141]

790

Noch d'aenstaende nood t'ontvli'en:

 

Dies ons vleesch en been komt knagen

 

Deze worm die honger heet:

 

Dies elck flucx van smert vergeet

 

D'ander opgehoopte plagen.⁷⁹⁴

795

Alsmen 't leder vande schoenen,

 

Katten, prijen, heeft geknauwt,

 

En de mage haer niet verzoenen⁷⁹⁷

 

Laet, uyt hongersnood benauwt,⁷⁹⁸

 

En hoe langer hoe verwoeder

800

Ons die beul in 't woeden styft:⁸⁰⁰

 

Hoort waer toe zyn wreedheyd drijft

 

Herssenloos een droeve moeder.⁸⁰²

Rey van Staetjonff'ren:

 

Magh ick anders 't graf niet erven,⁸⁰³

 

Zeghtze, nu my 't licht verdriet?⁸⁰⁴

805

Moet ick dan van honger sterven?

 

Kentme nu mijn adel niet?⁸⁰⁶

 

Troost my nu noch schat, noch have?

 

Was myn toevlucht d'heyl'ge bergh⁸⁰⁸

 

Daerom dat ick 't vleesch en merch⁸⁰⁹

810

Dien tyran tot voedzel gave?⁸¹⁰

 

Dat zy God geklaeght hier boven,

 

Die met duyzend oogen ziet

 

Hoe ellendigh en verschoven

 

My geweld en kracht geschied:^813-814

794 D'ander: de andere.

797 haer niet verzoenen laet: zich niet laat bevredigen.

798 uyt hongersnood benauwt: door benauwde, pijnigende hongersnood.

800 in 't woeden styft: onze razernij feller maakt (letterl.: die hongerbeul ons versterkt in 't razend worden).

802 Herssenloos: waanzinnig.

803 anders: op geen andere wijze (dan van honger).

804 't licht: 't daglicht, 't leven; ze verlangde te sterven, maar niemand wilde haar doden (Egesippus 5:40).

806 Kentme: kent men; me voor men, zie blz. 83 op r. 16; adel: volgens Joodse Oorlogen 6:21 was ze van adellik geslacht.

808 De vrouw waarover 't hier gaet, was om zich te beveiligen van Bathechor ('n stadje aan de oostzijde van de Jordaan) naar Jeruzalem gevlucht; d'heyl'ge berg: de heilige berg Sion waarop de tempel gebouwd was.

809 Daerom dat: hierom, opdat; vleesch en merch: m'n lichamelik leven, en levensvoedsel; slaat zowel op haar zelf, haar eigen leven, als op de levensmiddelen die ieder bij haar wegroofde.

810 Dien tyran: d.i. de honger; gave: zou geven.

813-814 Op wat 'n ellendige en verachtelike (verschoven) wijze ze (de roversbenden in Jeruzalem) geweld tegen mij plegen; kracht 't zelfde als geweld.

[p. 142]

815

Hoe rampzaligh van benouwtheyd

 

Ick dien slincxen pad insla,⁸¹⁶

 

En een schendigh stuck besta:⁸¹⁷

 

Heer vergeeftme deze stoutheyd.⁸¹⁸

Rey van Ioodsche Vrouwen:

 

Kind wat hanghdy aen myn speenen⁸¹⁹

820

Aen mijn borsten droogh, en slap:

 

Daer myn ad'ren dorr' verleenen⁸²¹

 

U noch melck, noch bloedigh sap?⁸²²

 

Snackt uw keeltjen na myn leven?

 

Moeders ziel druckt uyt dees mam:⁸²⁴

825

Als uw hertjen maer bequam,

 

Daer was weynigh aen bedreven.⁸²⁶

 

Maer helaes! wie zou myns zoontjens⁸²⁷

 

Voester zijn na moeders dood?

 

En deze ingevallen koontjens

830

Stoven poes'ligh in haer schoot?⁸³⁰

 

Ach myn schaep! ghy bleeft vergeten,

 

En myn asschen onverzaed:⁸³²

 

Oock myn troost! een wreed soldaat⁸³³

 

Mocht u aen zyn lanci speten.⁸³⁴

835

Waer 't niet beter 't licht te myden⁸³⁵

 

Door uws eygen Moeders hand?⁸³⁶

 

En datze u een Kerckhof wyden⁸³⁷

 

In haer duyster ingewand?

816 dien slincxen pad: die boze weg; pad was vroeger naast 'n het- ook 'n de-woord; nu in Zuid-Ned. nog 'n de-woord.

817 En 'n schandelike daad ga doen.

818 stoutheyd: boosheid, wreedheid.

819 hanghdy: hang je.

821 ad'ren dorr': dorre verdroogde aderen.

822 bloedigh sap: bloed.

824 Zuig moeders laatste levenskrachten maar uit deze borst.

826 Daer....: slaat op vs. 824; bedreven: misdreven; dat was geen kwaad.

827 zoontjens: ouwe dubb. 2e n.v.-vorm.

830 Stoven: warmen; poes'ligh: koesterend.

832 En myn asschen onverzaed: en mijn as bleef onbevredigd, ik zou aan m'n dood geen voldoening hebben; asschen Vlaamse vorm, eigenlik meervoud.

833 Oock: want.

834 Mocht: zou kunnen; lanci ouwe bijvorm van lans; speten: steken; speten bij (braad)spit: aan 'n spit steken.

835 't licht te myden: 't levenslicht voortaan te missen.

836 uws ook met s bij Moeders.

837 wyden: wijdde, maakte (wyden met n, zie Dl. 1 blz. 465 op vs. 25).

[p. 143]

 

Als van Kraeyen opgezwolgen⁸³⁹

840

Of een Tygerdier geaest?⁸⁴⁰

 

Of een Leeuw die brult, en raest,

 

Grimt, en slingersteert verbolgen?⁸⁴²

 

Zwangert dan uws moeders lenden,⁸⁴³

 

Daer uw geest ontfingh zyn geest:⁸⁴⁴

845

Decktze een tafel der ellenden,⁸⁴⁵

 

Datze viere haer leste feest.

 

Sus mijn schaepken word u banger?⁸⁴⁷

 

Is u 't lieve leven leet?⁸⁴⁸

 

Ick heb mijn gemoed ontkleed:⁸⁴⁹

850

Wy zijn kind noch moeder langer.

Rey van Staetjonff'ren:

 

't Woord drupt vande lippen nouwlijcx

 

Of ze keelt dat mager dier.⁸⁵²

 

Vlied die schroomt voor yet wat grouwlijcx!⁸⁵³

 

't Heyligh zieltje vlieght van hier.⁸⁵⁴

855

't Versche vleesch op heete kolen

 

Half geroost, ten halven gaer

 

Vreetze, als of't wat leckers waer,

 

En houd 't overschot gescholen.⁸⁵⁸

Rey van Ioodsche Vrouwen:

 

Als de Wachters spyze roken,⁸⁵⁹

860

Bonsden zy de deur in twee:

 

Vloeckten: hoer wat's hier te koken:

 

Deylt ons van uw wildbraed mee':⁸⁶²

 

Op schaf op uw bradelingen:

839 Als....: (bij beter in vs. 835); van: door.

840 geaest: gegeten.

842 slingersteert: met z'n staart zweept (vergelijk: kwispelstaarten).

843 Vul dan weer de schoot (lendenen) van uw moeder.

844 Daer uw geest: waar uw leven.

845 Decktze....: bereid haar 'n droevige maaltijd.

847 Sus: stil; word u banger: wordt 't je benauwder.

848 Is 't lieve leven je nu pijnlik (omdat je 't missen moet).

849 ontkleed: ontdaan (van moederlik gevoel).

852 dier: kindje (vgl. Dl. 1 blz. 144 op vs. 80).

853 Vlied....: vlucht, luister niet verder, wie bang is voor iets (yet wat) gruweliks.

854 Heyligh: onschuldig.

858 gescholen: verborgen.

859 de Wachters: nml. de Joodse wachters.

862 Deylt: deel (met Brabantse of oostelike ei).

[p. 144]

 

Op schaf op du looze tesch,⁸⁶⁴

865

Eer wy elck 't getrocken mes

 

Drijmael in uw borst omwringen.

Rey van Staetjonff'ren:

 

Stilt uw gramschap, weest te vreden,

 

Hier is, zeghtze, 't overschot

 

Van mijns kinds gebrande leden:⁸⁶⁹

870

Eet vry dat u zegent God.

 

Dat zijn d' ermkens, dit de voetjens,

 

Dat de spierkens van mijn zoon,⁸⁷²

 

Dien my honger dwongh te doon:

 

't Vleesch dat smaeckte my zo zoetjens.

875

Zet u neder, weest mijn gasten,

 

Proeft mijn leste dischgerecht.⁸⁷⁶

 

Waer op wildy langer vasten?⁸⁷⁷

 

Schijnt mijn maeltijd u te slecht?⁸⁷⁸

 

Waerom deynsdy? zal een vrouwe,⁸⁷⁹

880

Zal een wijf geherter dan⁸⁸⁰

 

Wezen als een oorlooghsman,

 

Die het harnasch gespt getrouwe?⁸⁸²

 

Zijt slaphertiger, noch weecker⁸⁸³

 

Als de moeder, die noch leeft,

885

En ter nood zoo bitt'ren beker⁸⁸⁵

 

Vol vergifs gedroncken heeft.

 

Ghy zijt d' oorzaeck van mijn smerte,

 

Die my 't brood in tegenspoed

 

Roofde, en 't moederlijck gemoed

890

Wisselde in een wolvenherte.⁸⁹⁰

864 du looze tesch: jij sluwe feeks (du zie Dl. 1 blz. 552 op r. 4); tesch: tas, zak; als scheldwoord, vergelijk Dl. 1 Gulden Winckel XXXIII vs. 5.

869 gebrande: geroosterde.

872 spierkens: vlezige deelen van 't lichaam.

876 dischgerecht: tafelgerecht, spijs.

877 Waer op: waarom (op welke grond).

878 slecht: gering.

879 deynsdy: gaat ge achteruit.

880 geherter: moediger, kloeker (vgl. vs. 425).

882 getrouwe: voortdurend.

883 Wees niet bevreesder en weker.

885 ter nood: in de nood.

890 Wisselde: veranderde,

[p. 145]

Rey van Ioodsche Vrouwen:

 

't Was gezeyd. de roovers brulden,⁸⁹¹

 

Vloden het onmenschlijck dack.

 

Klachten Salems straten vulden,⁸⁹³

 

Waermen van dit grouwel sprack:⁸⁹⁴

895

Daer vangt zidd'ren aen en beven:⁸⁹⁵

 

Daer wenscht elck met droef gehuyl

 

Dat hy in die leeuwenkuyl⁸⁹⁷

 

Magh den lesten doodsnack geven.⁸⁹⁸

Rey van Staetjonff'ren:

 

Als de Keyzer leent zijn ooren

900

Zoo beschreijelijcken feyt,⁹⁰⁰

 

Wenscht hy noyt te zijn geboren,

 

Dondert in zijn toornigheyd:

 

'k Wil uytspoelen deze vlecken,⁹⁰³

 

En dit aerdrijck langh gedreyght,

905

Dat al meer tot boosheyd neyght,

 

Gants met gruys en steenen decken.

Dochter Sion:

 

Ia deckt met gruys, met puyn, en met zyn leste steenen

 

Dit aerdryck veel te langh beregend, en beschenen:⁹⁰⁸

 

Verwoest, verbrand, en blaeckt dees stad te lang verschoond,

910

Daer langer langer meer geen menschlyckheyd in woont,⁹¹⁰

 

Maer eenigh ongediert': dat, als 't geen roof kan vinden,⁹¹¹

 

Ontziet zyn eygen nest, en vleesch niet te verslinden.^911-912

891 't Was nauweliks gezegd.

893 Salems: van Jeruzalem (zie vs. 553).

894 dit grouwel: deze gruwel (gruwel in 't 17e eeuws ook 'n het-woord).

895 vangt.... aen: begint, begint men te (zidd'ren met z, zie Dl. 1 blz. 435 op vs. 182).

897 in die leeuwenkuyl: in dit moordhol (dat Jeruzalem geworden was); leeuwenkuyl met herinnering aan Daniëls leeuwenkuil.

898 doodsnack: doodsnik (snack naast snick van snakken: happen, heftig ademen).

900 Zoo beschreijelijcken feyt: zo'n betreurenswaardig feit (beschreijelijcken: beschreielik 'n.

903 Ik wil deze schandvlekken uitwassen (uytspoelen) en dit land dat al zo lang gedreigd werd met verwoesting (bijv. door Kristus, Matth. 24:2).

908 beregend en beschenen: door God begenadigd met (de vruchtbaarheid van) regen en zon.

910 geen menschlyckheyd: geen mensen (met zinspeling op menselikheid: menslievendheid).

911 eenigh ongediert': dat....: ondieren, wat wilde dieren die; roof: buit.

911-912 dat.... ontziet.... niet....: die er niet voor terugschrikken 't vlees van hun eigen jongen (eigen jongen [nest] en vlees te verslinden).

[p. 146]

 

Hier is geen blyven niet. Staetdochters laet ons vli'en:⁹¹³

 

Ons zolen branden.⁹¹⁴

Rey van Staetjonff'ren:

 

Maer helaes! helaes! tot wien,

915

Of waerwaerts roepty ons in ballinghschap te dolen,⁹¹⁵

 

Mevrouwe, die wy nu zyn 's Keyzers gunst bevolen?⁹¹⁶

Rey van Ioodsche Vrouwen:

 

Wy vlieden tijds genoegh, wanneer de bitt're Nood⁹¹⁷

 

Ons van Caesarien scheept, geboeyt, met Titus vloot⁹¹⁸

 

Langhs d'Africaensche kust, en toeschuyft den Latynen,⁹¹⁹

920

Daer and'ren Hemel dwaelt, en and're sterren schynen:⁹²⁰

 

Daer Roome ondraeghlyck ons gevangen halzen perst,⁹²¹

 

En Memphis slavernye, en Babels iuck ververscht.⁹²²

Rey van Staetjonff'ren:

 

Maer wie of ginder ons komt nieuwe vreeze inprenten?

Rey van Ioodsche Vrouwen:

 

't Gelyckt een Roomsch Heraut, die uyt des vyands tenten⁹²⁴

925

Zet herwaerts zynen tred. wat boodschap of hy brenght?

 

Heer met wat honighs doch dees bitterheyd vermenght.⁹²⁶

 

Eens winters koude ontstelt de leden van verschricken.⁹²⁷

 

't Valt al ten erghsten uyt wat wy ten besten schicken.

Rey van Staetjonff'ren:

 

Geen onbesneden is 't maer ymand vande Ioon,

930

Zoo 't oogh my niet bedrieght.

Dochter Sion:

 

Och 't is Matthias zoon.

913 Hier is geen blyven niet: hier is 't onmogelik uit te houden; geen.... niet: dubbele ontkenning ter versterking.

914 zolen: voetzolen, voeten.

915 waerwaerts: waarheen; roepty: roept gij.

916 die wy: wij die; bevolen: overgelaten.

917 Nood: dwang.

918 Caesarien: Cesaréa (Caesarien ouwe 3e n.v.); scheept: op 'n schip wegvoert.

919 toeschuyft den Latynen: ons schuift naar, voert naar de Latijnen (inwoners van Latium) d.i. Romeinen.

920 Daer and'ren Hemel dwaelt: waar 'n andere hemel rondwentelt ('n ander deel van de sterrehemel om de aarde wentelt, gezien wordt).

921 ons gevangen halzen perst: ons, gevangenen, verdrukt (de halzen van ons, gevangenen, verdrukt).

922 Memphis slavernye: de slavernij der Joden in Egipte, waar ze door Mozes uitgevoerd werden; Memphis, de bekende hoofdstad van Egipte; Babels iuck: de Babiloniese gevangenschap; ververscht: weer in ons geheugen vernieuwt.

924 een Roomsch Heraut: 'n Romeins afgezant.

926 Heer, vermeng toch....

927 Eens winters koude....: als door 'n winterse kou rillen wij ontsteld van schrik.

[p. 147]

 

Iosephus zydy 't zelf, of is uw schim verrezen,⁹³¹

 

Die ghy voorlangh by ons begraven waert voor dezen?⁹³²

 

Iosephus zydy daer? wat komdy nu zoo spa⁹³³

 

Den brand uytlesschen van 't woest Hierosolyma?⁹³⁴

935

De daecken ne'ergezackt gekeerd zyn langh tot asschen:⁹³⁵

 

Het Krygsvolck heeft in 't bloed zyn handen lang gewasschen,

 

En 't heyligh goud verklaerd voor Keyserlycken buyt:⁹³⁷

 

't Is hier schoon uytgeveeght, gemoord, gerooft, geruyt:⁹³⁸

 

De felheyd van zoo veel Hierosolymitanen

940

Dit mager hoopken liet het aengezicht vol tranen.

Iosephus:

 

Onzaligh Sion, die uw zinnen overlaed,⁹⁴¹

 

En mymert om uw ramp, en omgevallen staet,⁹⁴²

 

Ghy derft Iosephus niet uws herten grond uytputten,⁹⁴³

 

Die alsins heeft gepooght uw dorpels te beschutten:⁹⁴⁴

945

Die onlanghs daermen 't al de keel afstack, en sneed,⁹⁴⁵

 

Daer hem de vlamme schoer de noppen van zyn kleed,⁹⁴⁶

 

Daer 't bloed zyn lyfrock smette, en 't breyn hem sprong om d' ooren,⁹⁴⁷

 

U uyt die slachtingh redde, en liet u niet verloren.⁹⁴⁸

Dochter Sion:

 

Vergevet my, genade, het is het is myn schuld.

950

Verbystert staet my 't hoofd van enckel ongeduld.⁹⁵⁰

931 Men meende dat Josephus omgekomen was door 'n steenworp van een der Joden, toen hij hem voor de muren van Jeruzalem aanraadde zich aan Titus over te geven (zie Joodse Oorlogen 5:35, Egesippus 5:23); zydy: zijt ge.

932 Die ghy: gij die allang hiervoor door ons voor dood werdt gehouden.

933 spa: laat.

934 uytlesschen: uitblussen; 't woest Hierosolyma: 't verwoest Jeruzalem; Hierosólyma zie blz. 74 (Hier- eén lettergreep).

935 De daecken: de huizen; gekeerd: verkeerd, geworden.

937 't heyligh goud: 't gewijde goud, de gewijde goude vaten.

938 schoon uytgeveeght: helemaal leeggehaald; geruyt: geroofd, leeggeplunderd.

941 Ongelukkig Sion, die uw geest verbijstert.

942 uw omgevallen staet: uw neergeworpen staat (Latinisme: status excisus), de vernietiging van uw hoogheid.

943 Gij hoeft voor Josephus uw droefheid niet geheel uit te storten (hij weet zelf genoeg); derft van derven: behoeven, nodig hebben.

944 alsins: op alle manieren; dorpels: huizen.

945 daermen 't al: waar men iedereen (alles).

946 schoer de noppen....: afzengde de pluizen van z'n kleren; schoer: afschoor (ouwere verl. tijd van scheren, naar zwoer van zweren, 'n eed doen).

947 zyn lyfrock smette: z'n bovenkleed besmette; 't breyn: de hersens (van die gedood werden).

948 verloren: aan uw lot over.

950 ongeduld: onduldbaar leed, wanhoop.

[p. 148]

 

Ick ben my zelven noch gelijck, noch oock niet machtigh.⁹⁵¹

 

Een bladeken dat ruyscht mijn ziele maeckt vreesachtigh.

 

Maer zeght ons, watzer gaens in 't heyr van d' onbesne'en?⁹⁵³

 

Wat juychen gaeter om? waer wilmen met ons heen?

955

Wat zwerven langer wy op dees geslagen toppen⁹⁵⁵

 

En rotzen, die nu 's nachts, nu 's daeghs met heesche kroppen⁹⁵⁶

 

Ons klachten volgen, als wy zien van verre opgaen⁹⁵⁷

 

Den smoock, daer onlangs noch plagh d'heyl'ge Stad te staen?

Iosephus:

 

Het heyrkracht nauwlijcx zat van wo'en op d'uytverkoornen,⁹⁵⁹

960

Verschoont hadde alleen dry Herodiaensche toornen:⁹⁶⁰

 

Op dat noch eeuwigh de nakomelingh onthield⁹⁶¹

 

Wat muyrwerck Roome eertyds heeft tot den grond vernielt:

 

Als d' Overwinner laet een gaelderije oprechten,⁹⁶³

 

Van waer hy zelf aldus toeredent zijn landsknechten.⁹⁶⁴

965

Krijghshelden die dus verre uw rechterhand alom,

 

En yver hebt besteed tot nut van 't Keyzerdom:⁹⁶⁶

 

Die 's vyands hooghmoed deed op dees steenrotzen krimpen,⁹⁶⁷

 

Van waer halstarrigh hy ons legers dorst beschimpen:

 

't Is recht dat 's Maerschalcx gunst uw deugd loop' te gemoet,⁹⁶⁹

970

En 't zweet uws arbeyds met belooningen verzoet:

 

Zoo sprekende, met een glad voorhoofd hy der scharen⁹⁷¹

 

Verdiensten vrolijck gaet met giften evenaren,⁹⁷²

951 niet machtigh: niet meester.

953 watzer gaens....: wat is er gaande in 't leger van de heidenen (Romeinen); gaens uit gaends (s uit t-klank + s, zoals in willens enz.).

955 geslagen toppen: rampzalige heuvels (geslagen door rampen).

956 nu.... nu: nu.... dan; kroppen: kelen.

957 volgen: navolgen, herhalen.

959 Het heyrkracht: de legermacht; (het heyrkracht, naar het heer, het leger); (wo'en voor woen, woe'en uit woeden); d'uytverkoornen: de Joden waren 't door God uitverkoren volk.

960 (hadde oorspr. vorm van had); Herodiaensche toornen: de drie torens door Herodes de Grote gebouwd (zie vs. 126) op de stadsmuren, en genoemd naar z'n bloedverwanten: Híppikus, Phasaël en Marianne (Joodse Oorlogen 5:13).

961 onthield: zou onthouden, zou weten.

963 Als: toen (nauweliks had 't leger.... toen d'overwinnaar, Titus....); een gaelderije oprechten: 'n (overdekte) tribune opslaan; (gaelderije: zie vs. 783; oprechten: oprichten).

964 toeredent zijn landsknechten: z'n soldaten toespreekt.

966 Keyzerdom: keizerrijk.

967 steenrotzen: de rotsachtige bergen waarop Jeruzalem gebouwd was. - krimpen: inkrimpen.

969 T' is plicht dat de goedgunstigheid (gunst) van de opperbevelhebber uw dapperheid begroet en prijst (te gemoet komt).

971 met een glad voorhoofd: met 'n blij gezicht (glad tegenover gerimpeld van zorg).

972 met giften evenaren: belonen met gelijkwaardige giften.

[p. 149]

 

En haer deelachtigh maeckt den buyt, en rycken roof,⁹⁷³

 

Die 't Heydensch volck aenveerd nae haer soldaets geloof.⁹⁷⁴

975

De vroomste van wiens huyt de sabelen afschampten⁹⁷⁵

 

Hy met halsbanden troost, kleynoodgie, en hooger ampten:⁹⁷⁶

 

Dies 't gansche leger juyght, en in zijn handen klapt,

 

En elck het bloed vergeet dat hem is afgetapt.

Dochter Sion:

 

Die feest was voormaels ons, was Sions, en geen ander,⁹⁷⁹

980

Als David, Iesse zoon, die rechte Salamander,⁹⁸⁰

 

Die midden inde brand van 't Oorlogh 't leven vond,⁹⁸¹

 

't Hoovaerdigh Rabba brack, daer Ammons hert op stond:⁹⁸²

 

Als Assur weeck verstroyt in velden, en woestynen,⁹⁸³

 

Dien, die niet zoeters vond als 't bloed der Philistynen,⁹⁸⁴

985

En overla'en met roof, met rey, en met tamboer,⁹⁸⁵

 

Op 't Maeghdelijck Musijck ter poorten inne voer.⁹⁸⁶

Iosephus:

 

Den Overwinner om zich danckbaer te bewyzen,⁹⁸⁷

 

En d' hong'rige Afgoon oock met offervuyr te spyzen,⁹⁸⁸

 

Ten heuvel spoede, daer het woeden zoo goed koop⁹⁸⁹

973 haer: hun.

974 nae haer soldaets geloof: naar hun soldategeloof (omdat de soldaten menen er recht op te hebben).

975 De vroomste....: de dapperste die door sabelhouwen gewond werden.

976 kleynoodgie: kleinodiën ('t woord staat in 't enkelvoud); -oodgie spreek uit -oodzje.

979 Die feest: dat triomffeest; Sions....: van Sion en van geen ander.

980 Als: toen; Iesse: Jesse's (Lat. 2e n.v.); Iesse of Isaï, de vader van David (vgl. I Sam. of Kon. 16); die rechte Salamander: die echte vuurvreter. (In de wapenkunde wordt de salamander afgebeeld te midden van vlammen, omdat hem 't vermogen werd toegeschreven in 't vuur te kunnen leven).

981 't leven vond: eigenlik pas echt leefde.

982 Rabba: een van de sterkste steden van de Ammonieten in 't Oostelik gedeelte van 't Over-Jordaanse (zie 2 Sam. of Kon., 12, vs. 29); daer Ammons hert op stond: waar de moed der Ammonieten op steunde, waar de Ammonieten geheel op vertrouwden.

983 Assur: zie vs. 629. Welke Assyriese koning wordt hier bedoeld? Wel heeft David enkele volkeren, als de Moabieten en Ammonieten, die voor 1100 v. Kr. onder 't Assyrriese rijk behoorden, beoorloogd en onderworpen.

984 Dien, die: voor hem (David), die; bedoeld wordt hier de strijd van David met Goliath (1 Samuel of Kon. 17:49-51).

985 roof: buit; rey: reizang; tamboer: tamboerijn.

986 Op 't Maeghdelijck Musijck...: de Joodse meisjes ontvingen David met reizang en muziek van tamboerijnen, toen hij zegepralend de poort van Jeruzalem binnentrok (inne voer).

987 te bewyzen: te tonen.

988 met offervuyr te spyzen: met brandoffers te verzadigen.

989 heuvel: dus op de heuvel (de berg Moria of Sion) waar eens de tempel en 't Joodse offeraltaar stond, brengen de heidenen nu hùn offer (verg. vs. 1024); het woeden zoo goed koop: de razernij zo makkelik.

[p. 150]

990

Wierp 't heyl'ge metselwerck der Kercken overhoop:⁹⁹⁰

 

Omcingelt met een stoet schildknapen, en hartsieren,⁹⁹¹

 

En krijghslie, vrolyck om dees zegefeest te vieren.⁹⁹²

 

De beesten afgekeurt ter slachtingh, klommen stout,⁹⁹³

 

En zonder aers'len voor zyn aenzicht: doende 't goud

995

(Dat onlanghs was geschrabt met messen, en met bylen

 

Van 's Tempels balcken, en van d' halfverbrande stylen,

 

En om haer hoornen nu gegoten) blincken, als⁹⁹⁷

 

Zy t'elcken staecken op vrypostigh haren hals.⁹⁹⁸

 

De kranssen versch van kruyd gevlochten, men van verre⁹⁹⁹

1000

Zagh lieflijck groenen, en omschaduwen haer sterre,¹⁰⁰⁰

 

En 't zoute veldgewas verzwolgen vande krans.¹⁰⁰¹

 

Twee Priest'ren glad gehelmt, met koper schoon van glans,¹⁰⁰²

 

Geborstweerd met een plaet, die 't overkleed bedeckte,¹⁰⁰³

 

Dat bont gespickeld zich ten halven lyve streckte,¹⁰⁰⁴

1005

Van waer de lyfrock zond zyn vouwen na bene'en,¹⁰⁰⁵

 

Omgord met eenen riem vol schilden rond en kleen,¹⁰⁰⁶

 

Nabootzende een schalmey met huppelen en springen,¹⁰⁰⁷

 

En tromm'lende op haer borst, voor uyt als Leydslie gingen.¹⁰⁰⁸

 

't Opsteyg'ren koste zweet. de wegh lagh ongebaent,¹⁰⁰⁹

1010

En 't steyl gesteente woest, wanschapen van gedaent'.¹⁰¹⁰

 

Het gladde Horenvee vermoeyt van bangheyd roockte

 

Om strijd met 't molm verduft, dat half gestikt noch smoockte,^1011-1012

990 der Kercken: van de tempelgebouwen (kan ook enk. zijn).

991 hartsieren: gewapende soldaten; (hartsier met Vlaamse h naast artsier voor archier uit 't Frans, boogschutter.

992 krijghslie: krijgslieden.

993 afgekeurt: uitgekozen (afgezonderd door uitkiezing).

997 De Romeinen verguldden bij plechtige offerfeesten de horens van de offerstieren.

998 t'elcken: telkens (t'elcken: [te] op elke keer).

999 versch van kruyd: van jong groen.

1000 haer sterre: hun witte plek op 't voorhoofd.

1001 't zoute veldgewas: 't zoute offermeel (mola salsa) dat op de kop van 't offerdier werd gestrooid (zie vs. 1036); verzwolgen: bedekt door de bladerrijke krans (zie vs. 999).

1002 glad gehelmt, met koper: met 'n blinkende kopere helm op; 't w.w. staat in vs. 1008.

1003 Geborstweerd....: de borst met 'n metale plaat bedekt.

1004 zich ten halven lyve streckte: tot half 't lichaam reikte.

1005 lyfrock: 'n lang onderkleed.

1006 met schilden rond en kleen: met ronde, kleine schildjes.

1007 Die met dansen en springen (waardoor de schildjes tegen elkaar klonken) 'n schalmei nabootsten.

1008 op haer borst: op hun borstplaat (vs. 1003).

1009 't Opsteyg'ren: 't opstijgen.

1010 gesteente: rots; wanschapen van gedaent': ruw van vorm.

1011-1012 't Glanzende (gladde) gehoornde vee vermoeid dampte (zweette) van angst, om strijd met 't duffe puin dat half verstikt nog rookte.

[p. 151]

 

En myde in 't klimmen noch 't gebeent', dat moeder naeckt¹⁰¹³

 

Des Heeren bergh tot een ellendigh Kerckhof maeckt.¹⁰¹⁴

1015

De Kraeyen vloon 't gebulck, en d'Arenden verschrickten,¹⁰¹⁵

 

Die hier ter feest gebeen de Dood 't gezicht uytpickten.¹⁰¹⁶

Dochter Sion:

 

Zwijght, zwyght Iosephus, zwijght van Arenden, en Kraeyen:

 

Onze ooren zijn te teer: ons hoofd bestaet te draeyen:¹⁰¹⁸

 

Dat schouwspel luyd te vremd: hy zielbraekt die 't aenhoort,¹⁰¹⁹

1020

Wy zwijgen die 't beschout. maer neen, vertelt ons voort:¹⁰²⁰

 

Daer is geen grouwzaemheyd ter weereld zo bezeten¹⁰²¹

 

Of wy zyn 't nu gewoon, en langh al doorgebeten.

Iosephus:

 

Genaeckende daer 't nu van lijcken stonck benaeuwt:¹⁰²³

 

Daer d'Arcke voormaels school met Cherub overscha'uwt:¹⁰²⁴

1025

Van waer men deerlyck de Ierusalemsche wallen,¹⁰²⁵

 

En ons Stadpoorten zagh geraeybraeckt, en vervallen,¹⁰²⁶

 

En d' uytgetrocken doon naeckt, zonder onderscheyd,¹⁰²⁷

 

Den Luypaerden tot roof, de myrre, en 't graf ontzeyd:¹⁰²⁸

 

Na [dat] de Wich'lers de verwoeste Kerck aenschouwen,¹⁰²⁹

1013 't gebeent': de lijken.

1014 tot een ellendigh Kerckhof: tot 'n kerkhof van boosdoeners maakt; in tegenstelling met Des Heeren bergh: de berg van Gods tempel; (ook met bijgedachte aan 't ‘ellendige kerkhof’ dat in Amsterdam aan de Middeldam bij de Nieuwe Kerk lag, en tot begraafplaats diende van misdadigers; vergelijk Hooft 's Warenar vs. 838).

1015 vloon 't gebulck: vluchtten voor 't geloei; vloon bij vlien: vlieden.

1016 ter feest gebeen....: ter feest genodigd, pikten de lijken de ogen uit (al die lijken verpersoonlikt in ‘de Dood’).

1018 bestaet te draeyen: begint te duizelen.

1019 luyd te vremd: klinkt te buitensporig; hy zielbraekt: hij zou er van sterven.

1020 We spreken niet van hem, die 't aanschouwt: wat moet 't dan zijn voor hem, die 't aanschouwt.

1021 geen grouwzaemheyd.... zo bezeten: geen gruwelikheid zo hels.

1023 Genaeckende daer: naderende waar.

1024 school: stond verscholen, verborgen; met Cherub: met cherubijnen; bedoeld zijn de 2 goude cherubijnen die op de Ark des Verbonds stonden; Cherub 'n jongere vorm van Cherubijn dat gevormd is uit 'n Hebreeuwse meerv.: cherubim.

1025 deerlyck: met groot verdriet.

1026 geraeybraeckt: geradbraakt, vernield (raey- naast ra- uit rade- zoals kwaaie uit kwade); vervallen: ingevallen.

1027 d'uytgetrocken doon: de uitgeplunderde doden; zonder onderscheyd: zonder onderscheid van stand, door elkaar.

1028 de myrre: hier bedoeld 't wierookoffer of mogelik de mirre-olie om 't lichaam te balsemen; ontzeyd: (aan wie) geweigerd (is).

1029 Wich'lers: wichelaars, volgens vs. 1042 zijn hier bedoeld de Romeinse offerschouwers (haruspices) die uit de ingewanden de wil van de godheid opmaakten.

[p. 152]

1030

Zy van 't verstroyt gesteente een hoogh outaer doen bouwen:¹⁰³⁰

 

De stylen half gevonckt, de balcken zwert beroockt¹⁰³¹

 

Tot brandhout stap'len op het plat, dat daedlyck smoockt,¹⁰³²

 

En willigh 't vuyr ontfanght: terwijl haer d'ossen lieten¹⁰³³

 

De basterd eerst gekoort recht tusschen d'hoornen gieten:¹⁰³⁴

1035

Den krans ontrucken, en die gaer gebonden bla'en¹⁰³⁵

 

Den vlammen heyl'gen, en 't gezouten korengraen:¹⁰³⁶

 

Den rugh opvlymen, en d'altaerknechts hun genaken:¹⁰³⁷

 

Die met 't gewijde mes haer voort den strot afstaken.¹⁰³⁸

 

Het bloed de leeghte koos, en zwalpende over al,¹⁰³⁹

1040

Bootste een verbolgen meyr, en rooden waterval.¹⁰⁴⁰

 

De buycken opgeschrobt ontslaen haer d'ingewanden,¹⁰⁴¹

 

Die naeuw doorsnuffelt, 't vuyr ontfingh om te verbranden.¹⁰⁴²

 

De Priest'ren stelden haer voor 't Altaer ongeknielt,¹⁰⁴³

 

Dat Titus statigh met de slincker ving'ren hield:¹⁰⁴⁴

1045

Den rechter hy ontzey den zwaren Veldheers hamer,¹⁰⁴⁵

 

Om Hemelwaerts zijn hand te heffen veel bequamer.¹⁰⁴⁶

 

Teruggezienden God! Godin! die noyt geschaeckt,¹⁰⁴⁷

1030 't verstroyt gesteente: 't verspreid liggend gesteente; outaer: altaar (zie vs. 481).

1031 gevonckt: gebrand.

1032 het plat: de offertafel, 't offervlak.

1033 En willigh 't vuyr ontfanght: en gemakkelik ontvlamt; haer: zich.

1034 basterd: 'n heel gewone wijnsoort; wij kennen dit woord nog als naam voor 'n mindere soort suiker; eerst gekoort: nadat ie eerst gekeurd is; koren bijvorm van keuren; recht: juist.

1035 De ossen lieten zich de krans (zie vs. 999) ontrukken, ‘en die gaer gebonden blaen en 't gezouten korengraen den vlammen heyl'gen’; gaer: (gader) samen.

1036 heyl'gen: toewijden, bestemmen voor; 't gezouten korengraen: (zie op vs. 1001).

1037 opvlymen: (met een vlijm: scherp mes) opensnijden.

1038 haer voort: hun terstond.

1039 de leeghte koos: vloeide naar beneden (leeghte: dialekties vooral oostelik, voor laagte).

1040 Bootste een verbolgen meyr: geleek 'n stormige zee.

1041 De buycken opgeschrobt: de opengesneden buiken (schrobben oorspr. krabben, rijten); ontslaen haer: ontdoen zich van, storten uit.

1042 Die naeuw doorsnuffelt: die na nauwkeurig onderzocht te zijn door 't vuur werden opgenomen; de ingewanden werden onderzocht door de offerschouwers, zie op vs. 1029.

1043 haer: zich.

1044 statigh: plechtstatig; met de slincker ving'ren hield: met de linkerhand vasthield.

1045 ontzey: weigerde, legde neer uit z'n linkerhand; hamer: strijdbijl.

1046 veel bequamer: veel welgevalliger (aan de goden).

1047 Hier beginnen de priesters te spreken (riepen zy in vs. 1048); Teruggezienden God: achterwaarts (terugge) ziende god, n.l. de god Janus, die twee aangezichten had; hij was de god van alle begin, en gold voor de oudste van de goden, vandaar werd hij in gebeden en offers 't eerst aangeroepen; van z'n tempel in Rome ('n soort overdekte doorgang met twee tegenovergestelde deuren waarbinnen 'n Janus-beeld stond) waren de deuren in vredestijd gesloten, in oorlogstijd geopend; Godin! die noyt geschaeckt: Vesta de godin, die nooit (door 'n god) geschaakt werd: veel goden begeerden haar, maar zij had gezworen eeuwig maagd te zullen blijven. Als godin van 't offervuur werd zij evenals Janus bij ieder brandoffer aangeroepen.

[p. 153]

 

Om Roome, riepen zy, en onzen Tyber waeckt:¹⁰⁴⁸

 

O Ianus grys van hayr! en Vesta! die te gader¹⁰⁴⁹

1050

Ons gunst draeght, met Iuppyn die grootste, en beste Vader:¹⁰⁵⁰

 

O Vader Mars! en al ghy Goon gezamentlyck,¹⁰⁵¹

 

Die ons genadigh zijt, en om het Keyzerrijck

 

Met zo veel zegens, en triumphen te bevesten¹⁰⁵³

 

't Huys van Vespasiaen hebt uytgekipt ten lesten,¹⁰⁵⁴

1055

En Titus wack'ren erm met zulcken punt verzaeght,

 

't Welck aers'lingh over smyt al watter scepters draeght:^1055-1056

 

Die ghy hem gunstigh holpt vermeest'ren dit tyrannigh,¹⁰⁵⁷

 

Dit boos verwaten volck, zijn Vorsten wederspannigh:

 

O Goon wy dancken u: wy loven u o Goon:

1060

Knickt onzen offer toe, en opent uwen throon.¹⁰⁶⁰

Dochter Sion:

 

Straft ghy geen Heyd'nen meer, God Abrahams! en laetze

 

Afgodisch roocken op uw heyl'ge stede en plaetze?¹⁰⁶²

 

Waer was uw solpherstrael die noyt dien smaet verdroegh?¹⁰⁶³

 

Die Ptolomeus plat jeloers ter aerden sloegh?¹⁰⁶⁴

1065

Was God van God ontkleed? is hy zoo traegh in 't wreken?¹⁰⁶⁵

 

Wat dood, wat straf, wat wraeck, wat volghde voor een teken¹⁰⁶⁶

 

Dien grouwel?¹⁰⁶⁷

Iosephus:

 

Onder des was 't altaer aengegaen.

1048 Om: over; onzen Tyber: de Romeinse Tiber.

1049 grys van hayr: hij was de oudste van de goden; te gader: te samen, beide.

1050 Ons gunst draeght: ons genegenheid toedraagt; Iuppyn of Jupiter; grootste en beste Vader: 't Latijnse optimus maximus.

1051 Mars: de oorlogsgod.

1053 bevesten: bevestigen.

1054 uytgekipt: uitgekozen (uytkippen: uitbroeden).

1055-1056 wack'ren erm: stoere kracht; met zulcken punt verzaeght, 't Welck.... smyt: van zo'n speer hebt voorzien, die neerwerpt.... (punt ook in deze betekenis: speerpunt, vroeger 'n het-woord); aers'lingh over: ruggelings, achterover.

1057 Die ghy: gij die; holpt oorspr. vorm van hielpt.

1060 Knickt.... toe: knikt goedgunstig toe, aanvaardt; opent uwen throon: opent uw hemel om genadig op ons neer te zien.

1062 Afgodisch roocken: afgodiese offers branden; op uw heyl'ge stede en plaetze: op de offerplaats (in de tempel) van de heilige stad Sion.

1063 uw solpherstrael: uw bliksem (zwavelstraal).

1064 Ptolomeus nml. Ptoleméüs IV Philópatoor, koning van Egipte; nadat ie op Antíochus de Grote Palestina veroverd had, kwam ie in Jeruzalem, en wilde de tempel binnendringen, maar werd tegen de grond geslagen. Zie 3 Makkabeeën 2:16; jeloers: naijverig op z'n eer (slaat op die = God; vgl. ‘Ik... ben een jaloerse God’, Uittocht 20:5.

1065 van God ontkleed: van z'n Goddelike macht beroofd.

1066 een teken: 'n wonderteken van Gods straf.

1067 Dien grouwel: op die gruwel; onder des: ondertussen; aengegaen: in brand gegaan.

[p. 154]

 

Met weecken oogen wy dien grouwel zagen aen.¹⁰⁶⁸

 

De rotz drijmael verschud, van onder spleet tot boven,¹⁰⁶⁹

1070

En d'afgrond 't licht verzwolgh door 't gapen vande kloven.¹⁰⁷⁰

 

Den Hemel wierd bekleed met een verbolgen zee,¹⁰⁷¹

 

En dreyghde met tempeest 't afgodisch vuyr alree:¹⁰⁷²

 

Maer d'onverlichte, die van droomen haer geneerden,¹⁰⁷³

 

Dit op een morgengroet, en heylzaem spoock waerdeerden:¹⁰⁷⁴

1075

D'omstaende kryghslie zulcx ten halven naeuw verstaen,^1075-vlgg.

 

Iô Titus, Iô, Iô Vespasiaen,

 

Al schaterende zy de klippen weer doen galmen,

 

En kranssen 's Keyzers kruyn met schaduwende palmen:

 

De Veldheer weder hun een danckb're ziel toekeert,¹⁰⁷⁹

1080

En met 't geslagen vee den ruyterdisch stoffeert.¹⁰⁸⁰

Dochter Sion:

 

Nu treurt Staetdochters, treurt, en krenckt vry al uw zinnen:¹⁰⁸¹

 

Want met haer vleug'len nu de goude Cherubinnen¹⁰⁸²

 

De grouw'len decken, die de jonghlingh ons toeriep¹⁰⁸³

 

Die veyligh inde gracht, en 't hol der leeuwen sliep.¹⁰⁸⁴

1085

Waer toe is Aäron, en Levi nu gekomen?¹⁰⁸⁵

 

Wee Tempel, Stad, en Volck. ghy Paradijs der vromen,

 

Ghy wellust Israels, hoe lighdy nu vertreen!

1068 weecken: betraande, (weecken ouwe 3e n.v. meerv.).

1069 verschud: geschud.

1070 door 't gapen vande kloven: door de gapende kloven; 't licht drong door in de gapende rotskloven.

1071 wierd bekleed....: werd bedekt met 'n stormige lucht.

1072 met tempeest: met 'n storm, met vernieling,

1073 d'onverlichte: de heidenen; haer geneerden van: hun kost verdienden met dromen, met fantazieën (dat zijn de wichelaars of offerschouwers, zie vs. 1029; haer geneerden: zich voedden).

1074 waerdeerden op....: schatten op: verklaarden dit als; spoock: verschijning, teken.

1075-vlgg. Horen dit nauwliks (van de wichelaars), of ze doen de rotsen de zegekreten (Io) weergalmen; Iô zie vs. 506.

1079 hun een danckb're ziel toekeert: hun zijn dankbaar gemoed toont.

1080 't geslagen vee: 't geslachte vee; den ruyterdisch stoffeert: op de tafel van de ridders laat opdienen (ruyter: ridder zie Dl. 1 blz. 612 r. 3, 4).

1081 krenckt vry: pijnigt maar.

1082 Cherubinnen: cherubijnen (Cherubin of Cherubim zie aant. op vs. 1024).

1083 de jonghlingh: nml. de jonge Daniël voorspelde die gruwelen van Jeruzalems verwoesting (zie Daniël 9:26, 27).

1084 gracht: (gegraven) kuil.

1085 Waartoe is onze hogepriester en onze priesterschap nu gekomen? Onze priesterschap is ten einde, nu 't heidendom op onze offerplaats zegeviert: Aäron is de eerste hogepriester en evenals de hele priesterschap uit de stam van Levi.

[p. 155]

Rey van Staetjonff'ren:

 

Helaes! Mevrouwe, helaes! geen godlooze onbesne'en

 

De drymael heylige aerde ontwyde, noch schoffeerde.¹⁰⁸⁹

Dochter Sion:

1090

Wie dan?¹⁰⁹⁰

Rey van Ioodsche Vrouwen:

 

Maer 't boevenschuym dat onzen staet verheerde,

 

Lang eer de gramschap noch des Keyzers veel getergt

 

Zijn Henghsten briesschen dede, en draven in 't geberght:

 

Langh eer noch Titus quam aenbrallen op ons vesten,¹⁰⁹³

 

En ons paleyzen den uytheemschen gaf ten besten:¹⁰⁹⁴

1095

Den volck'ren die de maen zien dobb'ren op d'Euphraet,

 

Wanneerze haer toortze ontsteeckt, en ons den dagh ontgaet:^1095-1096

 

Die Tigris golven zien uyt Taurus lenden dringen:¹⁰⁹⁷

 

Die over Caucasus al hooger Noordwaert springen:¹⁰⁹⁸

 

Die op Pactolus strand het goud in d' oogen raeyt:¹⁰⁹⁹

1100

Die in d'AEgeesche zee zijn hier en daer gezaeyt:¹¹⁰⁰

 

Van 't West daer Tagus laeft den half gebraden Iber:¹¹⁰¹

 

Daer 't oever wederzyds geleckt word vande Tyber:¹¹⁰²

 

d'AEgypter die den Nyl ziet vloeyen over 't droogh:¹¹⁰³

 

d'Araber toegerust met pylen, tros en boogh:¹¹⁰⁴

1105

Meer and'ren, die verhit op 't moorden, en op 't plond'ren,¹¹⁰⁵

 

Met 't weerlicht quamen van haer beuckelaers opdond'ren.¹¹⁰⁶

1089 schoffeerde: onteerde, schond.

1090 De boeven uit ons eigen volk die onze staat verwoest hebben (de roversbenden en andere misdadigers die Gods toorn hebben afgeroepen (zie r. 20, 21 van de Inhoud, blz. 97, zie ook de klacht van Josephus vs. 105-vlgg).

1093 quam aenbrallen: trots kwam aanrijden.

1094 gaf ten besten....: prijs gaf aan de vreemde soldaten (uytheemschen) die in 't Romeinse leger dienden, in 1095-1105 worden die ‘uytheemschen’ nader genoemd.

1095-1096 De volken die langs de Euphraat woonden, oorspr. de Babiloniërs.

1097 Die de wateren van de Tigris uit 't Taurusgebergte zien ontspringen, de Assyriese volken.

1098 De volken die boven 't Caucasus-gebergte zich al verder naar 't Noorden verspreiden, de Skythen.

1099 Pactolus strand: op de oever van de Pactólus, 'n riviertje in Lydië, beroemd door z'n goudzand; raeyt: straalt, schittert.

1100 d'AEgeesche zee: de AEgeïse zee, 't Noord-Oostelik deel van de Middellandse zee, hier: de bewoners van de Cycladen-eilanden, Euboia, Lemnos enz.

1101 Van 't West: in 't Westen (n.l. in Spanje, 't oude Iberië); Tagus: de Taag; den half gebraden Iber: de half verbrande, de bruine Iberiër.

1102 De volken waar de oever...., dus de Latijnse volken (oever oorspr. 'n het-woord).

1103 over 't droogh: Vondel doelt hier op de vruchtbare overstromingen in 't Nijldal.

1104 tros: de pijletros, pijlkoker.

1105 verhit op: heet op.

1106 't weerlicht: 't geschitter; beuckelaers: schilden; opdond'ren: opdagen.

[p. 156]

Dochter Sion:

 

Maer zeght Iosephus hoe 't ons manschap is vergaen,¹¹⁰⁷

 

Die d'Overwinner hielt zo strengelijck geva'en¹¹⁰⁸

 

In 't leger, alsser niets verschoont bleef onbedorven.¹¹⁰⁹

Iosephus:

1110

Der boozen rotte heeft meest verschulde straf verworven.¹¹¹⁰

Dochter Sion:

 

Dat was 't daer ick na haeckte. o Scheydsman! die recht scheyd,¹¹¹¹

 

En inde weeghschael hanght van uw Rechtveerdigheyd¹¹¹²

 

Der menschen zaecken, die omwent'len hier beneden:¹¹¹³

 

Nu zien wy dat by u geen boosheyd word geleden,¹¹¹⁴

1115

Die luyd van d'aerde na den Hemel roept om wraeck.

Iosephus:

 

Nu luystert dat ick u ontvouw de gansche zaeck.

Dochter Sion:

 

Ghy Reyen geeft gehoor.

Iosephus:

 

Zo flucx de krijghslie hoorden

 

't Geblazen koper hun ontzeggen 't vorder moorden:¹¹¹⁸

 

(Behalven dat het was geoorlooft te verslaen

1120

Al wat d'onstuytb're Nood in 't harnasch te weerstaen¹¹²⁰

 

Droomde uyt mismoedigheyd) zy haren Veldheer boden¹¹²¹

 

Noch een ontelb're schaer van afgematte Ioden:

1107 ons manschap: onze soldaten (manschap hier nog verzamelnaam).

1108 geva'en: gevangen (gevaen, de ' is hier niet op z'n plaats (Vondel beschouwde 't als samengetrokken uit gevangen; 't was gevormd naar de vroegere onbep. wijs: vaen: vangen).

1109 alsser niets verschoont bleef onbedorven: deze zin naar voren te plaatsen naar vs. 1107: Maar zeg ons, Josephus, zo er niets gespaard bleef voor verderf, verdelging (onbedorven), hoe is 't dan....

1110 Der boozen rotte: de bende der boosdoeners (zie r. 20, 21 van de Inhoud blz. 97) meest verschulde: tenvolle verdiende.

1111 Scheydsman: Rechter, nml. God; die recht scheyd: die juist, zuiver oordeelt (scheiden: oordelen).

1112 Rechtveerdigheyd hoort bij weeghschael.

1113 Der menschen zaecken: 't doen en laten van de mensen; omwent'len: zich voltrekken, gebeuren, gedaan worden ('t Latijnse volvuntur).

1114 by: door; geleden: geduld.

1118 't Geblazen koper.... ('n Latijnse zegswijze voor: 't blazen van 't koper): 't trompetgeschal hun 't verder moorden hoorden verbieden (vgl. Joodse Oorlogen 6:26 en Egesippus 5:42); vorder: verder (vo(o)rder vergrotende trap van voort).

1120 Ieder die in z'n wanhoop nog meende 't onafwendbare noodlot (d'onstuytb're Nood) met wapens te keren

1121 mismoedigheyd: wanhoop; boden: brachten hem.

[p. 157]

 

Die 's Keyzers omzicht liet door zyner Drossaerts een¹¹²³

 

Uytzond'ren, en de vrome, en schuldige ondersche'en:¹¹²⁴

1125

Maer d'onderzoecker heeft 't verborgen goet te vissen:¹¹²⁵

 

In 's moorders voorhoofd leestme het knagende gewissen:¹¹²⁶

 

Dus streckt hy zoo terstond gedoemt met ziel, en lyf,¹¹²⁷

 

Den woedenden soldaet een zeldzaem tydverdryf.¹¹²⁸

 

Hier moeter een goed deel met handen en met voeten

1130

Genagelt aen het kruys bebloed haer bloedschuld boeten:

 

Daer, stuyrtmender een hoop van Moria te fel¹¹³¹

 

Na Kedrons afgrond toe, als na de doncker hel,¹¹³²

 

En decktze in 't vallen met muyrstucken en met steenen,

 

Dies vinden zy haer eynde, en uytvaert al met eenen:¹¹³⁴

1135

Hier, jagenze om van 't vuyr den heeten gloed t'ontgaen

 

Haer zelf aen palen dood geschroeyt, en half gebra'en:^1135-1136

 

Daer, sterven noch uyt nijd en afgunst vande wachters¹¹³⁷

 

Veel honderden van dees' Godlooze Godverachters:

 

Hier, breecktmenze de le'en met knodzen zwaer van wicht:¹¹³⁹

1140

Daer quetstmen and'ren 't hert, de darmen, en 't gezicht:¹¹⁴⁰

 

En duyzenderley slagh van nieuwgevonden straffen

 

Haer boosheyd achterhaelt.¹¹⁴²

Dochter Sion:

 

Dat leert dat leertze blaffen,

 

Die honden tegen God, die oprecht Rechter niet¹¹⁴³

 

Verschoont in zynen toorne, of door de ving'ren ziet

1145

Ooghluyckende eenig quaed.

1123 Die: nml. de Joden; omzicht: omzichtigheid; zyner Drossaerts een: een van z'n bevelhebbers.

1124 Uytzond'ren: schiften; ondersche'en: onderscheiden, afscheiden (-scheden de Vlaamse vorm van -scheiden).

1125 heeft 't verborgen goet te vissen: heeft 't verborgene nauwkeurig uit te zoeken.

1126 moorder: moordenaar; leestme: leest men; gewissen: geweten (uit 't Duits).

1127 terstond gedoemt: onmiddelik veroordeeld.

1128 zeldzaem: ongehoord, heerlik.

1131 stuyrtmender: stuurt men er, stort men er; van Moria: vanaf de berg Moria, zie vs. 707; te fel: heel wreed.

1132 Kedrons afgrond: de diepte van de beek Kedron, zie vs. 714.

1134 Dies: aldus; uytvaert: begrafenis (door de stenen waarmee ze bedekt werden); al met eenen: meteen, tegelijk.

1135-1136 Hier, jagenze.... haer zelf....: Hier martelen ze zichzelf, om weg te komen uit de gloed van 't vuur, dat hun aan de palen doodschroeit en half braadt.

1137 Verder sterven er door de haat en ongenade van de Romeinse soldaten.

1139 wicht: gewicht.

1140 de darmen: de buik.

1142 achterhaelt: inhaalt, treft; Dat leertze blaffen: dat leert hun zich te verzetten tegen God (spottend voor: dat leert hun af).

1143 die oprecht Rechter: die als eerlik Rechter.

[p. 158]

Rey van Staetjonff'ren:

 

Hoe zijnze voort gevaren¹¹⁴⁵

 

Die aen Ierusalems verderf onschuldigh waren?

Rey van Ioodsche Vrouwen:

 

Hoe anders als bewaert tot een veel strenger loth¹¹⁴⁷

 

Als die booswichten zelve, en menschen zonder God.¹¹⁴⁸

Iosephus:

 

Van Iongelingen sterck van lijf zyn zevenhondert

1150

Tot d'aenstaende triumph des Keyzers uytgezondert,¹¹⁵⁰

 

En die bereyckten noch geen zeven jaer en thien,¹¹⁵¹

 

Als beesten omgeveylt, men heeft verwiss'len zien¹¹⁵²

 

Voor eenen penningh thien en tweemael zo veel zielen,¹¹⁵³

 

Welck zaligh loofden die door 'tzweerd in 't oorloogh vielen:¹¹⁵⁴

1155

Als zy met 't yzer van haer ketens overla'en,

 

Den bolpees schroomden van een strengen Gardiaen.¹¹⁵⁶

 

Voorts, om in schouwplaets 't oogh te dienen der Tyrannen,¹¹⁵⁷

 

Zijn tot der Dieren aes geschickt veel strijdb're mannen:¹¹⁵⁸

 

Of om te schermen lyf om lyf, en hand voor hand:¹¹⁵⁹

1160

Waer 's Princen wellust dan haer omvoert achter land.¹¹⁶⁰

 

Het most een steenen hert geborsten zich erbarmen,¹¹⁶¹

 

Die hier voor 't lest de zoon den vader zagh omermen,

 

De vaders vallen we'er haer zonen om den hals,

 

Den stock haers ouderdoms, den troost haers ongevals:¹¹⁶⁴

1145 Hoe zijnze voort gevaren: hoe is 't hun verder vergaan.

1147 strenger: harder.

1148 menschen zonder God: goddeloze mensen.

1150 uytgezondert: uitgekozen.

1151 En die nog geen 17 jaar oud waren.

1152 omgeveylt: te koop aangeboden; verwiss'len: ruilen.

1153 Voor een penning, tien, twintig jonge knapen.

1154 Welck: die.

1156 Den bolpees schroomden: de bollepees, de gesel vreesden (bolpees: gedroogde pees van 'n bul (stier); naast bul 'n vorm bol; de vorm bol- ook wel gebruikt met bijgedachte aan de knopen en lode balletjes aan 't eind van de pees); Gardiaen: bewaker.

1157 in schouwplaets: in de schouwplaats, in de arena (zie b.v. Joodse Oorlogen 7:6); 't oogh te dienen: 't oog te vermaken.

1158 Zijn uitgekozen om tot voedsel te strekken voor de dieren, veel strijdbare mannen (schicken: ordenen).

1159 lyf om lyf: leven om leven, op leven en dood; hand voor hand: hand om hand (vergelijk: oog om oog, tand om tand; zie Uittocht 21:24).

1160 's Princen wellust....: waar de willekeur ('t persoonlik genoegen) van de vorst hun rondvoert door 't land.

1161 'n Stene hart zou van medelijden barsten (gebarsten, medelijden hebben); Het most: het omdat 'n meedelende zin niet met 'n werkwoord beginnen kan; wij gebruiken nu er in dergel.zinnen; (erbarmen met rijm omermen, omdat er en ar weinig in klank verschilden.

1164 Den stock: de steun; haers ongevals: in hun ongeluk.

[p. 159]

1165

Als elck zijns weeghs bedruckt most volgen die hem leyden,¹¹⁶⁵

 

En ziende thienmael om, in 't al te bitter scheyden

 

Gaf teeckenen genoegh, hoe strengh natuyr verbind

 

Door onderlinge trouw den vader aen het kind,¹¹⁶⁸

 

Het kind aen 's vaders ziel, de broeders aen haer broeders:

1170

Die eertijds hangende aen de borst eens zelfde moeders,¹¹⁷⁰

 

Versloegen d' eerste dorst met d' ongevalschte melck¹¹⁷¹

 

Die uyt een ader vloeyde: o welcken bitt'ren kelck¹¹⁷²

 

Most hier gedroncken zijn! en zoude ick ons vermanen¹¹⁷³

 

De klachten, het gebaer, 't verzuchten, en de tranen,

1175

Ick most bezwijcken, en uwluyder droeve staet¹¹⁷⁵

 

Beschreyde vrouwen dit nu geensins toe en laet.¹¹⁷⁶

 

Daer is 't verhael in 't kort.

Rey van Ioodsche Vrouwen:

 

Nu wreeckt uw leet met schreeuwen,¹¹⁷⁷

 

En huylen overluyd, ghy onbestorven weeuwen,¹¹⁷⁸

 

Roept luyder als ghy pleeght eertijds in barens nood,¹¹⁷⁹

1180

Doen d'eerstgeboren haeckte in uw benauwde schoot

 

Nae 't wenschelijcke licht des levens, dat ons langer¹¹⁸¹

 

Verdrietelijcker valt, en gaet met plagen zwanger.

 

Onze echte mannen ach! gaen zonder den adieu¹¹⁸³

 

Het afgeworpen jock opnemen op een nieuw:¹¹⁸⁴

1185

Onze ouwdstgeboorne helaes! gejuckt voor een Godloozer

 

Herboren Pharo vli'en, en Nabuchodonoser.^1185-1186

 

Ach Ionff'ren met ons treurt.

1165 zijns weeghs: op zijn weg, de weg hem aangewezen; leyden: leidde.

1168 trouw: liefde.

1170 eens: ook bij vrouwelike woorden gewoon, zoals des voor der (zie Dl. 1 blz. 721 op vs. 21).

1171 Versloegen: stilden.

1172 welcken: welk 'n (ook nog dat zelfde 'n in bitt'ren).

1173 gedroncken zijn: gedronken worden; ons vermanen: ons voor de geest brengen (vermanen oorspr.: herinneren).

1175 uwluyder: uw.

1176 geensins.... en: helemaal niet ( dubbele ontkenning ter versterking).

1177 wreeckt: voldoet, geeft lucht aan; schreeuwen: Brabants voor schreien.

1178 onbestorven weeuwen: weduwen (van uw mannen beroofd) hoewel uw mannen niet gestorven zijn.

1179 pleeght: placht, gewoon waart (pleeght verleden tijd, Zuid-Nederl. voor plaagt, zoals in 't middeleeuws).

1181 't wenschelijcke licht: 't gewenschte licht; langer: verder, voortaan.

1183 echte mannen: wettige mannen, echtgenoten; den adieu: de vaarwel, de afscheidsgroet; (adieu, uitspr. adieuw, zie Dl. 1 blz. 512 op vs. 140).

1184 Het afgeworpen jock: 't afgeworpen juk, dat vroeger vooral onder de Egiptiese en Babiloniese vorsten was opgelegd (zie vs. 1186) en daarna afgeworpen; op een nieuw: opnieuw.

1185-1186 gejuckt....: vluchten (vli'en) voor 't juk van 'n goddelozer nu herboren Pharao en 'n (goddelozer) Nabuchodonosor; voor deze laatste zie blz. 92 r. 205.

[p. 160]

Rey van Staetjonff'ren:

 

Helaes! waer blyven wy?

 

De geylheyd des soldaets, och moeders blyft ons by!

 

Brand na ons reynigheyd met trommelen en pypen.^1188-1189

1190

Zy naderen om uyt uwe ermen ons te grypen.

 

Ons kuyscheyd lijd gevaer, die o wat leyder smet!

 

Ieloers de dorpels hield van 's vaders huys bezet:^1191-1192

 

Die heerlijck aen den Rey der Maeghden plagh te brommen,¹¹⁹³

 

En was geheylight voor zoo schoonen Bruydegommen,¹¹⁹⁴

1195

Die 's vyands wreetheyd gaet verstroijen west, en oost.¹¹⁹⁵

 

Helaes! helaes! helaes!

Rey van Ioodsche Vrouwen:

 

Nu dochters zijt getroost.¹¹⁹⁶

Rey van Staetjonff'ren:

 

Och Moeders blijft ons by.

Dochter Sion:

 

Nu zet u wat te vreden.¹¹⁹⁷

Rey van Ioodsche Vrouwen:

 

God Iacobs ziet ons aen, en redze in zwarigheden,¹¹⁹⁸

 

En zalftze die ghy sloeght.¹¹⁹⁹

Iosephus:

 

Deze yd'le tranen spaert

1200

Ghy Ioodsche Vrouwen, die uw droefheyd meer verzwaert.

 

Ghy Maeghden schept wat moeds. wie weet noch van wat enden¹²⁰¹

 

U onverwachten troost kan Iosephs trooster zenden.¹²⁰²

Dochter Sion:

 

Matthias zoon die d'eer zijt van uw ouwd geslacht:¹²⁰³

1188-1189 De wellust van de soldaat - och moeders helpt ons - brandt naar onze maagdelikheid bij hun luidruchtige plezieren; (met trommelen en pypen: met plezier maken bij trommel- en fluitspel).

1191-1192 Wij kuise maagden, lijden gevaar, die - o wat 'n droevige smet (dreigt ons) - met bekommerde zorg (jeloers) altijd binnen de dorpels bleven van 't vaderlik huis; Ons kuyscheyd: wij kuisen; (leyder met -er uitgang achter wat).

1193 aen: bij; plagh te brommen: gewoon was te zingen, te jubelen.

1194 geheylight: toegewijd, bestemd.

1195 Die: nml. de Bruydegommen.

1196 zijt getroost: (weest bemoedigd) houdt moed.

1197 zet u wat te vreden: (maakt u zelf wat kalm) weest wat kalmer; (te vreden: in vrede, in kalmte).

1198 God Iacobs....: God van Jacob, sla acht op ons.

1199 En troost hun die ge geslagen hebt; yd'le: nutteloze.

1201 moeds met s achter wat; van wat enden: van welke kanten.

1202 Iosephs trooster: nml. God, die aartsvader Jozef troostte in de Egiptiese slavernij en gevangenis.

1203 Matthias zoon: d.i. Josephus.

[p. 161]

 

Die d'overwinners vaeck vermorwt hebt en verzacht,¹²⁰⁴

1205

En met uw lippen knede haer hert van Diamanten,¹²⁰⁵

 

Van datze haer grof geschut eerst op deze hooghten planten:¹²⁰⁶

 

Iosephus, of hem noch de Maerschalck zoo beried¹²⁰⁷

 

Dat hy door u beweeght een maet stelde ons verdriet:

 

Zoud ghy tot Iacobs heyl, en troost gebruycken laten¹²⁰⁹

1210

Uw redenrijcke tongh gedopt in honighraten.¹²¹⁰

Iosephus:

 

Wel duyzendmael zoo veel, mevrouwe, voor gewis

 

Houd dat Iosephus gunst tot uwen besten is.¹²¹²

 

's Wets heyl'ge bladen ick geeygent heb door 't bidden:¹²¹³

 

Mijn bloedverwanten oock behouden in het midden

1215

Der slachtingh, daer verbaest elck zagh na 't vluchten om.

 

Des Keyzers mildheyd my den vrijen Edeldom¹²¹⁶

 

Vereerde, en heb gestuyt veel razende sodaten

 

In 't moorden, branden, als de weereld scheen gelaten¹²¹⁸

 

Te wezen zonder Gods bestieringh: dies ick veyl

1220

Mijn ionste willigh noch tot uw en yders heyl:^1219-1220

 

Dan overmids ick nu met Titus meer te vergen¹²²¹

 

Zijn goedheyd schynen mocht te zarren, en te tergen:¹²²²

 

Verzoeckt veel liever zelf noch met gebogen knien

 

Verzachtingh van uw quael: wie droomt, wie weet misschien¹²²⁴

1204 d'overwinners: de overwinnaars, nml. de Romeinen; vermorwt: vermurwd, verbeden; Josephus heeft vele gevangen stamgenoten door z'n voorspraak bij Titus verlost, zie zijn levensbeschrijving door hemzelf achter de ‘Joodse Geschiedenis.’

1205 van Diamanten: hard als diamanten.

1206 Van datze.... eerst: sedert ze voor 't eerst; geschut: d.i. stormrammen, slingerwerktuigen enz. (geschut: alle krijgstuig waarmee geschoten of geworpen wordt).

1207 of hem noch...: als de opperbevelhebber (Titus) zich nog mocht beraden..., zoudt gij dan (vs. 1209).

1209 Iacobs: Israëls; gebruycken laten: gebruiken willen.

1210 redenrijcke: welsprekende; gedopt vooral Zuid-Nederl. bijvorm van gedoopt.

1212 Weest overtuigd dat Josephus hartelik voor uw welzijn opkomen zal (dat Josephus' welwillendheid tot uw welzijn bereid is).

1213 De heilige wetboeken (die in de tempel bewaard werden) heb ik door smeken gered (geeygent: in bezit genomen).

1216 den vrijen Edeldom: de rang van vrije edelman (van Romeins ridder, zie Dl. 1 blz. 612 op r. 3, 4); vrije edeldom: ‘ick wiste tot troost en verquickinge mijnes jammers niet beters te begeeren dan dat hy my de vrye van adel schoncke....’ In Flavius Josephus' levensbeschrijving door hem zelf).

1218 als: toen.

1219-1220 dies ick veyl mijn ionste willigh: derhalve zeg ik graag mijn gunst toe (ick veyl: ik stel ter beschikking; ionste: zie Dl. 1 blz. 517 op vs. 13).

1221 Dan overmids: maar aangezien; Titus.... te vergen: van Titus te vergen.

1222 te zarren: te prikkelen (voor de z-spelling zie Dl. 1 blz. 449 op vs. 47-48).

1224 quael: ellende.

[p. 162]

1225

Wat ghy verbidden mocht van hem ter goeder uren.

 

Der vrouwen tranen doch zoodanigh van naturen

 

En aert zijn, datze vaeck beroeren noch die geen¹²²⁷

 

Die onverbiddelijck in yders oogen scheen.

 

Gaet Vrouwen, Maeghden gaet dan d' Overwinner smeken,

1230

Die morgen of in 't kort zijn leger op zal breken.¹²³⁰

 

Vaert wel Mevrouwe, ick ga. hy wende uw ongeluck¹²³¹

 

Die al uw onheyl weet.

Rey van Staetjonff'ren:

 

Laet ghy ons dus in druck?

Rey van Ioodsche Vrouwen:

 

Iosephus magh ons meer voor ditmael niet gebeuren?

Dochter Sion:

 

Staetjonffren volght my na, en houd wat op van treuren.¹²³⁴

1235

tZa gaenwe, laet ons gaen. ghy Vrouwen volght my na.¹²³⁵

 

Wy moeten dwalen op der vyanden gena.¹²³⁶

Rey van Iodinnen:

 

Laet ons beschreijen 't algemeen

 

Verderf, en 't licht dat ionghst bescheen¹²³⁸

 

Die Hemelhoogh getoornde klippen¹²³⁹

1240

Van Davids veel bestormde Stad:

 

Als God haer val gezworen had¹²⁴¹

 

Met onbedriegelijcke lippen.

 

Of 's Tempels grondvest nacht en dagh^1243-vlgg.

 

Nae 't Sterren welfsel open lagh,

1245

Geverwt van 't bloed der welgeboornen,¹²⁴⁵

 

En ofmen 's Keyzers Ad'ler mocht¹²⁴⁶

 

Zien met zijn pennen slaen de locht,

1227 beroeren: ontroeren.

1230 in 't kort: binnenkort.

1231 hy: Hij (nml. God)....

1234 van treuren: met treuren.

1235 tZa: welaan, kom (naast tza ook sa).

1236 Wij moeten rondzwerven (zelf machteloos) hopend op de goedertierenheid van de vijanden.

1238 't licht dat ionghst: 't licht dat 't laatst: de laatste dag die Jeruzalem bescheen.

1239 getoornde klippen: getorende bergen (getoornd: met torens bezet).

1241 Als: nadat; Kristus had dit voorspeld: Matth. 23:38 en 24:2.

1243-vlgg. Of de tempel al verwoest was door de Romeinen en z'n grondvesten open lagen voor de sterrehemel.

1245 der welgeboornen: van de vrije Joodse burgers.

1246 's Keyzers Ad'ler: 't oorlogsvaandel waarop de keizerlike adelaar stond met uitgeslagen vleugels (vgl. vs. 1247); 't was in deze tijd 't veldteken van ieder legioen; mocht: kon.

[p. 163]

 

En schitt'ren af van stompe toornen:¹²⁴⁸

 

Noch even trotz, en onbezorght,¹²⁴⁹

1250

Op d'opperstad, en Davids borght^1250-vlgg.

 

De muyters haer borstweeren manden:

 

En wie zijn doodverw had gezet

 

Uyt vreeze, 't vluchten wierd belet^1252-1253

 

Van boeven, die hier t'zamen spanden.¹²⁵⁴

1255

Maer als zijn opzet, en besluyt

 

God tegen ons wou voeren uyt,

 

Is schielijck 't Leeuwen hert ontvallen¹²⁵⁷

 

Ons manschap: die beancxt uyt nood¹²⁵⁸

 

Den vyand zonder slagh of stoot

1260

Beklimmen liet de trotze wallen:

 

De vyand die zijn vaen alree¹²⁶¹

 

Van ons Rondeelen zwieren de',¹²⁶²

 

En blies triumph van vreughde droncken.

 

Doen quam die dagh en uyr dat God¹²⁶⁴

1265

Ons had bescheerd dat strenge loth¹²⁶⁵

 

Zijns gramschaps, die bestond t'ontvoncken.¹²⁶⁶

 

't Roomsch Krijghsvolck als 't geen wederstand

 

Noch tegenweyr van mannen vand,¹²⁶⁸

 

Drongh't met geslepene rappieren¹²⁶⁹

1270

In d'enge straten bol en dick:¹²⁷⁰

 

Daer 't wade in eenen oogenblick¹²⁷¹

1248 schitt'ren af: afschitteren; van: vanaf; stompe toornen: de half geknotte torens, waarover gesproken is in vs. 126.

1249 trotz (voor de z-spelling zie Dl. 1 blz. 449 op vs. 47-48); onbezorght: onbekommerd.

1250-vlgg. De muyters: hier zijn bedoeld de Zeloten, zie blz. 97 r. 20, 21; haer borstweeren manden: bemanden hun borstweringen; toen de Romeinen de tempelberg gewonnen hadden en de benedenstad, vluchtten de Joden naar de bovenstad; de burcht van David lag in de bovenstad (opperstad, zie aant. op r. 21 blz. 97).

1252-1253 En wie van angst 'n lijkkleur had gekregen.

1254 Van: door.

1257 't Leeuwen hert: de leeuwemoed.

1258 Ons manschap: aan onze mannen; manschap: leger (nog verzamelwoord); uyt nood: uit benauwdheid.

1261 De vyand is 'n herhaling van den vyand in 1259.

1262 Rondeelen: ronde torens of versterkingen aan de wallen; de' (dede): deed.

1264 uyr was vroeger 'n de-woord.

1265 bescheerd: bepaald; bescheerd: de oorspr. vorm van beschoren.

1266 bestond: begon.

1268 vand: de oorsp. vorm van vond.

1269 rappieren: degens.

1270 bol en dick: drassig en bemodderd (van lijken en bloed).

1271 Daer 't wade: waar 't waadde.

[p. 164]

 

Ten enck'len toe in bloedrievieren.¹²⁷²

 

d'Een om t'ontvli'en de bleecke dood

 

In onderaerdsche kelders vlood,

1275

Wiens toegangh wierd gestopt met blinden:¹²⁷⁵

 

En d'ander door mistroostigheyd,¹²⁷⁶

 

En wanhoop in zijn ziel verleyd,¹²⁷⁷

 

Gewapent gingh zijn Kerckhof vinden.¹²⁷⁸

 

Hoe menigh held, die trotz van moed

1280

Wou 't vaderland zijn heldisch bloed

 

Opoff'ren in 't gevaer der straten,¹²⁸¹

 

Van vrouwe en kind'ren om den hals

 

Gevallen wierd, met veel geschals:¹²⁸³

 

Wat wildy vader ons verlaten.

1285

't Kind dat noch eerst aen bancken gingh¹²⁸⁵

 

Aan 's moeders achterslippen hingh.

 

De voester 't zuygelingh liet weenen,¹²⁸⁷

 

En quam haer vrouw te hulp, zoo ras

 

De Meester greep nae 't courtelas.¹²⁸⁹

1290

't Riep deerlijck al: waer wildy henen?¹²⁹⁰

 

Als d'Huysweerd ziet dat uyt noch in

 

Hem laet 't bestorven huysgezin:^1291-1292

 

Laet los, laet los, roept hy ten lesten,

 

Dat ick alleen van 't hooge dack¹²⁹⁴

1295

Mijn poorte vry van ongemack,¹²⁹⁵

 

En ons ontslae deze helsche pesten.¹²⁹⁶

 

't Is nauw gezeyd men vlieghter knap¹²⁹⁷

1272 Ten enck'len toe: tot de enkels toe.

1275 Wiens: wier; blinden: luiken.

1276 mistroostigheyd: moedeloosheid.

1277 verleyd: op 'n dwaalspoor gebracht, van de wijs gebracht.

1278 Zocht de dood met z'n eigen wapens.

1281 Opofferen door te vechten in de straten.

1283 geschals: geschrei; geschals met 2e n.v. -s achter veel.

1285 dat noch eerst aen bancken gingh: dat nog pas langs banken leerde lopen; ook dit kleine kind hielp moeder om vader tegen te houden.

1287 voester: voedster, zie op vs. 774; 't zuygelingh: Vondel maakte er 'n het-woord van door bijgedachte aan kind.

1289 ...'t courtelas: de dolk greep om te gaan strijden (courtelas uit 't Frans overgenomen).

1290 't Riep deerlijck al: alles riep smartelik.

1291-1292 d'Huysweerd: de huisvader; uyt noch in hem laet: dat ze hem geen stap laten verzetten. - bestorven: beangste.

1294 van 't hooge dack: om op 't dak met stenen de vijand van de deur te houden (zie vs. 1306-vlgg.).

1295 Mijn poorte vry van ongemack: m'n huis bevrij van ellende.

1296 ontslae: ontsla van.

1297 knap: vlug.

[p. 165]

 

Na boven, langhs den wenteltrap,

 

Met steenen toegerust, en blocken.

1300

Daer ziet hy, hoe een blaeuwe wolck

 

En roth van't fel Latynsche volck^1300-1301

 

Komt op zyn dorpels aengetrocken.¹³⁰²

 

Maer als zy dreygen klop op klop

 

Te dryven met heyrhamers op¹³⁰⁴

1305

De poort bewaeckt van slot, en grendel:¹³⁰⁵

 

Wreeckt hy dien euvel heel goed koop,¹³⁰⁶

 

En kneust de voorste vanden hoop,

 

En hagelt onder 't moorders vendel.¹³⁰⁸

 

De Ruyters 't bloed, verbittert heel,

1310

Krimpt van de zool in't beckeneel,^1309-1310

 

Zoo man en ros de beenen breken:¹³¹¹

 

Dies zendenze met styve boogh¹³¹²

 

Wraeckgierigh haer geschut om hoogh,¹³¹³

 

En branden om dien smaed te wreken.

1315

Wat groeyt hier een nieuw stads rumoer:

 

De deur gescheurt vlieght op de vloer,

 

Van toorn zy op haer tanden knersten:

 

De voester die betaelt 't gelagh:¹³¹⁸

 

De moeder sneuvelt in een dagg',¹³¹⁹

1320

En 'tzuyg'lingh treenze 'thert te bersten.

 

Terwyl 't bene'en al uytgeleeft¹³²¹

 

Den lesten schreeuw, en doodsnack geeft,¹³²²

 

D'Huysvader om haer voor 't verderven¹³²³

 

Te ho'en, van boven rolt verbaest,¹³²⁴

1300-1301 een blaeuwe wolck en roth: 'n troep als 'n donkere wolk (blauw dikwels: zwart, donker, vertaling van 't Lat. caeruleus); fel: wreed.

1302 dorpels: drempels (van 't huis).

1304 Met strijdbijlen de deur open te slaan (zie vs. 1316); heyrhamers: (legerhamers) strijdbijlen.

1305 bewaeckt van: beveiligd door.

1306 euvel: euvelmoed; goed koop: gemakkelik.

1308 hagelt onder: stort stenen onder; vendel: (in de Nederlanden zoals Vondel 't bedoelt) 'n afdeling krijgsvolk onder één vaandel (ook bende genoemd); hier: 'n troep soldaten.

1309-1310 't Bloed stijgt in de fel verbitterde ruiters van de voeten (van de zool) naar 't hoofd (beckeneel: hersenpan, hersens).

1311 Zoo: zodra, nu.

1312 styve: straffe, gespannen.

1313 haer geschut: hun pijlen (zie aant. op vs. 1206).

1318 betaelt 't gelagh: moet voor de anderen boeten.

1319 dagg': dolk.

1321 't bene'en al: beneden alles ('t al: alles).

1322 doodsnack: doodsnik (snack: zie op vs. 898).

1323 haer: hun.

1324 Te ho'en: te hoeden.

[p. 166]

1325

Die d'ongebonden moorders haest¹³²⁵

 

Uyt toorne en wraeck aen hutspot scherven.¹³²⁶

 

De Maeghden nauwlycx houwbaer noch,¹³²⁷

 

Zy na veel dreygementen och!

 

Van hare jonghvrouwschap onthulden:¹³²⁹

1330

Die na veel zwymens riepen luyd:¹³³⁰

 

Is 't Godlijck recht in Isr'el uyt

 

Dat God dien overmoed kan dulden?

 

Wie kan afmalen al d'ellend,

 

Die waerme 't aenzicht keert of wend¹³³⁴

1335

Gebeurt? wat blijfter onbedorven¹³³⁵

 

Van 't roofgier spoock? op snood gewin¹³³⁶

 

Verhit, dat menigh huysgezin

 

Van honger leegh vond uytgestorven.¹³³⁸

 

De zon al vroeger dan zy plagh

1340

Den draeyboom toesloot van den dagh,¹³⁴⁰

 

En weeck dees grouw'len inde baren.¹³⁴¹

 

Die menschenslachters moordens zat,¹³⁴²

 

Maer woedens niet, doen noch de Stad¹³⁴³

 

Met vuyr ten Hemel deden varen.¹³⁴⁴

1345

Gelijck den dagh was doorgebracht

 

Met moorden, zy den duyst'ren nacht

 

Met blaeck'ren sleten, en met branden.

 

God waerom ledy dat uw Kerck¹³⁴⁸

 

En Stad, der Eng'len timmerwerck,¹³⁴⁹

1350

Geschend wierd van zo snooden handen.¹³⁵⁰

1325 ongebonden: bandeloze, tomeloze; haest: onmiddelik.

1326 aen hutspot scherven: kort en klein hakken (scherven: in stukken verhakken; scherf: stuk, vroeger ook van andere dingen dan van glas en aardewerk en dergelijke).

1327 houwbaer: huwbaar (met Brab.-Holl. ou).

1329 Van hare jonghvrouwschap onthulden: van hun maagdelikheid beroven (onthulden eigenlik: 'n vorst z'n hulde ontzeggen, van z'n hulde beroven; of van onthullen: van z'n hoofdsieraad, z'n kroon beroven).

1330 na veel zwymens: na herhaalde bezwijming.

1334 waerme: waar men (me zwak betoonde vorm van men).

1335 onbedorven: ongeschonden.

1336 't roofgier spoock: 't roofgierig gespuis; snood: schandelik.

1338 leegh bij uytgestorven.

1340 Den draeyboom toesloot: zoals de toegang van 'n binnenhaven 's avends werd afgesloten met 'n draaiboom.

1341 weeck dees grouw'len: deze gruwelen ontweek.

1342 moordens met s bij zat: verzadigd van 't moorden; zo ook woedens in 't volgend vers.

1343 doen: toen.

1344 ten Hemel deden varen: in de lucht deden opgaan.

1348 ledy: leedt gij, stondt ge toe; Kerck: tempel.

1349 der Eng'len timmerwerck: dat hemels bouwwerk (als met engelehanden gemaakt).

1350 Geschend wierd van: verwoest werd door; (schenden werd oorspr. zwak vervoegd).

TEKSTKRITIEK: vs. 647. In de oude uitgave staat achter brand geen komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 866 Drijmael, de oude uitgave heeft Driemael.

TEKSTKRITIEK: vs. 1069 drijmael, de oude uitgave heeft driemael.

TEKSTKRITIEK: vs. 1262, de oude uitgave heeft achter de' 'n punt.