Brabbeling (1614)

Studie-uitgave met inleiding, annotaties en commentaar

I.2.3 De door Visscher geautoriseerde edities uit 1614

Twee jaar na de quasi anonieme Leidse uitgave van 1612 nam Roemer Visscher het initatief in eigen hand en verzorgde hij zelf een bundeling van zijn gedichten, die hij de titel Brabbeling (Beuzelpraat) meegaf. De technische uitvoering ervan vertrouwde hij toe aan de plaatselijke uitgever Willem Jansz (1571-1638). Diens bedrijf was gevestigd, zoals de titelpagina vermeldt, in het pand de ‘Sonne-wyser’ dat gelegen was ‘op't Water’, het huidige Damrak, en wel op de hoek met de Mandenmakerssteeg. Als uitgever is Willem Jansz beter bekend geworden onder de naam Willem Jansz Blaeu waarmee hij na 1621 zijn uitgaven signeerde. Hij deed dat om verwarring te voorkomen met zijn, zeker in de gelatiniseerde vorm, naamsverwante aartsrivaal als uitgever én tevens naaste buurman Johannes Janssonius. Willem Jansz was van 1608 tot1638 actief in de uitgeverij¹⁴⁹ en hij wist een omvangrijk en veelzijdig fonds van hoog niveau op te bouwen met werk van onder meer Vondel, Hooft, Cats, Erasmus, Heinsius, Lipsius en Hugo de Groot.¹⁵⁰ Blijvende bekendheid verwierf het bedrijf met de kaarten en atlassen die Willem Jansz en vervolgens met name zijn zoon en opvolger Joan op de markt brachten, met als hoogtepunt de fameuze ‘Blaeu-atlas’.¹⁵¹

Met de publicatie van al zijn geschriften gaat Visscher in 1614 voortvarend aan de slag. Hij laat in dat jaar bij Willem Jansz niet alleen zijn poëzie verschijnen, de Brabbeling, maar ook de door hem vervaardigde emblemen, de Sinnepoppen. Beide uitgaven zijn nog geruime tijd beschikbaar geweest, want in de oudste bewaard gebleven fondscatalogus van uitgeverij Blaeu, de Catalogus librorum officinae Guilielmi Blaeu uit 1633, staan beide titels bij de afdeling ‘Duytsche (= Nederlandse) boecken’ nog altijd vermeld.¹⁵²

Inmiddels is echter gebleken dat met deze twee uitgaven het verhaal over de betrokkenheid van Willem Jansz bij de publicatie van het werk van Roemer Visscher in 1614 niet is afgerond. Bij mijn onderzoek naar eventuele interne varianten binnen de overgeleverde exemplaren van de Brabbeling bleek dat dergelijke beperkte en incidentele verschillen zich niet voordeden, maar dat er daarentegen in sommige exemplaren verrassend genoeg van zulke substantiële veranderingen sprake was dat die maar tot één conclusie konden leiden. Willem Jansz bracht in 1614 niet één, zoals tot dan werd aangenomen, maar twee edities van de Brabbeling op de markt.¹⁵³

Het onderzoek naar mogelijke interne varianten binnen de uitgave 1614 van de Brabbeling werd uitgevoerd door middel van een partiële collatie van alle bekende exemplaren. Een integrale vergelijking van de volledige tekst door middel van transparantkopieën, waarmee men snel complete pagina's op onderlinge afwijkingen kan controleren, bleek niet uitvoerbaar vanwege de oneffenheden in het papier en het dicht opeen gezette gotische lettermateriaal met een kleine korpsmaat. In plaats daarvan werden de exemplaren vergeleken op een aantal aspecten: titelpagina, paginering inclusief onregelmatigheden, katernopbouw en de posities van de katernsignaturen ten opzichte van de bovenliggende tekstregel. Ter aanvulling gebruikte ik de zogenoemde lineaalmethode, waarbij men twee pagina's met elkaar vergelijkt door twee linealen op dezelfde plaats over de pagina te leggen en vervolgens na te gaan of er afwijkingen waarneembaar zijn.¹⁵⁴

Bij die partiële collatie bleken enkele exemplaren zeer veel afwijkingen te vertonen die het kader van incidentele interne varianten ver te buiten gingen: aanhoudende verschillen in spelling en interpunctie, zelfs in die mate dat het merendeel van de regels varianten te zien geeft; afwijkingen in de paginering en in de posities van de katernsignaturen, waarover hierna meer; sluitvignetten die op twee plaatsen niet in de breedte maar in de lengte gezet zijn (fol. M8v en fol. N6r); twee verschillende titelpagina's zoals een vergelijking met een lineaal, gelegd langs twee vaste punten, aantoont. Een in het oog springend verschil aldaar is de zeer afwijkende spatiëring in de frase ‘oversien, en meer’ (zie afb. 10-11). Daarnaast is de plaats van uitgave op de titelpagina van de eerste druk onderstreept en bij de tweede niet.

Afb. 10. Titelpagina van de eerste druk van de geautoriseerde uitgave van de Brabbeling uit 1614. Universiteitsbibliotheek, Leiden

Afb. 11. Titelpagina van een exemplaar van de tweede druk van de geautoriseerde uitgave van de Brabbeling uit 1614

Het meest markante verschil is de aanwezigheid van verschillende lijsten met errata.¹⁵⁵ Sommige exemplaren bevatten twee lijsten met errata (fol. O6r-O7r) en andere maar één (fol. O6r-v). Deze laatste hebben daardoor ook één bedrukte pagina minder (fol. O7r). De exemplaren met twee lijsten met errata zijn het eerste gedrukt. De daarin aangegeven rectificaties zijn namelijk voor een substantieel deel uitgevoerd in de exemplaren met slechts één lijst errata. Vooral de tweede lijst met errata is ingrijpend van karakter omdat ze tevens wijzigingen in de samenstelling van het boek zelf behelst, die beogen om samenhangende gedichten dichter bij elkaar te plaatsen. Ook deze arbeidsintensieve veranderingen in de volgorde zijn aangebracht, in het zesde en zevende schok van de ‘quicken’.

Tot slot is aan het einde van de tweede lijst met errata (fol. O7r) nog een opmerkelijke wervende mededeling te vinden die in de exemplaren met slechts één lijst errata ontbreekt, namelijk ‘Cortelijk nae desen sullen volghen de Sinnepoppen van Roemer Visscher’. Aan de hand daarvan kunnen we de volgorde reconstrueren waarin het werk van Visscher in 1614 op de markt kwam. Eerst verscheen de eerste druk van de Brabbeling (hier Br¹), daarna de embleembundel Sinnepoppen en vervolgens de tweede gerectificeerde druk van de Brabbeling (hier Br²). Ondanks al deze verschillen is tot mijn onderzoek naar eventuele varianten in de Brabbeling het bestaan van twee drukken uit 1614 onopgemerkt gebleven. De vraag is waarom dat niet eerder is waargenomen.¹⁵⁶

Op de eerste plaats is de kans om een exemplaar van de eerste druk in handen te krijgen vrij gering. Het enige specimen dat in Nederland in een openbare collectie beschikbaar is bevindt zich in de Leidse universiteitsbibliotheek (1371 G 2) en was destijds in het bezit van Costantijn Huygens. Van de twee overige exemplaren bevindt het ene zich in een Nederlandse particuliere collectie en het andere in de Gentse universiteitsbibliotheek. Overigens is de Leidse universiteitsbibliotheek de enige plaats waar men beide drukken van de Brabbeling direct met elkaar kan confronteren. Kortom, de mogelijkheid om zich te realiseren dat deze editie een bijzondere drukgeschiedenis heeft gehad is beperkt. Toch is ook dit afwijkende Leidse exemplaar in eerste instantie niet gesignaleerd in de Short-Title Catalogue, Netherlands (STCN), die onder andere tot doel heeft om drukken van elkaar te onderscheiden. Het criterium dat men daarbij hanteert is ten aanzien van de Brabbeling in elk geval kwetsbaar gebleken. En daarmee stuiten we op de tweede reden waarom de beide drukken van de Brabbeling onopgemerkt bleven.

Als middel om drukken van elkaar te onderscheiden hanteert de STCN de zogenaamde ‘vingerafdruk’.¹⁵⁷ Het is een vaste formule bestaande uit het jaar van uitgave, het formaat van het boek en de positie van enkele katernsignaturen ten opzichte van de tekstregel erboven. Dit laatste element nu - de katernsignatuur is in feite een hulpmiddel voor binders om katernen op de juiste volgorde te leggen - wordt gezien als een doorslaggevend en handig instrument om verschillende drukken te identificeren. Gebleken is namelijk dat zetters zelfs bij pagina-voor-paginaherdrukken niet de moeite namen om ook de katernsignaturen op precies dezelfde positie te plaatsen. Desondanks is in het geval van de Brabbeling dit criterium niet afdoende gebleken om de twee drukken uit 1614 van elkaar te onderscheiden. Het probleem bij de toepassing van dit hulpmiddel is namelijk de subjectiviteit bij de bepaling van de exacte positie van de katernsignatuur die wordt vastgelegd in een notatie. De STCN noteert alleen die tekens die volledig binnen een katernsignatuur vallen en kwam daarbij aanvankelijk voor alle beschreven exemplaren van de Brabbeling tot één notatie van de katersignaturen A2 en O5. Optische confrontatie van deze katersignaturen met elkaar (zie afb. 12) leert echter dat ze niet in alle exemplaren precies dezelfde posities innemen met als gevolg dat een en ander tot afwijkende notaties zou moeten leiden.

Afb. 12a. Katernsignatuur A2 in Br¹.

Afb. 12b. Katernsignatuur A2 in Br².

Afb. 12c. Katernsignatuur O5 in Br¹.

Afb. 12d. Katernsignatuur O5 in Br².
Afb. 12. Katernsignaturen in Roemer Visschers Brabbeling (1614) behorend tot de vingerafdruk van de STCN

De STCN noteerde aanvankelijk voor A2 de positie ‘ek’ en voor O5 ‘clou’. Naar mijn opvatting zouden dat in het geval van de strikte toepassing van de STCN-norm voor Br¹ achtereenvolgens ‘eke’ en ‘clou’ moeten zijn en in het geval van Br² ‘bek’ en ‘clou’.¹⁵⁸ Dus slechts aan de hand van één katersignatuur, A2, zou geconstateerd kunnen zijn dat er met het drukproces in 1614 iets bijzonders aan de hand moet zijn geweest. Inmiddels onderscheidt de STCN voor de Brabbeling in 1614 twee drukken, maar voor katernsignatuur A2 in Br² hanteert men een notatie die afwijkt van mijn voorstel (‘ek’ in plaats van ‘bek’). Eensluidende en onbetwistbare interpretatie van de positie van katersignaturen blijkt dus geen haalbare kaart en daarmee blijft de vingerafdruk van de STCN een kwetsbaar instrument om drukken te onderscheiden.

Nog een ander element in de STCN-beschrijving had de optie van twee drukken voor de Brabbeling kunnen ondersteunen, namelijk de collatieformule die de katernopbouw van het boek weergeeft.¹⁵⁹ Zoals hiervoor is aangegeven heeft de eerste druk van de Brabbeling door de twee lijsten met errata één bedrukte pagina meer (fol. O7r), terwijl hetzelfde blad in de tweede druk helemaal onbedrukt is gebleven. Dit verschil had moeten leiden tot twee verschillende collatieformules, respectievelijk A-O8 voor Br¹ en A-O8 (O7 blank) voor Br².¹⁶⁰ Ook dit onderscheid is inmiddels in de STCN terug te vinden.

149 Blaeu overleed in oktober 1638. Toch bevat de STCN enkele drukken uit 1639 die nog (mede) op zijn naam staan. Derhalve geldt daar 1639 als het einde van zijn werkzame periode.

150 Een overzicht van zijn uitgaven is te vinden in de STCN. Zie voor een impressie van de verschillende vakgebieden die zijn fonds bestrijkt: Keuning, Willem Jansz. Blaeu, p. 30-37.

151 Keuning, Willem Jansz. Blaeu, p. 1-13, 28-37; De la Fontaine Verwey, ‘Willem Jansz Blaeu’; Donkersloot-de Vrij, Drie generaties Blaeu, p. 19-37, 72-73.

152 Aldaar op p. 12. Het enige bekende exemplaar bevindt zich in de Bibliothèque Mazarine te Parijs. Voor reproducties van deze catalogus, zie: Koeman, ‘Willem Blaeu's Catalogus Librorum’; Keuning, Willem Jansz. Blaeu, p. 122-128 (tevens beschikbaar op: http://www.xs4all.nl/~adcs/blaeu/catal.html).

153 Fleurkens, ‘Een kwestie van identificatie’. Bij het toenmalige drukproces waren interne varianten binnen één druk geen onbekend verschijnsel. Er kan onder meer sprake zijn van handschriftelijke correcties, van correcties tijdens het drukken waarbij ongecorrigeerd materiaal echter wel bewaard bleef en ook in exemplaren meegebonden werd, alsmede van de vervanging van bepaalde bladen (a.w., p. 148).

154 Zie ook: Fleurkens, ‘Een kwestie van identificatie’, p. 148-149. Zie verder inzake partiële collatie alsmede het gebruik van transparantkopieën en de lineaalmethode onder meer: Mathijsen, Naar de letter, p. 240-244; Verkruijsse, ‘Jedes Buch hat eine Geschichte’, p. 30-32.

155 Fleurkens, ‘Een kwestie van identificatie’, p. 151-152.

156 Eén onderzoeker, Foncke, heeft zich eerder afgevraagd of er in 1614 toch van twee edities van de Brabbeling sprake is geweest, zij het op verkeerde gronden. In ‘Een epigram van Clément Marot’ (p. 502, n. 11) stelt hij een exemplaar van de uitgave 1614 met een ‘h’ in de titel (Brabbelingh) in handen gehad te hebben. Zo'n exemplaar is echter onbekend. Waarschijnlijk ging het om een boek van de editie 1669 die Foncke als een herduk van 1614 beschouwde en die wel de toegevoegde ‘h’ heeft (zie verder alhier Sp.[1].26, rubriek ‘Editie’). Een tweede door hem gesignaleerd verschil bracht Foncke andermaal tot de suggestie van mogelijk twee drukken in 1614 (‘Twee dichterlijke vrienden’, p. 147). Hij constateerde daar dat de nummering van een van de gedichten uit de ‘Rommelsoo’ in de editie Van der Laan afweek van die in de brontekst die Foncke zelf voor ogen had, echter zonder zich te realiseren dat Van der Laan slechts een fout in de bron corrigeerde. Het betreft de gedichten die in de huidige editie uiteindelijk de nummers Ro.1.64-65 gekregen hebben (zie voor de verschillende nummeringen alhier de ‘Concordans’, bijlage IV.1).

157 Fleurkens, ‘Een kwestie van identificatie’, p. 149-150; zie verder ook aldaar voor de problematiek rond de betrouwbaarheid van de vingerafdruk. Zie ook: http://www.kb.nl/expertise/voor-bibliotheken/short-title-catalogue-netherlands.

158 In mijn opstel ‘Een kwestie van identificatie’ (p. 154-155) werk ik ook de notaties uit op basis van een minder strikte norm dan die van de STCN, wanneer namelijk ook de letters genoteerd worden die slechts gedeeltelijk samenvallen met de katernsignatuur. Naar mijn idee vermindert dit uitgangspunt aanzienlijk het aantal subjectieve beslissingen of een bepaalde letter al dan niet tot de notatie moet behoren. Men hoeft namelijk niet meer vast te stellen of een bepaald (letter)teken al dan niet volledig door de katersignatuur gedekt wordt. Deze ruimere interpretatie zou in het geval van A2 tot één notatie hebben geleid (‘beke’) en bij O5 tot twee verschillende (respectievelijk ‘$clou’ ($ staat in de STCN voor een spatie) en ‘$clout’). Zie ook het overzicht van katernsignaturen in par. I.2.3.2.

159 Handleiding, p. 41-44.

160 Zie ook: Fleurkens, ‘Een kwestie van identificatie’, p. 152.

I.2.3.1 Analytisch-bibliografische beschrijving van de Brabbeling

Momenteel zijn er van de door Roemer Visscher geautoriseerde uitgaven van de Brabbeling uit 1614 twaalf exemplaren bekend, die allemaal bekeken zijn. Drie daarvan behoren tot de eerste druk (Br¹) en de overige negen tot de tweede (Br²). Voor de beschrijving van deze exemplaren als materieel object volg ik de analytisch-bibliografische richtlijnen zoals die door Verkruijsse zijn geformuleerd.¹⁶¹ Omdat afbeeldingen van beide titelpagina's hier getoond worden (zie afb. 10-11) blijft transcriptie ervan achterwege. Deze kan hoe dan ook slechts bij benadering een indruk van de werkelijkheid geven. Als uitgangspunt bij de beschrijving dient de laatste door Visscher gereviseerde druk (Br²), die als bron fungeert voor deze editie. Eventuele analytisch-bibliografische verschillen in Br¹ komen daarna aan bod. Per druk staan eerst de gegevens voor een standaardexemplaar vermeld; eventuele afwijkingen daarvan zijn bij de individuele exemplaren verantwoord. Verder zij er hier op gewezen dat in geen van beide drukken verdere interne varianten zijn aangetroffen.

161 Verkruijsse, Mattheus Smallegange, p. 42-47; idem, ‘Moeilijk en dogmatisch’, p. 18-22. Zie ook: Mathijsen, Naar de letter, p. 232-237.

I.2.3.2 De laatste geautoriseerde druk, Br²

Opbouwformule¹⁶² Br²

Naast het bibliografisch formaat geeft deze formule het aantal katernen aan (veertien), plus het aantal bladen per katern (acht).¹⁶³ Tussen de vierkante haken staat bij het $-teken het aantal bladen dat per katern normaliter gesigneerd is, met daarachter de bladen waarop de katernsignatuur ontbreekt. Overigens, het opvallend kleine formaat 16^o wordt ook in de fondscatalogus van de firma Blaeu uit 1633 genoemd.¹⁶⁴

16^o: A-O⁸ [$ 5 (- A1, A4-5, F4, G4, O4)]

162 Verkruijsse (Mattheus Smallegange, p. 43) gebruikt de term ‘opbouwformule’ voor de katernopbouw van één individueel exemplaar en ‘collatieformule’ voor de beschrijving van de ‘ideal copy’ van een gehele oplage. Vanwege de uniformiteit beperk ik me hier tot ‘opbouwformule’.

163 De letters I en J werden destijds niet onderscheiden bij de aanduiding van katernen, vandaar het totaal van veertien katernen.

164 Aldaar p. 12. Voor reproducties van deze catalogus, zie: Koeman, ‘Willem Blaeu's Catalogus Librorum’; Keuning, Willem Jansz. Blaeu, p. 122-128 (tevens beschikbaar op: http://www.xs4all.nl/~adcs/blaeu/catal.html).

Paginering Br²

Na de opgave van het aantal bladen volgt achter het = -teken de wijze van paginering. Ongenummerde pagina's die binnen de paginering vallen zijn onderstreept. Overige afwijkingen en bijzonderheden zijn tussen ronde haken gespecificeerd. In de paginareeks ontbreken de nummers 178-179. Omwille van de overzichtelijkheid heb ik deze omissie voor de daarna volgende pagina's niet hersteld. Alle pagina's vanaf 180 behouden in deze editie dus hun eigen nummering. De consequentie daarvan is dat het aantal bladen en bladzijden na pagina 180 niet meer synchroon loopt maar een verschil van twee extra bladzijden laat zien.

112 bladen = p. 1-2 3-4 5 6-7 8-9 10-177 180-220 221-226 (44-45 gepagineerd als 45-44, 76 als 32, 84 als 48, 135 met naar beneden gezakte 5, 147 met naar beneden gezakte 7, 156 gepagineerd als 159, 172 met naar beneden gezakte 1, 177 gepagineerd als 197, 178-179 ontbreken in paginering, 198 gepagineerd als 298, 205 als 105, 209-211 als 109-111, 219 als 119)

Signatuurposities Br²

Omdat de posities van katernsignaturen een belangrijk hulpmiddel zijn bij het onderscheiden van verschillende drukken, zoals hiervoor al ter sprake kwam,¹⁶⁵ staan deze hier voor Br¹ en Br² naast elkaar om ze beter te kunnen vergelijken. Ondanks de veronderstelling dat men bij het zetten van een nieuwe druk geen aandacht schonk aan de exacte eerdere plaatsing van de signaturen blijkt een identieke positie van de katernsignaturen bij twee onderscheiden drukken toch niet uitgesloten te zijn. Zo is één van de twee signaturen in de ‘vingerafdrukken’ van de Brabbeling in de STCN identiek. In totaal komen 5 van de 64 signaturen in beide drukken overeen (C2, K, L4, M2, O5).¹⁶⁶

De positie van de katernsignaturen is bepaald volgens de methode van de STCN, dat wil zeggen dat alleen die letters en tekens zijn geregistreerd die volledig binnen een signatuur vallen.¹⁶⁷ Voor de notatie heb ik vanwege de duidelijkheid echter gekozen voor het systeem dat Verkruijsse ontwikkeld heeft.¹⁶⁸ In tegenstelling tot de STCN beperkt hij de notatie niet tot de letters of tekens die binnen een katernsignatuur vallen maar geeft hij de volledige teksteenheid (doorgaans een woord of woorden) waartoe die tekens behoren. De relevante tekens binnen zo'n eenheid worden door onderstreping gemarkeerd. Spaties worden aangegeven met een circonflexe (^). Overigens zijn niet alle reeksen katernsignaturen in de Brabbeling compleet, zoals uit de opbouwformule valt af te leiden. De reeks signatuurposities van Br¹ is gebaseerd op het exemplaar in de Leidse universiteitsbibliotheek met de signatuur 1371 G 2 (gecollationeerd exemplaar Br¹, nr. 2); aan de reeks van Br² ligt het exemplaar in de Koninklijke Bibliotheek Den Haag met de signatuur 299 H 52 ten grondslag (gecollationeerd exemplaar Br², nr. 4).

Een opmerkelijk fenomeen doet zich voor bij katernsignatuur D2. In Br² zijn daarbij namelijk drie verschillende posities te onderscheiden. Collatie van het volledige D-katern leverde echter geen verdere varianten op. De verschillende signatuurposities kunnen dan ook niet het gevolg zijn van aanpassingen in de tekst aldaar. Het blijft dan ook de vraag waardoor een en ander veroorzaakt is. Mogelijk is er tijdens het drukproces iets misgegaan en raakte de katernsignatuur enkele keren los tijdens het inkten van het zetsel met de inktbal.¹⁶⁹

	Br^1	Br^2		Br^1	Br^2
A2	bekennende	bekennende	I	Raetselen	Raetselen
A3	^hy^	hy by	I2	mayende^	mayende mijn
B	ghemack	ghemack	I3	^doodts	doodts
B2	^scheel	scheel//	I4	boven gaet	^gaet
B3	Bruyt	Bruyt	I5	^inde	en inde
B4	^mach	mach	K	claerder	claerder
B5	^den	den aers	K2	most^	^weyen
C	^kussen	kussen	K3	diet^	^leet
C2	dickwils dondert	dickwils dondert	K4	d'ander zijns	d'ander zijns
C3	beset	^beset	K5	^opt	opt^
C4	maeckte	maeckte	L	^crans	crans
C5	connen vynen	connen vynen	L2	behoet voor	voor
D	^wel	wel	L3	rustighe	^rustighe
D2	hem selven	hem^^170 dan? hem^171 dan? hem^172	L4	van triumph	van triumph
D3	Cappe-laen	Cappe-laen	L5	^speltken	speltken
D4	Man	^Man	M	Moeder	Moeder
D5	daghelijcks	^daghelijcx	M2	Rethorijckers	Rethorijckers
E	gheen	Crabben	M3	hindere	hindere
E2	en ick	^ick^	M4	gheschildert	gheschildert
E3	Graven maeckt	Graven ^	M5^173	ghevanghen	ghevanghen
E4	Wat	Wat ist	N	Moer	Moer^
E5	waerom	waerom	N2	deur onterft	door^
F	Maer	^en	N3	minnen houwen	minnen^
F2	^uyt^	^uyt	N4	blijtschap^	blijtschap quijt
F3	verstāt	ghy verstant	N5	^ghenomen	Lief ghenomen
F5	^te worden	^te^	O	bewysen	^te
G	courtosy	courtosy	O2	seer eerweerdich	eerwaerdich
G2	ghevraecht	ghevraecht	O3^174		luyt?
G3	? So	gheneghentheydt	O5	clout	clout
G5	^gheschreven	gheschreven
H	t'huys	t'huys
H2	boven	boven^
H3	nieuwe^	nieuwe
H4	vreesen	vreesen
H5	Kerstenen	Kerstenen

165 Par. I.2.3.

166 Het overzicht werd eerder gepubliceerd in: Fleurkens, ‘Een kwestie van identificatie’.

167 Handleiding, p. 67-68.

168 Verkruijsse, Mattheus Smallegange, p. 38, 49.

169 Bibliopolis, lemma 1.2.4, p. 29 (zie ook: http://www.bibliopolis.nl/handboek).

170 KB Den Haag (299 H 52).

171 KB Den Haag (301 L 9:2); UB Leiden (1198 H 32); Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience Antwerpen (Rariora C 24329); British Library Londen (11557.a.8).

172 UB Amsterdam (OTM:OK 63-2612); UB Utrecht (Rariora Z. oct. 2580:2); Draiflessen Collection (Liberna), Mettingen; Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (A: 232.2 Poet.).

173 In Br¹ gesigneerd als K5.

174 De katernsignatuur O3 komt alleen in Br² voor.

Prenten Br²

Alle prenten staan op gesigneerde bladen. Zie hierna de inhoudsopgave.

Inhoudsopgave Br²

A1r	titelpagina; gravure: ‘Elck wat Wils.’
A1v	(blank)
A2r-A4r	‘Totten Leser.’
A4v	(blank)
A5r	gravure: ‘Elck heeft de zijn. Dit is de mijn’
A5v	openingsgedicht: ‘Vraecht yemant, is Roemer uyt zijn sin’
A6r-B4v	‘Het eerste Schock vande Quicken.’
B4v-C3r	‘Het tweede Schock van de Quicken.’
C3r-D2r	‘Het derde Schock van de Quicken.’
D2r-D8r	‘Het vierde Schock van de Quicken.’
D8v-E6v	‘Het vijfde Schock van de Quicken.’
E6v-F6r	‘Het seste Schock van de Quicken.’
F6r-G4r	‘Het sevenste Schock van de Quicken.’
G4v-H4r	‘Het eerste Schock van de Rommelsoo.’
H4v-H7r	‘Het tweede Schock van de Rommelsoo.’
H7v-I1r	‘Raetselen.’
I1v-I6v	‘Tuyters.’
I7r-K6r	‘Jammertjens.’
K6v-M8v	‘Tepel-wercken.’
N1r-N6r	‘Volghen sommighe ghedichten van Hendrick Laurentsz. Spieghel.’
N6v-O4r	‘Noch van H.L. Spieghel.’
O4v-O5v	‘Hier volghen de ghedichten die by den Autheur, noch by H.L. Spieghel niet bekent zijn [...]’
O6r-O6v	‘Mistellinghe inden Druck, verbetert aldus.’
O7r-O7v	(blank)
O8r gravure:	‘Quaeso’
O8v	(blank)

Bijzonderheden Br²

Sluitvignetten op folio M8v (p. 194) en N6r (p. 105 [= 205]) in de breedte.

Gecollationeerde exemplaren Br²

1.	Amsterdam, UB, OTM: OK 63-2612 (voorheen 430 G53) Opbouwformule A-N^8 O^8 (- O7) Paginering 111 bladen = p. 1-2 3-4 5 6-7 8-9 10-177 180-220 221-222 225-226
2.	Antwerpen, Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Rariora C 24329 Herkomst: - aankoop door het Bestendig Dotatiefonds voor de huidige Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience bij het veilinghuis Frederik Muller te Amsterdam (veiling 3-7 mei 1909; kavel 1687)^175
3.	Den Haag, KB, 301 L 9:2 (ook beschikbaar via Early European Books: http://eeb.chadwyck.co.uk) (raadpleegbaar via aangesloten bibliotheken en hun websites) Convoluut, waarin verder aanwezig 301 L 9:1: H.L. Spieghel, Hart-spieghel. Amsterdam, Cornelis Dirckxz. Cooll, 1614. Herkomst: - ‘H G V G*r*oen’ (eigendomsinscriptie op titelpagina Hart-spieghel, 17e eeuw); - Willem Corn. Ackersdijck junior (1760-1843), eigendomsinscriptie Den Bosch, 13 juli 1819; - J. Ackersdijck (1790-1861); - ‘A.B. 714’ (doorgehaalde eigendomsinscriptie, betrekking hebbend op de collectie Adrianus Bogaers (1795-1870). Zie ook alhier exemplaar nr. 4). Aankoop volgens eigenhandige mededeling van Bogaers in het voorwerk op de veiling van de bibliotheek van W.C. Ackersdijck (Utrecht, 3 juni 1862, kavel 6602, ten bedrage van f 6,60). De bibliotheek van W.C. Ackersdijck kwam in het bezit van zijn zoon Jan en werd pas na diens overlijden in 1861 geveild. Volgens een andere mededeling in het voorwerk is het tweede stuk, waarmee de Brabbeling in dit convoluut bedoeld wordt, dubbel. Hier signaleert dus iemand dat hij twee exemplaren van dat werk in zijn bezit heeft! Het zal Adrianus Bogaers zijn uit wiens collectie de KB in Den Haag twee exemplaren van de Brabbeling in haar bezit heeft. Beide hebben dicht bij elkaar liggende nummers die verwijzen naar de collectie Bogaers, A.B. 714 en 718 (alhier nr. 3 en 4)
4.	Den Haag, KB, 299 H 52 (ook beschikbaar via Early European Books: http://eeb.chadwyck.co.uk) Herkomst: - ‘J*.*h* ±....*s De Jong // Int schip de *Star* 1654’ (doorgehaalde eigendomsinscriptie); - ‘A.B. 718’ (doorgehaalde eigendomsinscriptie, betrekking hebbend op de collectie Adrianus Bogaers (1795-1870). Zie ook alhier exemplaar nr. 3) Opbouwformule A-N^8 O^8 (- O7) Paginering 111 bladen = p. 1-2 3-4 5 6-7 8-9 10-177 180-220 221-222 225-226
5.	Leiden, UB (Maatschappij der Nederlandse letterkunde), 1198 H 32 Herkomst: - in het voorwerk aantekeningen van een anonieme negentiende-eeuwse bezitter over prijzen van verhandelde exemplaren van de Brabbeling en de Sinnepoppen
6.	Londen, British Library, 11557.a.8 Herkomst: - ‘Melchior Van Hem*.*lnoÿ’; - in 1885 verworven voor de bibliotheek van het British Museum, tegenwoordig de British Library Opbouwformule A^8 (- A5) B-N^8 O^8 (- O7-8) Paginering 109 bladen = p. 1-2 3-4 5 6-7 8 11-177 180-220 221-222 Prenten Beide prenten ontbreken in dit exemplaar.
7.	Utrecht, UB, Rariora Z. oct. 2580:2 Convoluut, waarin verder aanwezig Rariora Z. oct. 2580:1: R. Visscher, Zinne-poppen. Alle verciert met rijmen, en sommighe met proze: door [...] Anna Roemers. Amsterdam, Willem Jansz., [ca. 1622]. Herkomst Brabbeling: - Ex-libris ‘VDD // Bibliotheca // Pauci sed cari’ (19e eeuw) Herkomst Zinne-poppen: - Ex-libris ‘JM // Grypt alst rypt’ (19e eeuw)
8.	Wolfenbüttel, Herzog August Bibliothek, A: 232.2 Poet. Herkomst: - sedert lang in het bezit van de Herzog August Bibliothek. Op de rug vermelding (17e eeuw?) van auteursnaam, titel en de toenmalige en nog altijd geldende signatuur
9.	Mettingen, Draiflessen Collection (Liberna)^176 Herkomst: - ‘Wvbetra*a/u*’; - Ex-libris BL (Bob Luza, 1893-1980); - aankoop door huidige eigenaar uit de collectie Luza bij het veilinghuis Van Gendt te Amsterdam (veiling 15-16 december 1981; kavel 894)^177 Opbouwformule A-N^8 O^8 (- O7) Paginering 111 bladen = p. 1-2 3-4 5 6-7 8-9 10-177 180-220 221-222 225-226

175 Mededeling huidige eigenaar.

176 Aanvankelijk stond dit laatste exemplaar van Br² hier geregistreerd als behorend tot een Nederlandse privé-collectie. Deze werd eind 2012 ondergebracht bij de Draiflessen Collection in Mettingen, Duitsland. Dit maakte een meer specifieke aanduiding van de huidige verblijfplaats mogelijk.

177 Mededeling huidige eigenaar.

I.2.3.3 De eerste geautoriseerde druk, Br¹

Opbouwformule Br¹

16^o: A-N⁸ O⁸ (- O8) [$ 5 (- A1, A4-5, F4, G4, O3-4; M5 gesigneerd als K5)]

In alle bekende exemplaren ontbreekt folio O8, waarop in Br² aan de rectozijde de prent ‘Quaeso’ staat afgebeeld. Het is de vraag of deze prent al in Br¹ aanwezig is geweest of dat folio O8 daar helemaal blanco was. De twee lijsten met errata in Br¹ maken geen melding van een dergelijke prent. Dat zou er op kunnen wijzen dat die al aanwezig was en niet hoefde te worden toegevoegd. Iets dergelijks zou men ook kunnen concluderen uit de contemporaine handschriftelijke aantekening ‘Quaeso’ op folio O7v in exemplaar Br¹, nr. 3. Dat kan een verwijzing zijn naar een prent die op het volgende blad aanwezig behoort te zijn maar in het desbetreffende exemplaar ontbreekt. Het zou echter ook een geheugensteuntje kunnen zijn dat die prent in een volgende druk alsnog moest worden toegevoegd. De meest waarschijnlijke situatie lijkt toch te zijn dat de prent ‘Quaeso’ ook al in Br¹ op folio O8r aanwezig was. Ware dat niet het geval dan blijft het moeilijk verklaarbaar waarom de prent in Br² pas na een volledig blanco blad (fol. O7) werd geplaatst, op de rectozijde waarvan in Br¹ de tweede lijst met errata stond afgedrukt, en niet meteen op datzelfde blad O7, waar nu in Br² alle ruimte was omdat al de errata inmiddels waren gecorrigeerd.

Paginering Br¹

Net als in Br² ontbreken in de paginareeks de nummers 178-179. Ook hier is de nummering van de daarop volgende pagina's niet hersteld.

111 bladen = p. 1-2 3-4 5 6-7 8-9 10-177 180-220 221-224 (44-45 gepagineerd als 45-44, 59 onleesbaar, 78-79 gepagineerd als 79-78, 156 gepagineerd als 159, 172 met naar beneden gezakte 1, 177 gepagineerd als 197, 178-179 ontbreken in paginering, 198-199 gepagineerd als 299-298, 205 als 105, 210-211 als 110-111, 212 met de eerste 2 naar beneden gezakt)

Signatuurposities Br¹

Zie voor de signatuurposities het gecombineerde overzicht bij Br².

Prenten Br¹

Alleen in exemplaar Br¹, nr. 1 is de prent op folio A5r aanwezig. In geen van de overgeleverde exemplaren zijn verder nog prenten voorhanden. Zie voor het al dan niet aanwezig zijn van een slotprent op folio O8r het commentaar bij de ‘Opbouwformule Br¹’.

Inhoudsopgave Br¹

Alleen wezenlijke veranderingen ten aanzien van de inhoud zijn genoteerd. Minieme varianten in de opschriften van de verschillende onderdelen zijn achterwege gelaten.

O6r-O6v	‘Mistellinghen inden Druck, verbetert aldus.’
O7r	‘Sommighe mistellingen inde ordre, aldus te beteren.’
O7v	(blank)
O8r-O8v	(manco)

Bijzonderheden Br¹

Sluitvignetten op folio M8v (p. 194) en N6r (p. 105 [= 205]) in de lengte.

Gecollationeerde exemplaren Br¹

1.	Gent, UB, H 2768 (ook beschikbaar via: http://books.google.nl) Opbouwformule A-N^8 O^8 (- O7-8) Paginering 110 bladen = p. 1-2 3-4 5 6-7 8-9 10-177 180-220 221-222 Prenten Alleen de prent op A5r is aanwezig in dit exemplaar.
2.	Leiden, UB, 1371 G 2 Herkomst: - ‘Constanter. 1625.’ (Constantijn Huygens, 1596-1687), geveild op 15 maart 1688 te Den Haag bij Abraham Troyel (veilingcatalogus, sectie ‘Libri miscellanei in duodecimo’, kavel 350);^178 - Johannes Immerzeel Jr (1776-1841), geveild op 11 april 1842 te Amsterdam bij Jacobus Radink en Frederik Muller;^179 - Ex-libris J.H.W. Unger (1861-1904), ‘In druck - is luck’ Opbouwformule A^8 (- A5) B-N^8 O^8 (- O8) Paginering 110 bladen = p. 1-2 3-4 5 6-7 8 11-177 180-220 221-224 Prenten Geen prenten aanwezig.
3.	Privé-collectie Nederland Herkomst: - Ex-libris J.L. v. Dalen ‘Dordracum’ (Jan Leendert van Dalen, 1864-1936) Opbouwformule A^8 (- A5) B-N^8 O^8 (- O8) Paginering 110 bladen = p. 1-2 3-4 5 6-7 8 11-177 180-220 221-224 Prenten Geen prenten aanwezig.

178 Catalogus der bibliotheek van Constantijn Huygens, p. 59. Ook beschikbaar via: http://adcs.home.xs4all.nl/Huygens/varia/catal.html. De Brabbeling is in deze veilingcatalogus gerangschikt onder de boeken van diverse aard in het formaat duodecimo (12^o), hoewel het echte bibliografische formaat 16^o is. Voor boeken van dat minder gangbare kleine formaat is in die catalogus geen aparte sectie ingeruimd. Zie verder voor de bibliotheek van Huygens: Leerintveld, ‘Ex libris: “Constanter”’. Een overzicht met getraceerde boeken uit diens bibliotheek is te vinden op: http://www.leidenuniv.nl/fsw/verduin/constanter/.

179 Strengholt, ‘Over Huygens' epigrammen’, p. 195, n. 3. Strengholt was overigens onbekend met de actuele verblijfplaats van Huygens' exemplaar van de Brabbeling.