Een eeuw Nederlandse letteren

II [De oudere generatie en de tussengeneratie omstreeks 1880]

In de jaren na 1875, toen Gorter, Van Limburg Brouwer en Potgieter gestorven waren, en Multatuli en Huet als vrijwillige ballingen buitenslands verbleven, was in zekere zin het literaire leiderschap vacant. Van de ouderen konden enkel Thijm, Vosmaer en Pierson hiervoor in aanmerking komen; van de jongeren alleen de veelzijdig begaafde Hagenaar Marcellus Emants. Wel publiceerden Bosboom-Toussaint en Schimmel nog hun romantische proza, zo goed als Beets, Hasebroek en Ten Kate hun

[p. 126]

stichtelijke poëzie, maar zulk werk was beter geschikt om bij een zeventigste verjaardag aanleiding te zijn ter algemene huldiging, dan stuwkracht en voorbeeld te vormen van een nieuwe generatie kunstenaars.

In 1876 had Thijms cultuurhistorische verdienste officiële erkenning gevonden door zijn benoeming tot hoogleraar aan de Academie van Beeldende Kunsten. Zijn persoon was een figuur van formaat in het amsterdamse geestesleven, zijn huis een brandpunt van literaire studie en gedachtenwisseling; maar zijn rooms geloof en zijn verering voor Bilderdijk verhinderden een leiderschap, dat hij trouwens niet begeerde. In 1877 werd ook Pierson te Amsterdan tot hoogleraar benoemd: in de esthetica, en de geschiedenis der kunst en der nieuwere letterkunde. Hoewel er van zijn belangrijke maar slecht bezochte colleges enige invloed uitging, en hij in 1878-'79 aan de Gids een interessante studie over Swinburne bijdroeg met terloops een huldigende passage over Shelley, maakte zijn wijsgerige aard hem eer tot aandachtig toeschouwer dan tot strijdbaar voorman.

Juist in deze tijd bereikte het scheppingsvermogen van de vijftigjarige Vosmaer een hoogtepunt. Zijn knappe Ilias-vertaling wekte in 1878 terecht de algemene bewondering, en vroeg ook in niet-gymnasiale kringen aandacht voor de klassieke cultuur. Twee jaar later verwierf zijn te Rome spelende kunstenaarsroman ‘Amazone’ een groot succes, ondanks het oordeel van Huet, die tot verontwaardiging van de schrijver en zijn vrienden deze ‘vermomde esthetiek’ hoogstens ‘eene onderhoudende, beschaafde, gedistingeerde lektuur’ achtte. Het idyllische gedicht ‘Nanno’, in 1883 gepubliceerd, bezit ondanks de overbewuste kunstvaardigheid enige bekoorlijke passages, die de gunstige ontvangst verklaarbaar maken. Doch méer dan dit alles kwamen Flanors aardige Vlugmaren Vosmaers gezag ten goede. Dichter en geleerde, kunstkenner en journalist, Hagenaar en kosmopoliet, vrijdenker in het godsdienstige, liberaal in de politiek, romanticus van aanleg, classicist van vorming, geen groot artiest maar een begaafd en beminnelijk aristocraat met een diepe verering voor de schoonheid: zó kon Vosmaer met zijn ‘Spectator’ het middelpunt zijn van een heterogeen gezelschap, waartoe van de jongeren o.a. Emants en de schiedamse notarisklerk Penning behoorden, en van de allerjongsten, behalve de Mul-

[p. 127]

tatuli-bewonderaar Willem Paap, ook enige dichterlijke leerlingen van de amsterdamse letterkundige Dr. W. Doorenbos: Jacques Perk, Willem Kloos en Albert Verwey.

Dat de meer dan vijftigjarige Vosmaer de vertrouwde mentor werd van deze nauwelijks twintigjarige debutanten, is wel het meest bevorderd door de geringe begaafdheid der tussenliggende generatie. Alsof de kwantiteit kon vergoeden wat aan de kwaliteit ontbrak, publiceerde een groot aantal dertig- en veertigjarige schrijvers en schrijfsters een nog veel groter aantal boeken, die echter hun kortstondig succes met een volstrekte vergetelheid hebben geboet. Een traditioneel-romantisch gevoelsleven, uitgedrukt in een traditioneel-romantische stijl, typeert de honderden zoetvloeiende gedichten en deugdzame novellen in maandbladen, almanakken en bundels zó zeer, dat de kunstenaars naar het schijnt wel geen doel begeerlijker hebben geacht, dan tot vereenzelviging toe gelijk te worden aan elkaar en aan hun oudere tijdgenoten. Een dozijn navolgers van Cremer schiep dozijnen dorpsnovellen uit bijna alle provincies van Nederland. In poëzie en proza beide heerste een bezadigde middelmatigheid van huiselijke, historische en humoristische motieven, die klein en kil aandoet naast de enorme problemen der toenmalige samenleving of de brandende hartstochten van het menselijk gemoed. De literatuur werd behaaglijk tijdverdrijf voor deftige lieden. Conformist in het maatschappelijke, was men het ook in het artistieke: geen oorspronkelijke gedachte, geen persoonlijke wijze van zien of zeggen treft men hier aan, enkel het gemeengoed der burgerlijke levensleer en de zielloze wendingen van de retorische schrijftaal.

Het geslacht dat omstreeks 1880 de veertig naderde of juist gepasseerd was, maakt met een enkele uitzondering de wanhopige indruk, geestelijk nooit volwassen, nooit zelfstandig te zijn geworden. Het is karakteristiek, dat het aan dichters als de amsterdamse onderwijzer Ant. de Rop en zijn brabantse collega G.W. Lovendaal beter gelukt is, in hun liedjes-voor-de-jeugd het kinderlijke te bereiken, dan in hun ernstige poëzie het kinderachtige te vermijden. De aanvankelijk sterk overschatte dichtwerken van de gevierde priester-redenaar-politicus Schaepman zijn weinig anders dan een roomse weergalm van Da Costa's bilderdijkiaans geluid. In de omvangrijke bundel bescheiden proeven, ‘Tienden van den oogst’, die W.L. Penning Jr. onder de schuil-

[p. 128]

naam M. Coens in 1882 publiceerde, vindt men behalve invloed van Beets, Hofdijk en Van Beers, ook een toegewijd vakmanschap dat aan Potgieter doet denken. De verwachting, door C. Honigh in 1871 gewekt met zijn bundeltje ‘Mijne lente’, werd teleurgesteld toen hij een kleine tien jaar later ‘Geen zomer’ gaf, waarin het eerbiedwekkende verdriet om een gestorven zoontje zich verlaagde tot banaal gerijm. Belangrijker is het zwaarmoedig-vrome werk van de leraar en journalist Is. Esser Jr., die zich als dichter Soera Rana, als novellist C. Terburch noemde. Maar ondanks groter gaven en fijner smaak overschreed ook hij de grenzen van het traditionele maar zelden.

Ook enkele prozaïsten verdienen vermelding, zij het minder om hun talent dan om hun succes. De antwerpse kunsthistoricus Max Rooses, een liberaal geleerde met veelzijdige belangstelling, gedegen kennis en een nogal nuchtere smaak, gaf enkele literair-kritische ‘Schetsenboeken’; de haagse leraar Jan ten Brink die tevoren reeds verschillende indische en hollandse ervaringen van ietwat provinciale aard met exacte nauwkeurigheid maar in een weinig verzorgde stijl had weergegeven, richtte zich nu meer naar Zola; de journalist Carel van Nievelt publiceerde grillig romantische verhalen en vlotte reisbeschrijvingen; de sigarenfabrikant Justus van Maurik verwierf grote naam door zijn grof-grappige schetsen en toneelstukken uit het amsterdamse volksleven, terwijl de zee-officier A. Werumeus Buning populair werd door zilte verhalen over de marine. In nog geen halve eeuw had de humoristische novelle het verfijnde taalgebruik en de studentikoze ironie van Hildebrand verwisseld voor de boertige stijlloosheid in Van Mauriks onwaarschijnlijke bedenksels: welk een val!

De enige, die uit kracht van zijn geaardheid maar aanvankelijk zonder het bewust te willen een zekere vernieuwing bracht, is Emants geweest. Helder en analytisch van verstand, scherp van oordeel, diep ontgoocheld in zijn jeugdige romantiek, en door wijsgerige lectuur nog in dit pessimisme bevestigd, was hij reeds als leids student een aristocratisch individualist. Zoon van gefortuneerde ouders, leefde hij na de dood van zijn vader enkel nog voor letteren en reizen. De radicaal-gezinde novelle ‘Bergkristal’ in zijn tijdschrift ‘Spar en Hulst’ (1872-1874), en het merkwaardige drama ‘Juliaan de Afvallige’ vormen de inleiding tot zijn eigenlijke activiteit, die in 1875 aanvangt met de oprichting

[p. t.o. 128]

Willem Kloos

[p. t.o. 129]

Herman Gorter

[p. 129]

van ‘De banier’, orgaan van Jong Holland. Het jonge van dit weinig-gelezen blad ligt in de grote aandacht voor het impressionisme der haagse schilders, in de vurige bewondering voor Zola, en in het verlangen naar een nieuwe schoonheid, al was het een oudere, namelijk Vosmaer, die hier zoals reeds eerder in ‘Een zaaier’, de eenheid van vorm en inhoud proclameerde. Maar abonnees noch mederedacteuren duldden een volslagen breuk met de traditie, terwijl Emants zelf, hoe rijk van aanleg, krachtig van karakter, onafhankelijk van levensbeschouwing, toch zowel de eerzucht als de geestdrift miste voor het leiderschap. Bij gebrek aan belangstelling werd de uitgave in 1880 gestaakt.

Het jaar tevoren, toen men bezwaar had gemaakt tegen de plaatsing van zijn realistische schets ‘Een avontuur’, had Emants deze, tezamen met twee soortgelijke verhalen, in boekvorm gepubliceerd: ‘Drie novellen’, en als inleiding een uitvoerige verdediging gegeven van de kunst der objectieve waarneming.

Was het zijn bedoeling, in koel en strak proza enkel de waarheid, maar dan ook de gehéle waarheid, te beschrijven, toch is zijn wijsgerig pessimisme hier niet minder voelbaar dan in de symbolische epiek van zijn gelijktijdig verschenen gedicht ‘Lilith’: een werk, waarin het Paradijsverhaal vervormd is tot een tragisch beeld van het onweerstaanbare der sexuele driften en het ontgoochelende van hun bevrediging:

Al wie in d' arm der wellust werd geschapen,
Valt vroeg of laat der wellust weer ten prooi!

Lag er waarlijk maar een tiental jaren tussen de onpersoonlijke stichtelijkheid van de ‘Schepping’ en de uiterst persoonlijke bitterheid van deze ‘profanatie’ die wel een anti-schepping heten mocht? De zalvende Boissevain in de Gids, de dogmatische Thijm in een brochure vielen Emants op felle wijze aan. Maar Vosmaer prees hem, en gaf bovendien aan een jonge amsterdamse student, Willem Kloos, in de Spectator de gelegenheid om Boissevain en Thijm hardhandig te hekelen. Ofschoon de poëzie spoedig geheel andere wegen zou gaan, vormt ‘Lilith’ een beslissende daad: geen ‘Najaarsbladen’ van Beets of ‘Winterbloemen’ van Hasebroek konden verhinderen, dat de vrome huiselijke rijmkunst nu ten einde liep.

[p. 130]

In 1883 heeft Emants nogmaals zijn levensbeschouwing in een groot episch gedicht in beeld gebracht: ‘Godenschemering’. Gebruik makende van motieven uit de germaanse mythologie, beschrijft hij in sterke verzen vol fraaie alliteraties, hoe de sluwe halfgod Loki, onrechtmatig door de goden verstoten, zich rechtmatig wreekt: symbool van het verstand, dat in de strijd tegen het gevoel dikwijls de nederlaag lijdt, maar eens vrij en krachtig zal opstaan om de overmacht der reeds angstige goden te vernietigen. Voor de vrome ouderen te antigodsdienstig van strekking, voor de gepassioneerde jongeren te verstandelijk van sfeer, verwierf het werk ondanks de bijzondere kwaliteiten slechts een gereserveerde bewondering.